پرش به محتوا

دؤولت

ویکی‌پدیادان، آچیق بیلیک‌لیک‌دن

دؤولَت و یا اَرکلَت سیاسی قورولوش اوْلوب، موعین سرحدلر داخیلینده یاشایان خالقین خوصوصی سیستمله ایداره اوْلونماسینی تصویر ائدیر. دؤولت چوْخ واخت جمعیتله سجیه‌لندیریلیرلر. یئر کوره‌سی جنوب قوطبونون ایستیثناسیندا ایکی یوزه یاخین دؤولت آراسیندا بؤلونموشدور.

دؤولتین فورماسی و فعالیتی ایله دؤولت نظریه سی علمی مشغول اولور. نه علمده، نه ده بین‌الخلق حقوقدا دؤولتین قبول ائدیلمیش عمومی تعیناتی یوخودور.

دؤولت (عربجه:دولة) تورپاق بوتونلویونه باغلی اولاراق سیاسی باخیمدان اؤگوتلنمیش میلّت و یا میلّتلر توپلولوغونون اولوشتوردوغو توزل وارلیقدیر. دؤولتین گؤلگه سی بوتون بشری فعالیتلرین اوستونه دوشر:سوسیال رفاه، ایچ دوزن، خلق ساغلیغی اۆچون اوغراشیر، بوندان مشروعیت قازانیر. قورال قویار، دوزنلر، یئتکیلندیریر، یاساقلار...

تمل سورو ایسه، نلر دؤولت کونترولونه بوراخیلمالی؟، نلر بیرئیه (فرد) بوراخیلمالیدیر؟ بو سورونون نسنل بیر جوابی یوخدور. اؤزنل(subjective) اولاراق، «یالنیزجا بیرئیی ایلگیلندیرن قونولار بیرئیه، بیردن فازلا کیشییی ائتکیله ین قونولار دؤولته بوراخیلمالیدیر.» یورومو حاکیمدیر.

توماس هابس، دؤولتی لئوییاثان جاناوارینا بنزتمیشدی. ماخ وئبئر ایسه دؤولتین مشروع شیددت قوللانما آراجی اولدوغونو سؤیله‌میشدیر.

تانیمی(definition)

[دَییشدیر]

تاریخ بویونجا بیرچوخ دؤولت تانیمی یاپیلمیشدیر. دؤولتین اورتایا چیخیشی، ایشلهوی(function) و گلجه یی حققینده فلسفی چؤزومله ملر یاپیلمیشدیر. دؤولت قوُرومونون اولوشماسینا یول آچان ائتکنلرین (factor) باشیندا أکین دئوریمی(revolution) گلیر. اؤزللیکله آسیاداکی أکین توپلولوقلاری‌نین توپلولوق اوزهرینده بیر دؤولت اولگوسونو ایلک اولاراق اولوشتوردوغو سؤیلنه بیلیر. دؤولت فلسفه سی آلانیندا فیکیر بیان ائدن فیلوسوفلاردان افلاطون'دا دؤولت «بیرلیکده یاشاما زورونلولوغوندان دوغان»، ارسطو'دا «دوغال بیر اولوشوم»، آنجیلون'دا دیل، کیمی ایلهتیشیم و توپلومساللیقدان دوغان، هوبئس'دا هرکسین هرکسه قارشی ساواشینی سونا اردیرمک اۆچون اورتایا چیخان، روُسو، هوبئس و جان لوکدا توپلوم سؤزلشمه سی‌نین سونوجو، فیشته'ده صاف اینسان آماجی‌نین اوجا آراجی، شئلینگ'ده موطلق اولان، هئگئل'ده تؤزل ایراده اولاراق اخلاقسال تین، سیسرون'دا حقوقون سونوجو اولاراق بئتیمله نیر(delineate، تصویر ائتمک). گونوموزده ده بیرچوخ سییاستبیلیمجی و فیلوسوفون فرقلی تانیملاری واردیر. حقوقی آچیدان دؤولت، گنللیکله عنصرلاریندان حرکتله تانیملانیر. بونا گؤره دؤولت؛ «اولکئ آدی وئریلن بلیرلی بیر تورپاق اوزرینده یاشایان اینسان توپلولوقلاری‌نین بیر ائگمنلیک آنلاییشی و حقوقو ایچینده بیر سییاسی ایقتیدار آلتیندا اؤرگوتلنمه‌سیدیر.» بو تانیمداکی اونسورلار بونلاردیر:

