حئیوان: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

Animals; زامان محدوده‌سی: Cryogenian – Present, 670 –0Ma Had'n Archean Proterozoic Pha.
علمی قوروپلاشدیرما
دامنه:	Eukaryote
Unranked:	Amorphea
Unranked:	Opisthokont
Unranked:	Holozoa
Unranked:	Filozoa
عالم:	حئیوان; کارل لینه, 1758
Phyla
List of animal phyla
	Porifera; Subkingdom Eumetazoa Ctenophora; Placozoa; Cnidaria; †Trilobozoa; Bilateria (unranked) Xenacoelomorpha; †Proarticulata; Nephrozoa (unranked) Superphylum Deuterostomia دریسیتیکان‌لیلارata; Hemichordata; خوْردالیلار; ; ایلکین آغیزلیلار (unranked) Superphylum Ecdysozoa Cycloneuralia; یومرو قۇردلار; Nematomorpha; Kinorhyncha; Loricifera; Priapulida; Onychophora; بوغوم‌آیاق‌لیلار; سۇ آییلاری; ; Spiralia (unranked) Superphylum Gnathifera چنه‌لی سوْلوجانلار; Chaetognatha; Rotifera; ; Superphylum Mesozoa Dicyemida; Monoblastozoa; Orthonectida; ; Superphylum Rouphozoa Gastrotricha; یاستی قۇردلار; ; Superphylum Lophotrochozoa حلقوی قۇردلار; بریوزویلار; Brachiopoda; Cycliophora; Entoprocta; مولیوسکلار; Nemertea; تروبکالیلار; ; ; ; ; ; ;
سینونیم‌لر
	Metazoa;

گئچمیشی اینتراکتیو حالتده گؤستر

اسکی دَییشدیرمه

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده

دیداریویکی‌متن

درخط

‏۲۱ آقوست ۲۰۲۱، ساعت ۰۹:۳۹ تاریخینه کیمی سون نۆسخه

حئیوانلار اورقانیزملر توپلوسو، بیولوژی مکان، زوولوگییا علمی‌نین تدقیق اوبیئکتی.

عنعنه‌وی اولاراق حئیوانلار کونسومئنت (حاضر عضوی بیرلشله‌مه‌لرله قئیدالالانلار) و دایماً حرکت ائدنلر حساب ائدیلیرلر. آنجاق علمه پاسسیو حیات کئچیرن حئیوانلار دا معلومدور.

حئیوانلار عالمی چوْخ چئشیتلی و زنگیندیر. عالیملرین سون حسابلامالارینا گؤره یئر اووزونده یاشایان حئیوان نوعلرینین سایی ۲ میلیوندان آرتیقدیر. حئیوان نوعلرینی اولوشتوران اؤزللیکلر ایستر بؤیوک- کیچیکلیگینه، ایسترسه ده کوتله (آغیرلیق و هئیکل باخیمیندان) اعتیباریله چوْخ موختلیف دیر. میثال اۆچون ممه لی حئیوانلاردان اولان گؤی بالینانین آغیرلیغی ۱۵۰تون، بیر توور سیچانین آغیرلیغی ایسه ۳ قیرام دیر. حئیوانلار هم ده خاریجی وداخیلی قورولوشونا، چوْخالما و گلیشمه سینه، داورانیشینا گؤره موختلیف دیر. بۇ فرقلیلیگی آیدین تصور ائتمک اۆچون فیلی، تیسباغانی و آغجا قانادی (بیر توور میلچک) موقاییسه ائتمک کیفایتدیر. حئیوانلار هر یئرده، یئر اووزرینده، تورپاقدا، سودا، هاوادا یاشاماغا اویغونلاشمیشدیر. بیرچوخ حئیوان بیتکی لرده، دیگر حئیوان اورقانیزم لرینده، حتتا اینسان اورقانیزمینده یاشاییر. بوتون حئیوانلار یاشادیقلاری چئوره شرطینه اویغونلاشمیشدیر. هاوا حیات طرزی (اوچماق حیاتی) ایله علاقه دار قوشلاردا، یاراسالاردا (خفاش)، بؤجکلرده قانادلار گلیشمیشدیر، سو حیاتی ایله علاقه دار اولاراق سوروشکن بدن فورماسی، اووزگجلر (بالیقلاردا) ویا کورَک شکیللی اطرافا (بالینادا، سوایتی ده) گلیشمیشدیر. اونا گؤره ده حئیوانین خاریجی قورولوشونا گؤره اونون هانسی موحیط ده یاشاماسینی، نئجه حرکت ائتمه سینی و بَسینینی (یِمینی) نئجه تاپماسینی بللی ائتمک مومکوندور. حئیوانلار عالمیندن بحث ائدن علم زوولوقیا "Zoologiya" آدلانیر. یونونانجا "zoon" حئیوان، "logos" علم، تعلیم ائتمکدیر. "زوولوقیا" حئیوانلار عالمینین موختلیف لیگینی، اونلارین قورولوشونو و حیات فعالیتینی، یاشادیقلاری چئوره ایله علاقه سینی، فردی و تاریخی گلیشمه(تکامول) قانونونا اویغونلوقلارینی اؤیرَنیر. حئیوانلاری قورولوشونون ساده و مورکب لیگینه، منشأینه گؤره موختلیف سیستماتیک قوروپلارا آییرمیشلار. حئیوانلار عالمینده ان عالی سیستماتیک واحید تیپ آدلانیر. گونوموزده حئیوانلار ۲۳ تیپه آیریلیر. هر تیپ ایسه بیر ویا نئچه صینیف لارا بؤلونور. بۇ قایدا اووزره صینیف لار دسته لره، دسته لر فصیله لره، فصیله لر جینس لره، جینس لر ده توورلره (نوع لره) آیریلیر. سؤز گلیمی، ممه لیلر صینیفینین ییرتیجیلار دسته سینه آیت لر، پیشیک لر و اییلار فصیله لری داخیلدیر. حئیوانلارین دوغال (طبیعی) تصنیفاتی (تاکسونومی) ایله حئیوانلارین سیستماتیکاسی مشغول اولور. بۇ علم حئیوانلار عالمینین تکامولونو (گلیشمه سینی) عکس ائتدیریر. بیز حئیوانلارین "مورفولوقیا" و "فیزیولوقیا"سینی ساده دن مورکبه دوغرو (ایبتیدائیدن عالیه دوغرو) اؤیرندیکجه، دوغادا (طبیعتده) گئدن گلیشمه سوره سینین (پروسه سینین) دوغرولوغونو درک ائدیریک. زولوقیا حئیوانلار عالمینین قورونماسینین و اونلاردان یارارلی ایستیفاده ائدیلمه سینین علمی اساسینی تشکیل ائدیر.

