Арцём Ісаакавіч Аліханьян

Арцём Ісаакавіч Аліханьян
Арцём Ісаакавіч Аліханьян
	арм.: Արտեմ Իսահակի Ալիխանյան
Дата нараджэння	11 (24) чэрвеня 1908
Месца нараджэння	Тыфліс, Тыфліскі павет, Тыфліская губерня[d], Расійская імперыя;
Дата смерці	25 лютага 1978 (69 гадоў)
Месца смерці	Масква, РСФСР, СССР;
Грамадзянства	Расійская імперыя; СССР;
Род дзейнасці	фізік, навуковы работнік, вынаходнік, вучоны-ядзершчык
Навуковая сфера	ядзерная фізіка, Касмічныя прамяні, accelerator physics[d] і фізіка элементарных часціц
Месца працы	Фізіка-тэхнічны інстытут імя А. Ф. Іофе РАН[d]; Ерэванскі фізічны інстытут; Нацыянальны даследчы ядзерны ўніверсітэт «МІФІ»;
Навуковая ступень	доктар фізіка-матэматычных навук (1940)
Навуковае званне	прафесар[d];
Альма-матар	фізіка-матэматычны факультэт Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта[d] (1931);
Вядомыя вучні	Venedikt Dzhelepov[d], Pyotr Spivak[d], Gregory M. Garibian[d], Aleksandr Vaysenberg[d], Viktor Kirillov-Ugriumov[d] і Mikhail Kozodaev[d]
Партыя	беспартыйны;
Член у	Акадэмія навук СССР; Нацыянальная акадэмія навук Рэспублікі Арменія;
Прэміі
Узнагароды	;
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Арцём Ісакавіч Аліханьян (арм.: Արտեմ Իսահակի Ալիխանյան) (11 (24) чэрвеня 1908 года, Тыфліс — 25 лютага 1978 года, Масква^[4]) — выдатны армянскі, савецкі фізік, член-карэспандэнт Акадэміі навук СССР (1946), акадэмік Акадэміі навук Армянскай ССР (1943). Стварыў школу фізікаў. Двойчы лаўрэат Сталінскай прэміі.

Родны брат Абрама Ісакавіча Аліханава.

Біяграфія

Аліханьян нарадзіўся ў Тыфлісе ў армянскай сям’і. Скончыў Ленінградскі ўніверсітэт (1931). У 1927—1941 гадах працаваў у Ленінградскім фізіка-тэхнічным інстытуце АН СССР. У 1943—1973 гадах — дырэктар Ерэванскага фізічнага інстытута і загадчык кафедры Ерэванскага ўніверсітэта. У 1946—1960 гадах кіраваў таксама кафедрай ядзернай фізікі Маскоўскага інжынерна-фізічнага інстытута і лабараторыяй элементарных часціц Фізічнага інстытута АН СССР.

Навуковая дзейнасць

Працы прысвечаны ядзернай фізіцы, фізіцы касмічных праменяў, паскаральнай тэхніцы, фізіцы элементарных часціц.

У 1934 годзе ў Дзяржаўным фізіка-тэхнічным інстытуце пры ВСНГ уваходзіў у навукова-даследчую групу (Б. С. Джалепаў, А. І. Аліханаў і А. І. Аліханьян), якія ў 1934 годзе аднымі з першых назіралі з’яву штучнай радыеактыўнасці^[5].

У тым жа годзе разам з А. І. Аліханавым (сваім братам) і М. С. Казадаевым адкрыў утварэнне электрон-пазітроннай пары ў выніку ўнутранай канверсіі энергіі ўзбуджанага ядра. У 1936 годзе разам з А. І. Аліханавым і Л. А. Арцімовічам эксперыментальна даказаў захаванне энергіі і імпульсу пры анігіляцыі электрона і пазітрона.

Выявіў у складзе касмічнага выпрамянення інтэнсіўны паток хуткіх пратонаў, інтэнсіўную генерацыю пратонаў хуткімі нейтронамі, адкрыў ліўні новага тыпу — так званыя «вузкія ліўні», атрымаў першыя ўказанні на існаванне часціц з масамі, прамежкавымі паміж масай мюона і пратона, выказаў ідэю пра існаванне ў складзе касмічнага выпрамянення вялікай колькасці нестабільных часціц і г.д.

Адразу пасля адкрыцця мужам і жонкай Жоліа-Кюры штучнай радыеактыўнасці А. І. Аліханьян з супрацоўнікамі адкрылі першы штучны радыеактыўны элемент — крэмній, які выпускаў адмоўныя электроны. Паводле ацэнкі Л. Арцімовіча, дадзенае адкрыццё дазволіла зразумець, чым вызначаецца знак зарада выпушчаных пры бэта-распадзе электронаў^[6].

У 1941 годзе атрымаў Сталінскую прэмію другой ступені.

Беспартыйны. У 1955 годзе падпісаў «Пісьмо трохсот». Падтрымліваў фізіка, удзельніка дысідэнцкага руху Ю. Арлова^[7], уладзіў падарожжа А. Сахарава і А. Бонэр у Арменію^[8], меў цесныя кантакты з майстрамі мастацтва (Марцірос Сар’ян, Аруцюн Галенц, Мінас Авецісян), сябраваў з Міхаілам Зошчанкам, Дзмітрыем Шастаковічам^[9] і Львом Ландау.