  • اینسان عنصرو: خلق یا دا میلّت عنصرو اولاراق دا آدلاندیریلابیلیر. بلیرلی بیر آلاندا بیرلیکته یاشایان و چئشیتلی باغلارلا اورتاق یاشاما ایراده‌سی گؤسترن اینسان توپلولوغودور. بیر دؤولتی اولوشتوراجاق اینسانلارین ساییسی حققینده بیر آلت سینیر اولماماقلا بیرلیکته دؤولتین نیته لیغینه گؤره معقول بیر آلت سینیر قبول ائدیله بیلیر. مودئرن یاناشمایا گؤره میلّت عنصرونون قورولابیلمه‌سی اوجون معنوی نیتَلیکده باغلار یئترلی اولوب بو معنادا بیرلیکته یاشاما ایراده سی‌نین دوغماسی یئترلیدیر.
  • ائگمنلیک عنصرو: سییاسال ایقتیدار عنصرو اولاراق دا آدلاندیریلان بو عنصر، دؤولتین اساس قوروجو عنصرودور. بلیرلی بیر یئر-اوزو پارچاسی اوزرینده یاشایان اینسان توپلولوغونون اوستون ایراده چرچوه سینده اؤرگوتلنمه سیدیر. ائگمنلیک قاورامی اوتوریته دن فرقلی اولاراق اؤلکه ایچینده بیریجیک مشروع گوج قایناغی اولماسینی ایفاده ائدرکن اؤلکه خاریجینده (اولوسلاراراسی آلاندا) باغیمسیز اولماق آنلامینا گلمکته دیر.
  • اؤلکه عنصرو: اؤلکه، جوغرافی آنلامدا بیر بوتونلوک تشکیل ائدن و سینیرلاری بلیرلنه بیلیر بیر اراضی پارچاسینی ایفاده ائدر. آنجاق دؤولتین سینیرلاری قونوسوندا بیر دارتیشما بولونماسی مومکوندور. آنجاق دؤولت سینیرلاری اؤن-گؤروله بیلیر بیر تورپاغا صاحیب اولمالیدیر. دؤولتین اؤلکه‌سی تورپاق اؤلکه‌سی، دنیز اؤلکه‌سی و هاوا اؤلکه‌سی اولاراق اوچه آیریلیر.

دؤولت ایله حؤکومت آراسینداکی فرقلر

[دَییشدیر]
  • دؤولت، حؤکومتدن داها گئنیشدیر. حؤکومت ایسه دؤولتین بیر پارچاسیدیر.
  • دؤولت، دواملی و سورکلیدیر. حؤکومت ایسه گئچیجیدیر، قیستا عومورلودور. حؤکومت، دؤولت اوتوریتهسی‌نین ایشلتیلمه سینی ساغلایان بیر آراجدیر. حؤکومت سادجه دؤولتین بئینی اولما گؤرَویندهدیر.
  • دؤولت، کیشیسل اولمایان بیر اوتوریته دیر. مامورلار بوروکراتیک اصوللارا گؤره ایشه آلینیر و گؤرولیلر، حؤکومتین ایدئولوژیک ایستکلرینه دویارسیز اولاجاق شکیلده سئچیلیر.
  • دؤولت، اورتاق ایگییی و گنل ایراده نی تمثیل ائتمیه چالیشیر. فقط حؤکومت ایسه بللی ایدئولوژیلری تمثیل ائدر
اولوس دؤولت آلقیسینی (ادراک) اولوشدوران وستفالی باریشی"نین نجولو اولانان مونستئر تآنلاشماسی ایمضالاتیرکن