حئیوانلارعالمینین موختلیفلیگی

Animal

	Ecdysozoa

	Lophotrochozoa

حئیوانلارین دوغادا رولو و اینسان حیاتیندا اهمیتی

حئیوانلار هاوادا، سودا، تورپاقدا، بعضیلری ایسه بیتکی، حئیوان و اینسان اورقانیزمینده یاشار. دوغادا یاشایان چئشیتلی توورده حئیوانلارین هر بیری اؤزو اۆچون هم بسلنمه، پ (تغذیه)، هم ده گیزلنمه یئوا) تۇتور. حئیوانلار عمومی جانلیلار عالمینین تکامولونده بیتکیلرین چارپاز (چپ-راست، اویان بویان) توزلانماسیندا، اونلارین توخوملارینین یاییلماسیندا، تورپاق عمله گلمه پروسه سینده، اونون عضوی مادّه لرله زنگینلشمه سینده اؤنملی رول اوْیناییر. حئیوانلار اؤلموش حئیوان جَمدکلرینی (لشینی)، بیتکی قالیقلارینی یئمکله و بیر چوْخ سو حئیوانلاری سویو تمیزلمکله دوغادا تمیزله ییجی (سانیتار) فعالیتی گؤستریر. حئیوانلار اینسانین حیاتیندا دا بؤیوک رول اوْیناییر. هله ایبتیدایی اینسانلار حئیوانلارین اتیندن، دریسیندن، سومویوندن ایستیفاده ائدیردیلر. زامان کئچدیکجه اینسانلار تدریجاً موختلیف حئیوانلاری اهلی لشدیرمیش و اونلارین نسلیندن مالدارلیق، قویونچولوق، قوشچولوق، آریچیلیق، ایپکچیلیک و… تصروفاتلاری (محصول لاری) یاراتمیشلار. بۇ تصروفاتلار جمعیتی ارزاق و یونگول صنایعی، خام مالی ایله تأمین ائدیر. حئیوانلار هابئله طبیعته گؤزللیک وئرن، اونو زنگین استتیک (ذوق منبعینه) چئویرن جانلی وارلیقلاردیر. دوغادا اونلارین قورونوب ساخلانیلماسی، چوْخالماسی و جمعیت اۆچون یارارلی ایستیفاده ائدیلمه سی چوْخ واجیب مسئله دیر. بونونلا بئله مئشه لره، تارلالارا، باغلارا، ائو حئیوانلارینا، حتتا اینسان ساغلیغینا ضرر وئرن حئیوانلاردا آز دئییلدیر. طبیعت اۆچون و اینسانا فایدالی اولان حئیوانلارین سایینی آرتیرماق، قوروماق و اونلارا دوزگون قوللوق ائتمک، و ضررلی حئیوانلارا قارشی موباریزه آپارماق اۆچون بیز حئیوانلارین حیاتینی و اونلارین طبیعتده کی رولونو یاخشی بیلمه لییک. اودا معلومدور کی، حئیوانلارین اینسان حیاتیندا رولو زامان کئچدیکجه دئییشمیشدیر. مثلاً، وحشی حئیوانلارین اینسان اۆچون بسین (تغذیه) منبعی کیمی اهمیتی چوْخ آزالمیش، بونون عوضینده موختلیف حئیواندارلیق تصروفاتی اینکیشاف ائتدیریلمیشدیر. موعاصیر طبابت زوولوژی تدقیقاتلارسیز تصور ائتمک اولماز، چونکی بیر چوْخ خسته لیکلرین تؤره دیجیلری (قوتورلوق گنه سی، مالاریا پارازیتی (انگلی)، قارا جیگر سُوروجوسو، اؤکوز سولیتِری، کُوک باکتریلری و…) حئیوانلاردیر. البته، بۇ خسته لیکلره قارشی موباریزه آپارماق اۆچون اونلارین تؤره دیجیلری و کئچیریجیلرینین (حامیل لرینین) نوع ترکیبی، مورفولوژی، بیولوژی و اکولوژی خصوصیتلری دریندن تدقیق ائدیلمیشدیر. دیگر طرفدن، اینسان اۆچون خییرلی حئیوانلارین قورونوب ساخلانماسی، اونلاردان تصروفاتدا یارارلی ایستیفاده اولونماسی و عومومیتله، وحشی حئیوانلارین قورونوب ساخلانماسی چوْخ اؤنملی مسئله دیر.

