Перайсці да зместу

Тбілісі

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Горад
Тбілісі
груз. თბილისი
Герб Сцяг[d]
Герб Сцяг[d]
Краіна
Каардынаты
Кіраўнік
Заснаваны
каля 455
Першая згадка
Плошча
726 км²
Водныя аб’екты
Насельніцтва
2.000.100 чалавекі (2009)
Шчыльнасць
2.754 чал./км²
Часавы пояс
Тэлефонны код
(32)
Паштовыя індэксы
0100–0199
Афіцыйны сайт
tbilisi.gov.ge
(груз.)(англ.)(руск.)
Тбілісі на карце Грузіі
Тбілісі (Грузія)
Тбілісі
Тбілісі (Грузія)
Тбілісі

Тбілісі (груз. თბილისი, [ˌtbiˈliːsi]ⓘ — «цёплая крыніца») — самы буйны горад, сталіца Грузіі. Знаходзіцца ў Тбіліскай катлавіне, на рацэ Кура.

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Да 1936 года па-беларуску горад меў назву Тыфліс, а па-грузінску — тфілісі (груз. ტფილისი) — старагрузінская назва. Сваю назву ён атрымаў з-за цёплых серных крыніц (у перакладзе з грузінскай «тбілі» (г.зн. састарэлае «тфілі») значыць «цёплы»).

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Паводле старой легенды сучасная тэрыторыя Тбілісі была пакрытая лясамі не пазней за 458 год. Найбольш шырока вядома варыянт легенды распавядае, што грузінскі цар Вахтанг I Гаргасалі адправіўся сюды на паляванне ў лясістую вобласць разам з сокаламі. Сокал караля нібыта быў злоўлены або паранены фазанам падчас палявання, пасля чаго абедзве птушкі ўпалі ў бліжэйшую гарачую крыніцу і памёрлі ад апёкаў. Цар Вахтанг быў настолькі ўражаны гарачымі крыніцамі, што вырашыў ссекчы лес і пабудаваць горад на яго месцы.

Выгляд Тбілісі з малюнку французскага падарожніка Жана Шардэна, 1671 год.

Археалагічныя даследаванні рэгіёна паказалі, што паселішча людзей на тэрыторыі Тбілісі было ўжо ў пачатку 4 тысячагоддзя да нашай эры. Пераемнік і сын Вахтанга, цар Дачы I Уджармелі, перанёс сталіцу з Мцхеты ў Тбілісі ў адпаведнасці з воляй памерлага бацькі. Тбілісі на той час не быў сталіцай адзінай грузінскай дзяржавы, бо на той час яна не ўключала ў сябе тэрыторыю Калхіды. Падчас панавання Дачы была пабудавана гарадская сцяна, якая стала новай мяжой горада. З VI стагоддзя Тбілісі хутка пашыраўся, дзякуючы спрыяльнаму стратэгічнаму размяшчэнню рэгіёна, які размешчаны ўздоўж важных гандлёвых маршрутаў паміж Еўропай і Азіяй.

Аднак дзякуючы такому спрыяльнаму размяшчэнню Тбілісі стаў аб'ектам суперніцтва паміж рознымі дзяржавамі рэгіёна ў розныя часы, як Рымскай імперыі, Персіі, арабскімі краінамі, Візантыйскай імперыі і туркамі-сельджукамі. Культурнае развіццё горада ў некаторай ступені залежала ад таго, хто кіраваў горадам у розны час, хоць горад і рэгіён у цэлым здолеў захаваць значную аўтаномію ад сваіх заваёўнікаў.

У 1122 годзе пасля цяжкіх баёў з сельджукамі войскі грузінскага караля Давіда Будаўніка ўступілі ў Тбілісі. Пасля бітвы Давід перанёс сваю рэзідэнцыю з Кутаісі ў Тбілісі, і зрабіў яго, такім чынам, сталіцай адзінай грузінскай дзяржавы, распачаўшы Залаты век Грузіі. З XII—XIII стагоддзяў Тбілісі стаў дамінуючым рэгіянальным цэнтрам з развітой эканомікай і сацыяльнай сістэмай. Да канца XII стагоддзя, насельніцтва Тбілісі дасягнула 100 тысяч чалавек. Горад таксама стаў важным літаратурным і культурным цэнтрам не толькі Грузіі, але і для ўсходняга праваслаўнага свету таго часу. Падчас царыцы Тамары выбітны паэт Шата Руставелі працаваў у Тбілісі падчас напісання сваёй легендарнай эпічнай паэмы «Віцязь у тыгравай шкуры».