Даследаваў уласцівасці элементарных часціц на паскаральніках, пабудаваў 570-літровую фрэонавую пузырковую камеру. Ажыццяўляў праектаванне і кіраваў збудаваннем у Ерэване электроннага сінхратрона («АРУС») на энергію 6 ГэВ, які ўступіў у строй у 1967 годзе. Займаўся стварэннем новых метадаў дэтэктавання і вымярэння імпульсаў часціц высокіх энергій. Распрацаваў новы тып іскравых камер — трэкавую камеру (Ленінская прэмія 1970 года). Заснавальнік (1961) і арганізатар Нор-Амбердскіх вясновых школ па фізіцы элементарных часціц.

З’яўляўся прататыпам галоўнага героя ў мастацкім фільме «Прывітанне, гэта я» (1967)^[10], намінаванага на прыз Канскага кінафестывалю.

Ппацы

А. И. Алиханов, А. И. Алиханьян. Искусственное получение радиоактивных элементов. — УФН, 1935, № 2.
А. И. Алиханов, А. И. Алиханьян. Новые данные о природе космических лучей. — УФН, 1945, № 1.
А. И. Алиханян, С. А. Хейфец, С. К. Есин. Накопители электронов и позитронов. — УФН, 1963, Т.81, № 9.
А. И. Алиханян, С. А. Хейфец. Современное состояние физики и техники ускорения. — УФН, 1970, Т.101, № 6.

Узнагароды, прэміі, ганаровыя званні

Сталінская прэмія другой ступені (1941) — за навуковыя працы па даследаванні радыеактыўнасці, апублікаваныя ў 1936, 1938 і 1940 гадах
Сталінская прэмія першай ступені (1948) — за навуковыя даследаванні ў вобласці касмічных праменяў, вынікі якіх выкладзены ў артыкулах: «Састаў мяккай кампаненты касмічных праменяў на вышыні 3250 м над узроўнем мора», «Пра існаванне часціц з масай, прамежкавай паміж масай мезатрона і пратона», «Спектр мас варытронаў» (1947)
Ленінская прэмія у галіны навукі і тэхнікі (1970; супольна з др.) — за працу «Трэкавыя іскравыя камеры»
Прэмія Савета Міністраў СССР (1973)^[11]
Два ордэны Працоўнага Чырвонага Сцяга (1941; 10.06.1945)^[11]^[12]^[13]
Заслужаны дзеяч навукі Армянскай ССР(1967)^[13]

Крыніцы

↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — Т. 1.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>
↑ https://www.sci.am/membersview.php?id=29&d=&l=&langid=2
↑ ^а ^б ^в ^г ^д Армянская савецкая энцыклапедыя / пад рэд. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>
↑ Алиханьян Артём Исаакович Архівавана 9 сакавіка 2014.
↑ Сергиенко В. А Воспоминания об Учителе. К 100-летию со дня рождения Б.С.Джелепова // Санкт-Петербургский университет : журнал. — СПбГУ: издательство СПбГУ, 2010. — В. 3 декабря. — № 16 (3823). — ISSN 1681-1941. Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2016.
↑ Алиханьян Артём Исаакович(недаступная спасылка)
↑ Воспоминания Ю. Орлова
↑ Е. Боннер До дневников
↑ Л. Окунь, Нор Амберд, Ереван, Москва(недаступная спасылка)
↑ Ну и денек / «Эхо Москвы», 2008
↑ ^а ^б Академик Артём Исаакович Алиханьян
↑ Алиханьян Артем Исаакович // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
↑ ^а ^б Биографические сведения на сайте Академии наук Армении

Літаратура

Л. А. Арцимович, А. Б. Мигдал, В. П. Джелепов, Г. М. Гарибян. Артем Исаакович Алиханьян (К шестидесятилетию со дня рождения). — Успехи физических наук, 1968, Т.95, № 6.
Мамиджанян Э. А. Артём Алиханян в воспоминаниях друзей и коллег. К 100-летию со дня рождения, 2008, ISBN 978-5-9221-0982-6. 344 стр.

Спасылкі

Профіль Арцёма Ісаакавіча Аліханьяна на афіцыйным сайце РАН
Профіль Арцёма Ісаакавіча Аліханьяна на афіцыйным сайце НАН РА
Фотографии
Письмо в редакцию. «…Я не знаю всех деталей предательства. Наверное, институт назвали именем Алиханяна в качестве индульгенции» Архівавана 8 красавіка 2011.
Памятник выдающемуся физику Артему Алиханяну открыт в Ереване(недаступная спасылка)

[_eebab65d73e2307a-1] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — Т. 1.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>

[_530e8db8d02080e8-2] ttps://www.sci.am/membersview.php?id=29&d=&l=&langid=2

[_79c3caa78713c188-3] а ^б ^в ^г ^д Армянская савецкая энцыклапедыя / пад рэд. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>

[4] Алиханьян Артём Исаакович Архівавана 9 сакавіка 2014.

[Anas-5] Сергиенко В. А Воспоминания об Учителе. К 100-летию со дня рождения Б.С.Джелепова // Санкт-Петербургский университет : журнал. — СПбГУ: издательство СПбГУ, 2010. — В. 3 декабря. — № 16 (3823). — ISSN 1681-1941. Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2016.

[6] Алиханьян Артём Исаакович(недаступная спасылка)

[7] Воспоминания Ю. Орлова

[8] Е. Боннер До дневников

[9] Л. Окунь, Нор Амберд, Ереван, Москва(недаступная спасылка)

[10] Ну и денек / «Эхо Москвы», 2008

[sci.am-11] а ^б Академик Артём Исаакович Алиханьян

[bse-12] Алиханьян Артем Исаакович // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)

[ArmAcademy-13] а ^б Биографические сведения на сайте Академии наук Армении

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]