حئیوانلارین و بیتکیلرین اوخشارلیغی و فرقی

حئیوانلار بیتکی‌لرله بیر چوْخ اوخشارلیغا مالیک‌دیر. هر ایکیسی‌ده حوجره لی قورولوشا صاحیبدیر، هر ایکیسینده حوجره لر توخوملاری و توخوملار ایسه اورقانلاری عمله گتیریر. بسلنیرلر، تنفس ائدیرلر، چوْخالیرلار، بؤیورلر و گلیشیرلر. بونونلا برابر، حئیوان‌لارلا بیتکی‌لر آراسیندا اؤنملی فرقلرده واردیر. حئیوان‌لار حاضیر عضوی مادّه لرله بسلنیر، اکثر بیتکی‌لر ایسه عضوی ماده لَری غیری عضوی مادّه لردن اؤزلری حاضیرلاییر. بیتکی‌لردن فرقلی اولاراق، حئیوانلاردا سینیر (عصب) سیستمی موجوددور و حئیوانلار حرکت ائدیر. گؤستریلن اوخشار و فرقلی جهتلرله یاناشی، ایبتیدایی قورولوشا مالیک اورقانیزملرین بعضاً حئیوانلار عالمینه، یوخسا بیتکیلر عالمینه عایید ائدیلمه سی چتینلیک تؤره دیر. حئیوانلارلا بیتکیلر آراسیندا اولان بؤیوک اوخشارلیقلار تصادوفی اولماییب، اونلارین بیر اجداددان گلیشمه سینی گؤستریر.

اوْنورغالی لار (مهره لی لر)

اوْنورغالی لار ویا کلله لی لر، حئیوانلار عالمینین ایپلیک لی لر (نخاع لی لار) (حئیوانلارین ان یاخشی تانیلان قوروپودور و یاخلاشیق ۴۵۰۰۰ توور تانینمیشدیر) شعبه سینه عایید بیر آلت شعبه دیر. اوْنورغالی لارین ان بلیرگین خوصوصیتی، بیربیرینی تعقیب ائدن اونورقالاردان دوزلمیش بیر اونورقا سوتونونا مالیک اولمالاریدیر. اونورقا سوتونو چوْخ قووَتلی بیر دستک، و عئینی زاماندا اَییله بیلن بیر قورولوشدور. باش، گؤوده و قویروق اولماق اووزوندن اوچ قیسما آیریلمیشدیر. بۇ ستونون ایچینده بورو فورمالی مرکزی عصب سیستمی یئرلشیر. قافا تاسینین ایچینده موحافیظه ائدیلن قارماشیق قورولوشلو بیر بئیین لری واردیر. قیغیرداقلی(غضروف لو) بالیقلار، سوموکلو بالیقلار، ایکی یاشایانلار، سورونگن لر، قوشلار و ممه لی لر کلله لی قوروپو ایچینده دیر

گروه	عکس	Subgroup	Estimated number of described species^[۱]
اوْنورغالی		بالیق	32,900
		سۇدا-قۇرودا یاشایانلار	7,302
		سوروننلر	10,038
		قوشلار	10,425
		ممه‌لیلر	5,513
	Total vertebrate species: 66,178
Invertebrates		حشراتلار	1,000,000
		مولیوسکلار	85,000
		Crustacean	47,000
		کاقاانقان	2,000
		هؤرومچکیمی‌لر	102,248
		Velvet worm	165
		لیمولیده	4
		Others	68,658
	Total invertebrate species: 1,305,075
Total for all animal species: 1,371,253

بیرده باخ

قایناقلار

https://en.wikipedia.org اینگیلیسیجه ویکی‌پدیا

^ قایناق خطاسی برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام IUCN1014 وارد نشده است

[IUCN1014-1] قایناق خطاسی برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام IUCN1014 وارد نشده است

[۱]