Аднак, Залаты век доўжыўся не больш за стагодзтдзе. У 1226 годзе Тбілісі быў захоплены харэзмшахскай імперыяй шаху Джэлалам ад-Дзін Манкбурны. Падчас абароны горад быў моцна спустошаны мангольскім войскам. У 1236 годзе пасля зруйнавання, Грузія падтрапіла пад мангольскае панаванне. Сам народ падтрымліваў форму паўнезалежнасці, аднак Тбілісі знаходзіўся пад моцным уплывам манголаў на працягу наступнага стагоддзя і палітычна, і культурна. У 1320 годзе манголы былі гвалтоўна выгнаныя з Грузіі, і Тбілісі зноў стаў сталіцай незалежнай грузінскай дзяржавы. У 1366 годзе горад зведаў пошасць чумы.

З канца XIV да канца XVIII стагоддзя Тбілісі апынуўся пад уладай розных замежных захопнікаў у чарговы раз і некалькі разоў быў цалкам спалены. У 1386 годзе Тбілісі быў захоплены войскамі Тамерлана. У 1444 годзе горад быў захоплены і разбураны Джаханшахам, шахам горада Тэбрыз. З 1477 па 1478 гады Тбілісі быў захоплены плямёнамі Ак-Каюнлу Узун-Гасану. У 1522 годзе Тбілісі трапіў пад уладу Персіі, але пазней быў вызвалены ў 1524 годзе царом Давідам X. На працягу гэтага перыяду многія часткі Тбілісі былі рэканструяваны і адноўлены. Пачынаючы з 1555 года і далей з 1614 па 1747 гады, з невялікімі перапынкамі, у Тбілісі размяшчаўся гарнізон персідскіх войскаў і тут мелася рэзідэнцыя васальных да Персіі цароў Картлі. У далейшым персідскія кіраўнікі пачалі страчваць кантроль над рэгіёнам, таму, адчуваючы, што Грузія не была здольна аказваць супраць Персію ў аднаго, цар Іраклій II звярнуўся па дапамогу да Расійскай імперыі.

У 1801 годзе пасля таго, як грузінскае царства Картлі-Кахеты, з сталіцай у Тбілісі, было далучана да Расійскай імперыі, горад стаў цэнтрам Тбіліскай губерні. У XIX стагоддзі самай вялікай паводле колькасці была армянская дыяспара, якая, у нейкі момант, складала да 74,3 % насельніцтва[1].

Прыродныя ўмовы[правіць | правіць зыходнік]

Тбілісі размешчаны ў Тбіліскай катлавіне, працягнуўшыся вузкай паласой амаль на 30 км у даліне ракі Куры і па прылеглых схілах гор. Клімат субтрапічны, з працяглым мяккім летам і цёплай зімой.

Клімат Тбілісі
Паказчык Сту Лют Сак Кра Май Чэр Ліп Жні Вер Кас Ліс Сне Год
Абсалютны максімум, °C 19,5 22,4 28,7 34,4 35,1 40,2 42,0 40,6 37,9 33,3 27,2 22,8 42,0
Сярэдні максімум, °C 6,6 7,7 12,6 18,9 23,1 28,1 31,2 30,9 26,4 19,8 12,8 8,4 18,9
Сярэдняя тэмпература, °C 2,3 3,1 7,2 12,7 17,2 21,7 24,9 24,7 20,2 14,2 7,9 3,7 13,3
Сярэдні мінімум, °C −0,8 0,0 3,2 8,4 12,4 16,5 19,8 19,5 15,4 10,4 4,9 1,3 9,3
Абсалютны мінімум, °C −24,4 −14,8 −12,8 −3,8 1,0 6,3 9,3 8,9 0,8 −6,4 −7,1 −20,5 −24,4
Норма ападкаў, мм 17 19 27 51 47 58 29 48 37 24 29 17 396
Крыніца: Надвор'е і клімат

Фаўна ваколіц горада вельмі разнастайная, сустракаюцца такія жывёлы як лісіцы, паласатыя гіены, шакалы, ваўкі. Шмат паўзуноў і птушак. У рэгіёне з мэтай аховы прыродных комплексаў і захавання біяразнастайнасці створаны Тбіліскі нацыянальны парк.