دؤولت شکیللری

[دَییشدیر]

اونیتار (تکلی دؤولتلر)

[دَییشدیر]

سیاسی اوتوریته نین تک مرکزده توپلاندیغی، مرکزی اوتوریته‌نین تک بیر آنا یاسا ایله ساغلاندیغی بیر دؤولتدیر یاسما اورقانینین یاپدیغی قانونلار بوتون اؤلکه ده اویقولانیر (اؤرنه‌یین: دانمارک، فرانسه اینگلیس، ایسرائیل، ایتالیا، ایرلند، نروژ، یونان و تورکیه)

کارما (بیلَشیک-compound) دؤولتلر

[دَییشدیر]

بیردن چوخ دؤولتین اؤز آرالاریندا گرچکلشدیکلری بیر آنلاشما ایله بیرلشمله لری سونوجو اولوشان دؤولتلردیر. ایکی شکیلده اولابیلر:

  • کونفئدراسیون :باغیمسیز دؤولتلر طرفیندن ائگمنلیکلرینی قوروما شرطی ایله اولوشتورولان و اویه دؤولتلره دیله دیکلری زامان آیریلما حقی تانییان کارما دؤولت بیچیمیدیر. (گونوموزده اؤنه یی یوخدور. اسکی سوئیس، آلمان و آمریکا)
  • فدراسیون: اورتاق بیر آنایاسا آلتیندا بیرلشن دؤولتلرین اولوشتوردوغو دؤولت بیچیمیدیر. بو تیپ دؤولتلرده آیریجا هر فدره عنصورون اؤز آنایاساسی، یئریتمه و یارقی اورقانلاری واردیر. (اؤرنه یی :آلمان، آمریکا، کانادا، اوتریش، سوئیس، اوسترالیا، روسیا)

ائگمنلی یین قایناغینا گؤره دؤولتلر

[دَییشدیر]

ائگمنلی یین تک کیشییه و اونون عایله سینه عایید اولدوغو دؤولت بیچیمی.

ائگمنلی یین بللی بیر صنف ویا گروپا عایید اولدوغو دؤولت بیچیمی.

ائگمنلی یین قایناغینین دینه دایاندیغی دؤولت بیچیمی. دین آداملارینین سؤزو گئچر. هر شئیه دین آداملاری قرار وئرر.

ائگمنلی یین خلقه عایید اولدوغو دؤولت بیچیمیدیر.

رقیب دؤولت تئوریلری

[دَییشدیر]

پلورالیست (چوخولجو) دؤولت

[دَییشدیر]

لیبئرال فلسفه‌دن دوغولموشدور. بونا گؤره بیرئی اؤن پلاندا، دؤولت ایکینجی پلاندادیر.

کاپیتالیست دؤولت

[دَییشدیر]

مارکسیست باخیش آچیسیلا اورتایا چیخمیشدیر. بونا گؤره توپلومون، ائکونومیک یاپیسیلا بیرلیکده آنالیز ائدیلمسی گرهکیر. دؤولت ایسه سیستئمیندن دوغار و صینیف سیستئمینه دایانیر: سوسیال حیاتین گرچک دایاناغی اولان آلت یاپینین قوشوللاندبردبغی اوست یاپیینین وجودبولموس حالیدیر.

لئوییاثان دؤولت

[دَییشدیر]

اؤزو اؤزونه خیدمت ائدن و اؤزونو گلیشتیرن بیر جاناوار کیمیدیر بو دؤولت. بو یاخلاشیم یئنی ساغجیلارا و نئولیبرال لارا عایدددیر.

قایناقلار

[دَییشدیر]