@@ خط ۸۶: / خط ۸۶: @@
 '''حئیوانلار''' اورقانیزملر توپلوسو، [[بیولوژی]] مکان، زوولوگییا علمی‌نین تدقیق اوبیئکتی.
-عنعنه‌وی اولاراق حئیوانلار کونسومئنت (حاضر عضوی بیرلشله‌مه‌لرله قیدالالانلار) و دایماً حرکت ائدنلر حساب ائدیلیرلر. آنجاق علمه پاسسیو حیات کئچیرن حئیوانلار دا معلومدور.
+عنعنه‌وی اولاراق حئیوانلار کونسومئنت (حاضر عضوی بیرلشله‌مه‌لرله قئیدالالانلار) و دایماً حرکت ائدنلر حساب ائدیلیرلر. آنجاق علمه پاسسیو حیات کئچیرن حئیوانلار دا معلومدور.
-حئیوانلار عالمی چوْخ چئشیتلی و زنگیندیر. عالیملرین سون حسابلامالارینا گؤره [[یئر]] اووزونده یاشایان حئیوان نوعلرینین سایی ۲ میلیوندان آرتیقدیر. حئیوان نوعلرینی اولوشتوران اؤزللیکلر ایستر بؤیوک- کیچیکلیگینه، ایسترسه ده [[کوتله]] (آغیرلیق و هئیکل باخیمیندان) اعتیباریله چوْخ موختلیف دیر. میثال اوچون [[ممه لی حئیوانلار|ممه لی حئیوانلاردان]] اولان گؤی بالینانین آغیرلیغی ۱۵۰تون، بیر توور [[سیچان|سیچانین]] آغیرلیغی ایسه ۳ قیرام دیر.
+حئیوانلار عالمی چوْخ چئشیتلی و زنگیندیر. عالیملرین سون حسابلامالارینا گؤره [[یئر]] اووزونده یاشایان حئیوان نوعلرینین سایی ۲ میلیوندان آرتیقدیر. حئیوان نوعلرینی اولوشتوران اؤزللیکلر ایستر بؤیوک- کیچیکلیگینه، ایسترسه ده [[کوتله]] (آغیرلیق و هئیکل باخیمیندان) اعتیباریله چوْخ موختلیف دیر. میثال اۆچون [[ممه لی حئیوانلار|ممه لی حئیوانلاردان]] اولان گؤی بالینانین آغیرلیغی ۱۵۰تون، بیر توور [[سیچان|سیچانین]] آغیرلیغی ایسه ۳ قیرام دیر.
-حئیوانلار هم ده خاریجی وداخیلی قورولوشونا، چوْخالما و گلیشمه سینه، داورانیشینا گؤره موختلیف دیر. بۇ فرقلیلیگی آیدین تصور ائتمک اوچون [[فیل]]ی، [[تیسباغا]]نی و [[آغجا قاناد]]ی (بیر توور میلچک) موقاییسه ائتمک کیفایتدیر. حئیوانلار هر یئرده، یئر اووزرینده، تورپاقدا، سودا، هاوادا یاشاماغا اویغونلاشمیشدیر. بیرچوخ حئیوان بیتکی لرده، دیگر حئیوان اورقانیزم لرینده، حتتا اینسان اورقانیزمینده یاشاییر. بوتون حئیوانلار یاشادیقلاری چئوره شرطینه اویغونلاشمیشدیر. هاوا حیات طرزی (اوچماق حیاتی) ایله علاقه دار [[قوش|قوشلار]]دا، [[یاراسا|یاراسالار]]دا (خفاش)، [[بؤجک|بؤجکلر]]ده قانادلار گلیشمیشدیر، سو حیاتی ایله علاقه دار اولاراق [[سوروشکن]] بدن فورماسی، [[اووزگجلر]] (بالیقلاردا) ویا [[کورَک شکیللی]] اطرافا (بالینادا، سوایتی ده) گلیشمیشدیر. اونا گؤره ده حئیوانین خاریجی قورولوشونا گؤره اونون هانسی موحیط ده یاشاماسینی، نئجه حرکت ائتمه سینی و بَسینینی (یِمینی) نئجه تاپماسینی بللی ائتمک مومکوندور.
+حئیوانلار هم ده خاریجی وداخیلی قورولوشونا، چوْخالما و گلیشمه سینه، داورانیشینا گؤره موختلیف دیر. بۇ فرقلیلیگی آیدین تصور ائتمک اۆچون [[فیل]]ی، [[تیسباغا]]نی و [[آغجا قاناد]]ی (بیر توور میلچک) موقاییسه ائتمک کیفایتدیر. حئیوانلار هر یئرده، یئر اووزرینده، تورپاقدا، سودا، هاوادا یاشاماغا اویغونلاشمیشدیر. بیرچوخ حئیوان بیتکی لرده، دیگر حئیوان اورقانیزم لرینده، حتتا اینسان اورقانیزمینده یاشاییر. بوتون حئیوانلار یاشادیقلاری چئوره شرطینه اویغونلاشمیشدیر. هاوا حیات طرزی (اوچماق حیاتی) ایله علاقه دار [[قوش|قوشلار]]دا، [[یاراسا|یاراسالار]]دا (خفاش)، [[بؤجک|بؤجکلر]]ده قانادلار گلیشمیشدیر، سو حیاتی ایله علاقه دار اولاراق [[سوروشکن]] بدن فورماسی، [[اووزگجلر]] (بالیقلاردا) ویا [[کورَک شکیللی]] اطرافا (بالینادا، سوایتی ده) گلیشمیشدیر. اونا گؤره ده حئیوانین خاریجی قورولوشونا گؤره اونون هانسی موحیط ده یاشاماسینی، نئجه حرکت ائتمه سینی و بَسینینی (یِمینی) نئجه تاپماسینی بللی ائتمک مومکوندور.