Насельніцтва[правіць | правіць зыходнік]

На 2012 год у горадзе пражывала больш за 1,1 млн чалавек і гэты паказчык стала расце. Тбілісі з’яўляецца шматнацыянальным горадам, дзе пражываюць больш за 100 этнічных груп. Каля 89 % насельніцтва складаюць этнічныя грузіны, а сярод этнічных меншасцей большасць складаюць армяне, рускія і азербайджанцы. Акрамя таго на вуліцах горада можна пабачыць асецінаў, абхазаў, украінцаў, грэкаў, немцаў, яўрэяў, эстонцаў, курдаў, асірыйцаў і іншых. Афіцыйнай мовай з’яўляецца грузінская, акрамя яе распаўсюджаныя руская, армянская і азербайджанская.

Год Колькасць
1886 78 445
1897 159 590
1913 194 000 [2]
1922 233 958
1926 294 000 [2]
Год Колькасць
1939 519 220
1959 694 664
1970 889 020
1979 1 066 022
1987 1 194 000 [3]
Год Колькасць
1989 1 263 489
1995 1 205 305 [4]
1996 1 164 366 [4]
1998 1 400 000 [5]
2002 1 084 087 [6]
Год Колькасць
2014 1 118 035
2015 1 118 300 [7]
2016 1 082 400 [8]
2021 1 202 731
2023 1 241 700 [9]

Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]

Фотаздымак мячэці ў Тбілісі пачатку XX стагоддзя.

Больш за 95 % жыхароў Тбілісі вызнаюць хрысціянства ў розных яго формах, аднак большасць належыць да Грузінскай праваслаўнай царквы. Такссама ў горадзе прадстаўлена Руская праваслаўная царква і Армянская апостальская царква. Значна меншая доля насельніцтва вызначе іслам (каля 4 %), большасць з іх належыць да шыізму. Каля 2 % насельніцтва Тбілісі практыкуе іўдаізм. Тбілісі гістарычна вядомы рэлігійнай памяркоўнасцю. Гэта асабліва відавочна ў Старым горадзе, дзе мячэць, сінагога, а таксама розныя праваслаўныя цэрквы могуць быць размешчаны менш чым у 500 метраў адзін ад аднаго.

Адукацыя[правіць | правіць зыходнік]

Транспарт[правіць | правіць зыходнік]

Памятныя мясціны[правіць | правіць зыходнік]

Культура[правіць | правіць зыходнік]

Музеі[правіць | правіць зыходнік]

Гарады-пабрацімы[правіць | правіць зыходнік]