 حئیوانلار عالمیندن بحث ائدن علم [[زوولوقیا]] "[[Zoologiya]]" آدلانیر. یونونانجا "zoon" حئیوان، "logos" علم، تعلیم ائتمکدیر. "[[زوولوقیا]]" حئیوانلار عالمینین موختلیف لیگینی، اونلارین قورولوشونو و حیات فعالیتینی، یاشادیقلاری چئوره ایله علاقه سینی، فردی و تاریخی گلیشمه(تکامول) قانونونا اویغونلوقلارینی اؤیرَنیر. حئیوانلاری قورولوشونون ساده و مورکب لیگینه، منشأینه گؤره موختلیف سیستماتیک قوروپلارا آییرمیشلار. حئیوانلار عالمینده ان عالی سیستماتیک واحید تیپ آدلانیر. گونوموزده حئیوانلار ۲۳ تیپه آیریلیر. هر تیپ ایسه بیر ویا نئچه صینیف لارا بؤلونور. بۇ قایدا اووزره صینیف لار دسته لره، دسته لر فصیله لره، فصیله لر جینس لره، جینس لر ده توورلره (نوع لره) آیریلیر. سؤز گلیمی، [[ممه‌لیلر|ممه لیلر]] صینیفینین [[ییرتیجی|ییرتیجیلار]] دسته سینه [[آیت]] لر، [[پیشیک]] لر و [[آیی|اییلار]] فصیله لری داخیلدیر. حئیوانلارین دوغال (طبیعی) [[تصنیفاتی]] (تاکسونومی) ایله حئیوانلارین سیستماتیکاسی مشغول اولور. بۇ علم [[حئیوانلار عالمینین تکامولونو]] (گلیشمه سینی) عکس ائتدیریر. بیز حئیوانلارین "[[مورفولوقیا]]" و "[[فیزیولوقیا]]"سینی ساده دن مورکبه دوغرو (ایبتیدائیدن عالیه دوغرو) اؤیرندیکجه، دوغادا (طبیعتده) گئدن گلیشمه سوره سینین (پروسه سینین) دوغرولوغونو درک ائدیریک. زولوقیا حئیوانلار عالمینین قورونماسینین و اونلاردان یارارلی ایستیفاده ائدیلمه سینین علمی اساسینی تشکیل ائدیر.
 == حئیوانلارعالمینین موختلیفلیگی ==
+{{باشلیق گئنیش‌ لندیرماق}}
 {{Clade
 | style = font-size:100%; line-height:100%
@@ خط ۱۲۲: / خط ۱۲۳: @@
 == حئیوانلارین دوغادا رولو و اینسان حیاتیندا اهمیتی ==
-حئیوانلار [[هاوا]]دا، [[سو]]دا، [[تورپاق]]دا، بعضیلری ایسه بیتکی، حئیوان و اینسان اورقانیزمینده یاشار. [[دوغا]]دا یاشایان چئشیتلی توورده حئیوانلارین هر بیری اؤزو اوچون هم [[بسلنمه، پ]] (تغذیه)، هم ده گیزلنمه یئوا) تۇتور. حئیوانلار عمومی جانلیلار عالمینین تکامولونده بیتکیلرین چارپاز (چپ-راست، اویان بویان) توزلانماسیندا، اونلارین توخوملارینین یاییلماسیندا، تورپاق عمله گلمه پروسه سینده، اونون عضوی مادده لرله زنگینلشمه سینده اؤنملی رول اوْیناییر. حئیوانلار اؤلموش حئیوان جَمدکلرینی (لشینی)، بیتکی قالیقلارینی یئمکله و بیر چوْخ سو حئیوانلاری سویو تمیزلمکله [[دوغادا تمیزله ییجی]] (سانیتار) فعالیتی گؤستریر.
+حئیوانلار [[هاوا]]دا، [[سو]]دا، [[تورپاق]]دا، بعضیلری ایسه بیتکی، حئیوان و اینسان اورقانیزمینده یاشار. [[دوغا]]دا یاشایان چئشیتلی توورده حئیوانلارین هر بیری اؤزو اۆچون هم [[بسلنمه، پ]] (تغذیه)، هم ده گیزلنمه یئوا) تۇتور. حئیوانلار عمومی جانلیلار عالمینین تکامولونده بیتکیلرین چارپاز (چپ-راست، اویان بویان) توزلانماسیندا، اونلارین توخوملارینین یاییلماسیندا، تورپاق عمله گلمه پروسه سینده، اونون عضوی مادّه لرله زنگینلشمه سینده اؤنملی رول اوْیناییر. حئیوانلار اؤلموش حئیوان جَمدکلرینی (لشینی)، بیتکی قالیقلارینی یئمکله و بیر چوْخ سو حئیوانلاری سویو تمیزلمکله [[دوغادا تمیزله ییجی]] (سانیتار) فعالیتی گؤستریر.
-حئیوانلار اینسانین حیاتیندا دا بؤیوک رول اوْیناییر. هله ایبتیدایی اینسانلار حئیوانلارین اتیندن، دریسیندن، سومویوندن ایستیفاده ائدیردیلر. زامان کئچدیکجه اینسانلار تدریجن موختلیف حئیوانلاری اهلی لشدیرمیش و اونلارین نسلیندن مالدارلیق، قویونچولوق، قوشچولوق، آریچیلیق، ایپکچیلیک و… تصروفاتلاری (محصول لاری) یاراتمیشلار. بۇ تصروفاتلار جمعیتی ارزاق و یونگول صنایعی، خام مالی ایله تأمین ائدیر. حئیوانلار هابئله طبیعته گؤزللیک وئرن، اونو زنگین استتیک (ذوق منبعینه) چئویرن جانلی وارلیقلاردیر. دوغادا اونلارین قورونوب ساخلانیلماسی، چوْخالماسی و جمعیت اوچون یارارلی ایستیفاده ائدیلمه سی چوْخ واجیب مسئله دیر. بونونلا بئله مئشه لره، تارلالارا، باغلارا، ائو حئیوانلارینا، حتتا اینسان ساغلیغینا ضرر وئرن حئیوانلاردا آز دئییلدیر. طبیعت اوچون و اینسانا فایدالی اولان حئیوانلارین سایینی آرتیرماق، قوروماق و اونلارا دوزگون قوللوق ائتمک، و ضررلی حئیوانلارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون بیز حئیوانلارین حیاتینی و اونلارین طبیعتده کی رولونو یاخشی بیلمه لییک. اودا معلومدور کی، حئیوانلارین اینسان حیاتیندا رولو زامان کئچدیکجه دئییشمیشدیر. مثلاً، [[وحشی حئیوان|وحشی حئیوانلار]]ین اینسان اوچون [[بسین]] (تغذیه) منبعی کیمی اهمیتی چوْخ آزالمیش، بونون عوضینده موختلیف حئیواندارلیق تصروفاتی اینکیشاف ائتدیریلمیشدیر.
+حئیوانلار اینسانین حیاتیندا دا بؤیوک رول اوْیناییر. هله ایبتیدایی اینسانلار حئیوانلارین اتیندن، دریسیندن، سومویوندن ایستیفاده ائدیردیلر. زامان کئچدیکجه اینسانلار تدریجاً موختلیف حئیوانلاری اهلی لشدیرمیش و اونلارین نسلیندن مالدارلیق، قویونچولوق، قوشچولوق، آریچیلیق، ایپکچیلیک و… تصروفاتلاری (محصول لاری) یاراتمیشلار. بۇ تصروفاتلار جمعیتی ارزاق و یونگول صنایعی، خام مالی ایله تأمین ائدیر. حئیوانلار هابئله طبیعته گؤزللیک وئرن، اونو زنگین استتیک (ذوق منبعینه) چئویرن جانلی وارلیقلاردیر. دوغادا اونلارین قورونوب ساخلانیلماسی، چوْخالماسی و جمعیت اۆچون یارارلی ایستیفاده ائدیلمه سی چوْخ واجیب مسئله دیر. بونونلا بئله مئشه لره، تارلالارا، باغلارا، ائو حئیوانلارینا، حتتا اینسان ساغلیغینا ضرر وئرن حئیوانلاردا آز دئییلدیر. طبیعت اۆچون و اینسانا فایدالی اولان حئیوانلارین سایینی آرتیرماق، قوروماق و اونلارا دوزگون قوللوق ائتمک، و ضررلی حئیوانلارا قارشی موباریزه آپارماق اۆچون بیز حئیوانلارین حیاتینی و اونلارین طبیعتده کی رولونو یاخشی بیلمه لییک. اودا معلومدور کی، حئیوانلارین اینسان حیاتیندا رولو زامان کئچدیکجه دئییشمیشدیر. مثلاً، [[وحشی حئیوان|وحشی حئیوانلار]]ین اینسان اۆچون [[بسین]] (تغذیه) منبعی کیمی اهمیتی چوْخ آزالمیش، بونون عوضینده موختلیف حئیواندارلیق تصروفاتی اینکیشاف ائتدیریلمیشدیر.
-موعاصیر طبابت زوولوژی تدقیقاتلارسیز تصور ائتمک اولماز، چونکی بیر چوْخ خسته لیکلرین [[تؤره دیجی|تؤره دیجیلر]]ی (قوتورلوق گنه سی، مالاریا پارازیتی (انگلی)، قارا جیگر سُوروجوسو، اؤکوز سولیتِری، کُوک باکتریلری و…) حئیوانلاردیر. البته، بۇ خسته لیکلره قارشی موباریزه آپارماق اوچون اونلارین تؤره دیجیلری و [[کئچیریجیلر]]ینین (حامیل لرینین) نوع ترکیبی، [[مورفولوژی]]، [[بیولوژی]] و [[اکولوژی]] خصوصیتلری دریندن تدقیق ائدیلمیشدیر. دیگر طرفدن، اینسان اوچون خییرلی حئیوانلارین قورونوب ساخلانماسی، اونلاردان تصروفاتدا یارارلی ایستیفاده اولونماسی و عومومیتله، وحشی حئیوانلارین قورونوب ساخلانماسی چوْخ اؤنملی مسئله دیر.
+موعاصیر طبابت زوولوژی تدقیقاتلارسیز تصور ائتمک اولماز، چونکی بیر چوْخ خسته لیکلرین [[تؤره دیجی|تؤره دیجیلر]]ی (قوتورلوق گنه سی، مالاریا پارازیتی (انگلی)، قارا جیگر سُوروجوسو، اؤکوز سولیتِری، کُوک باکتریلری و…) حئیوانلاردیر. البته، بۇ خسته لیکلره قارشی موباریزه آپارماق اۆچون اونلارین تؤره دیجیلری و [[کئچیریجیلر]]ینین (حامیل لرینین) نوع ترکیبی، [[مورفولوژی]]، [[بیولوژی]] و [[اکولوژی]] خصوصیتلری دریندن تدقیق ائدیلمیشدیر. دیگر طرفدن، اینسان اۆچون خییرلی حئیوانلارین قورونوب ساخلانماسی، اونلاردان تصروفاتدا یارارلی ایستیفاده اولونماسی و عومومیتله، وحشی حئیوانلارین قورونوب ساخلانماسی چوْخ اؤنملی مسئله دیر.
 == حئیوانلارین و بیتکیلرین اوخشارلیغی و فرقی ==