Вядомыя асобы[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Тбілісі

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Ronald Grigor Suny (1994). The making of the Georgian nation. Indiana University Press. pp. 116-. ISBN 978-0-253-20915-3.
  2. ↑ а б Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. — Т. 25. — С. 313.
  3. ↑ Географический энциклопедический словарь: Географические названия / под ред. В. М. Котляков — 3-е изд. — М.: Большая российская энциклопедия, 2003. — С. 473. — 903 с. — ISBN 5-85270-216-1
  4. ↑ а б National Statistics Office of Georgia — 2010.
  5. ↑ Большой словарь географических названий / под ред. В. М. Котляков — Екатеринбург: Русское географическое общество, 2003. — С. 632. — 832 с. — ISBN 5-94799-148-9
  6. ↑ http://geostat.ge/cms/site_images/_files/georgian/census/2002/I%20tomi%20-%20saqarTvelos%20mosaxleobis%202002%20wlis%20pirveli%20erovnuli%20sayovelTao%20aRweris%20Sedegebi.pdf
  7. ↑ Большая российская энциклопедия — М.: Большая российская энциклопедия, 2004. Праверана 17 ліпеня 2024.
  8. ↑ http://geostat.ge/cms/site_images/_files/yearbook/Yearbook_2016.pdf Праверана 21 красавіка 2017.
  9. ↑ https://www.geostat.ge/en/modules/categories/93/regional-statistics
  10. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т у ф х ц ч ш э ю я аа аб ав https://tbilisi.gov.ge/img/original/2018/6/12/tbilisiinfigures.pdf
  11. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н http://economicforum.ge/img/original/2024/5/29/%E1%83%97%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%98_%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%A4%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A8%E1%83%98-Print-21.09.23.pdf
  12. ↑ https://www.innsbruck.gv.at/page.cfm?vpath=buergerinnen--politik/innsbruck-international/innsbrucks-partnerstaedte#tbilisi
  13. ↑ https://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/tbilisi-gruziya/
  14. ↑ http://baku-ih.gov.az/az/page/26.html
  15. ↑ а б в г д е ё https://tbilisi.gov.ge/img/original/2024/4/22/%E1%83%97%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%98_%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%A4%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A8%E1%83%98_-_2023.pdf
  16. ↑ http://www.ivilnius.lt/pazink/apie-vilniu/miestai-partneriai
  17. ↑ http://tbilisi.gov.ge/img/original/2018/6/12/tbilisiinfigures.pdf
  18. ↑ https://www.yerevan.am/en/partner/sister-cities/
  19. ↑ https://www.krakow.pl/otwarty_na_swiat/2531,miasto,37,0,otwarty_na_swiat.html
  20. ↑ https://old.kyivcity.gov.ua/files/2018/2/15/Mista-pobratymy.pdf
  21. ↑ http://www.chisinau.md/pageview.php?l=ro&idc=1071&t=/Orasul/Descriere-orae/Tbilisi-Georgia&
  22. ↑ https://www.lvivrada.gov.ua/informacia/mista-partnery
  23. ↑ https://www.ljubljana.si/en/about-ljubljana/international-cooperation/intercity-cooperation/
  24. ↑ https://lublin.eu/lublin/wspolpraca-miedzynarodowa/miasta-partnerskie-i-zaprzyjaznione/tbilisi-gruzja,9132,w.html
  25. ↑ https://lublin.eu/lublin/wspolpraca-miedzynarodowa/miasta-partnerskie-i-zaprzyjaznione/3,strona.html
  26. ↑ https://www.comune.palermo.it/js/server/uploads/_20032019122906.pdf
  27. ↑ https://www.riga.lv/en/riga-twin-cities
  28. ↑ https://www.saarbruecken.de/rathaus/saarbrueckens_staedtepartnerschaften/partnerstadt_tbilissi_georgien
  29. ↑ http://goroda-pobratimy.ru/porodnennye-goroda
  30. ↑ https://www.ibb.istanbul/icerik/kardes-sehirler

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Тбілі́сі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 467—468. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
  • Тбили́си // Большой словарь географических названий (руск.) / Гл. ред. В. М. Котляков. — Екатеринбург: У-Фактория, 2003. — С. 632. — 832 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-94799-148-9.
  • Тбили́си // Географический энциклопедический словарь: Географические названия (руск.) / Гл. ред. А. Ф. Трёшников; Ред. кол.: Э. Б. Алаев, П. М. Алампиев (зам. гл. ред.) и др. — 2-е изд., исправл. и дополн. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 473. — 592 с. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6.
  • Тбили́си // Географические названия мира: Топонимический словарь: Ок. 5000 единиц (руск.) / Е. М. Поспелов; Отв. ред. P. A. Агеева. — 2-е изд., стереотип.. — М.: Русские сло­вари: ООО «Издательство Астрель»: ООО «Издательство ACT», 2002. — С. 412. — 512 с. — ISBN 5-17-001389-2 (ООО «Издательство ACT»), ISBN 5-271-00446-5 (ООО «Издательство Астрель»), ISBN 5-93259-014-9 (Издательство «Русские словари»).

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Тбілісі&oldid=4803961"