-حئیوانلار [[بیتکی|بیتکیلر]]له بیر چوْخ اوخشارلیغا مالیکدیر. هر ایکیسی ده [[حوجره]] لی قورولوشا صاحیبدیر، هر ایکیسینده حوجره لر توخوملاری و توخوملار ایسه اورقانلاری عمله گتیریر. بسلنیرلر، تنفس ائدیرلر، چوْخالیرلار، بؤیویورلر و گلیشیرلر. بونونلا برابر، حئیوانلارلا بیتکیلر آراسیندا اؤنملی فرقلرده واردیر. حئیوانلار حاضیر عضوی مادده لرله بسلنیر، اکثر بیتکیلر ایسه عضوی ماده لری غیری عضوی مادده لردن اؤزلری حاضیرلاییر. بیتکیلردن فرقلی اولاراق، حئیوانلاردا [[سینیر]] (عصب) سیستمی موجوددور و حئیوانلار حرکت ائدیر. گؤستریلن اوخشار و فرقلی جهتلرله یاناشی، ایبتیدایی قورولوشا مالیک اورقانیزملرین بعضاً حئیوانلار عالمینه، یوخسا بیتکیلر عالمینه عایید ائدیلمه سی چتینلیک تؤره دیر. حئیوانلارلا بیتکیلر آراسیندا اولان بؤیوک اوخشارلیقلار تصادوفی اولماییب، اونلارین بیر اجداددان گلیشمه سینی گؤستریر.
+حئیوانلار [[بیتکی|بیتکی‌لر]]له بیر چوْخ اوخشارلیغا مالیک‌دیر. هر ایکیسی‌ده [[حوجره]] لی قورولوشا صاحیبدیر، هر ایکیسینده حوجره لر توخوملاری و توخوملار ایسه اورقانلاری عمله گتیریر. بسلنیرلر، تنفس ائدیرلر، چوْخالیرلار، بؤیورلر و گلیشیرلر. بونونلا برابر، حئیوان‌لارلا بیتکی‌لر آراسیندا اؤنملی فرقلرده واردیر. حئیوان‌لار حاضیر عضوی مادّه لرله بسلنیر، اکثر بیتکی‌لر ایسه عضوی ماده لَری غیری عضوی مادّه لردن اؤزلری حاضیرلاییر. بیتکی‌لردن فرقلی اولاراق، حئیوانلاردا [[سینیر]] (عصب) سیستمی موجوددور و حئیوانلار حرکت ائدیر. گؤستریلن اوخشار و فرقلی جهتلرله یاناشی، ایبتیدایی قورولوشا مالیک اورقانیزملرین بعضاً حئیوانلار عالمینه، یوخسا بیتکیلر عالمینه عایید ائدیلمه سی چتینلیک تؤره دیر. حئیوانلارلا بیتکیلر آراسیندا اولان بؤیوک اوخشارلیقلار تصادوفی اولماییب، اونلارین بیر اجداددان گلیشمه سینی گؤستریر.
 == اوْنورغالی لار (مهره لی لر) ==
 [[File:انورقالی لار (مهره لی لر).jpg|thumb|انورقالی لار - مهره لی لر]]
-اوْنورغالی لار ویا کلله لی لر، حئیوانلار عالمینین [[ایپلیک لی لر]] (نخاع لی لار) (حئیوانلارین ان یاخشی تانیلان قوروپودور و یاخلاشیق ۴۵۰۰۰ توور تانینمیشدیر) شعبه سینه عایید بیر آلت شعبه دیر. اوْنورغالی لارین ان بلیرگین خصوصیتی، بیربیرینی تعقیب ائدن اونورقالاردان دوزلمیش بیر [[اونورقا سوتونونا]] مالیک اولمالاریدیر. اونورقا سوتونو چوْخ قووَتلی بیر دستک، و عینی زاماندا اَییله بیلن بیر قورولوشدور. باش، گؤوده و قویروق اولماق اووزوندن اوچ قیسما آیریلمیشدیر. بۇ ستونون ایچینده بورو فورمالی [[مرکزی عصب سیستمی]] یئرلشیر. [[قافا تاسی]]نین ایچینده موحافیظه ائدیلن قارماشیق قورولوشلو بیر بئیین لری واردیر. [[قیغیرداقلی(غضروف لو) بالیقلار]]، [[سوموکلو بالیقلار]]، [[ایکی یاشایانلار]]، [[سورونگن لر]]، [[قوشلار]] و [[ممه لی لر]] کلله لی قوروپو ایچینده دیر
+اوْنورغالی لار ویا کلله لی لر، حئیوانلار عالمینین [[ایپلیک لی لر]] (نخاع لی لار) (حئیوانلارین ان یاخشی تانیلان قوروپودور و یاخلاشیق ۴۵۰۰۰ توور تانینمیشدیر) شعبه سینه عایید بیر آلت شعبه دیر. اوْنورغالی لارین ان بلیرگین خوصوصیتی، بیربیرینی تعقیب ائدن اونورقالاردان دوزلمیش بیر [[اونورقا سوتونونا]] مالیک اولمالاریدیر. اونورقا سوتونو چوْخ قووَتلی بیر دستک، و عئینی زاماندا اَییله بیلن بیر قورولوشدور. باش، گؤوده و قویروق اولماق اووزوندن اوچ قیسما آیریلمیشدیر. بۇ ستونون ایچینده بورو فورمالی [[مرکزی عصب سیستمی]] یئرلشیر. [[قافا تاسی]]نین ایچینده موحافیظه ائدیلن قارماشیق قورولوشلو بیر بئیین لری واردیر. [[قیغیرداقلی(غضروف لو) بالیقلار]]، [[سوموکلو بالیقلار]]، [[ایکی یاشایانلار]]، [[سورونگن لر]]، [[قوشلار]] و [[ممه لی لر]] کلله لی قوروپو ایچینده دیر
 [[File:AnimalsRelativeNumbers.png|thumb|301px|left]]
@@ خط ۲۱۸: / خط ۲۱۹: @@
 [[بؤلمه:الیفبا سیراسینا گؤره حئیوانلار]]
 [[بؤلمه:حئیوانلار]]
+[[بؤلمه:Animals]]
+[[بؤلمه:Kingdoms (biology)]]
+[[بؤلمه:Cryogenian first appearances]]
+[[بؤلمه:Taxa named by Carl Linnaeus]]

ب دان دییش ۱۰۰۰ مقاله
آکتور و مدللر	سارا برنارد چارلی چاپلین مارلنه دیتریش مریلین مونرو
رساملار و معمارلار	لوکوربوزیه سالوادور دالی آلبرشت دورر وینسنت وان قوق فرانسیسکو قویا کاتسوشیکا هوکوسای فریدا کاهلو لئوناردو داوینچی هانری ماتیس میکل‌آنژ پابلو پیکاسو رافائل رمبرانت پیتر پائول روبنز معمار سینان دیگو ولاسکس اندی وارهول فرانک لوید رایت
یازیچیلار، دراماتورقلار و شاعیرلر	ابونواس هانس کریستیان آندرسن ماتسوئو باشو خورخه لوئیس بورخس لرد بایرون میقل د سروانتس جفری چاسر آنتون چخوف دانته آلیگیری چارلز دیکنز فیودور داستایفسکی گابریل گارسیا مارکز یوهان ولفقانق فون قؤته حافیظ شیرازی هومر ویکتور هوقو جئیمز جویس فرانتس کافکا کالیداس لی‌پو نجیب محفوظ مولیر اووید مارسل پروست الکساندر پوشکین ویلیام شکسپیر سوفوکلس رابیندرانات تاقور لئو تولستوی مارک تواین ویرژیل
بسته‌کارلار و موسیقیچیلر	لویی آرمسترانق یوهان سباستیان باخ بیتلز لودويک بتهوون هئکتور بئرلیوز یوهانس برامس رولینق استونز Johannes Brahms فرئدریک شوپن آنتونین دورژاک گئورگ فردریک هندل گوستاو مالئر جیمی هندریکس وولفقانق آمادئوس موتسارت ادیت پیاف Giacomo Puccini الویس پریسلی Franz Schubert Igor Stravinsky Pyotr Ilyich Tchaikovsky ام کلثوم (شارکیچی) Giuseppe Verdi Antonio Vivaldi ولادیمیر ویسوتسکی Richard Wagner Edqar Varez Olivye de Messian آلتی‌لیق Georges Auric Lui Dyurey Artur Onegger Darius Miyo Francis Poulenc Jermena Tayeferr
تدقیقاتچیلار و سیاحلار	روآل آموندسن نیل آرمسترانق ژاک کارتی کریستوف کولومب جئیمز کوک ارنان کورتز یوری قاقارین واسکو دا قاما ابن بطوطه فرنان ماژلان مارکو پولو Zheng He
عالیملر، اختیارچیلار، ریاضیاتچیلار	ارشمیدوس ابن سینا تیم برنرز لی نیکلاس کوپرنیک ماریا کوری چارلز داروین توماس ادیسون آلبرت انیشتین اقلیدس لئونارد اویلر مایکل فارادی انریکو فرمی فیبونانچی هنری فورد ژوزف فوریه Galen قالیلئو قالیله یوهان فردریک قاوس یوهان گوتنبرگ جیمز ژول یوهانس کپلر خوارزمی قوتفرید لایبنیتس کارل لینه جیمز کلرک ماکسول دمیتری مندلیف آیزاک نیوتون لویی پاستور ماکس پلانک ارنست رادرفورد اروین شرودینگر نیکولا تسلا آلن تورینق جیمز وات
فیلسوفلار و انسانچیلار	ارسطو کونفوسیوس سیمون دو بوار Chanakya نوآم چامسکی رنه دکارت زیقموند فروید Georg Wilhelm Friedrich Hegel ابن خلدون ایمانوئل کانت John Maynard Keynes لائو زی John Locke Niccolò Machiavelli کارل مارکس فردریک نیچه افلاطون ژان ژاک روسو ژان پول سارتر Sima Qian آدام اسمیت Socrates ولتر ماکس وبر Ludwig Wittgenstein Zhu Xi
سیاسی اؤندرلر	اکبر شاه ایسکندر آشوکا مصطفی کمال آتاتورک آقوستوس David Ben-Gurion اوتو فون بیسمارک سیمون بولیوار ناپلئون بوناپارت ژولیوس سزار بؤیوک کارل وینستون چرچیل بیرینجی کونستانتین ایکینجی کوروش شارل دو قول بیرینجی الیزابت (بریتانیا) ماهاتما قاندی چنگیزخان ارنستو چه قوارا آدولف هیتلر Joan of Arc مارتین لوتر کینگ ولادیمیر لنین آبراهام لینکلون اوْن‌دؤردونجو لوئی Rosa Luxemburg نلسون ماندلا Mao Zedong Jawaharlal Nehru Kwame Nkrumah بیرینجی پتر چین شی هوانق فرانکلین دلانو روزولت صلاح الدین ایوبی ايستالین بیرینجی سلیمان Sun Yat-sen امیر تئیمور عمر بن خطاب جورج واشینقتون
دین آداملاری	ابراهیم پئیغمبر Thomas Aquinas Augustine of Hippo بودا ابوالحمید الغزالی عیسی پئیغمبر مارتین لوتر موسی پئیغمبر محمد پولوس
فلسفه	فلسفه گؤزللیک دیالکتیک سایکولوژی Epistemology فمینیزم ایستک آزادلیغی بیلیک منطیق ایدراک گئرچک‌لیک حقیقت داورانیش دۇیغو سئوگی پیسکولوژی دوشونجه
دین	الله میتولوژی دۆنیاگؤروشو فلسفه‌لری آتئیزم فوندامنتالیزم ماتریالیزم مونوتئیزم پولیتئیزم روح دین بودیزم مسیحیت کاتولیک کونفسیوسچیلیک هیندوئیزم شیوا ایسلام شیعه جاینیزم یهودیلیک سیکچیلیک تائوئیزم زردوشتلوک عیرفان مکتبلری صوفیچیلیک یوقا ذن
توپلوم	جامیعه تمدون تحصیل عائیله اوشاق کیشی ائولیلیک قادین
سیاست	سیاست آنارشیسم کولونیزم کومونیزم موحافیزکارلیق دموکراسی دیکتاتورلوق دیپلوماسی فاشیزم کوره‌سله‌لشمه حؤکومت ایدئولوژی ایستعمار لیبرالیزم مارکسیزم حؤکمدارلیق میلتچیلیک جومهوریت سوسیالیزم دؤولت حیزب تبلیغات تروریزم
آلیش-وئریش، حوقوق	ایقتیصاد سرمایه کاپیتالیزم ارز یورو یئن دولار صنایع پول وئرگی حوقوق کونوانسیون
اۇلوسلارآراسی تشکیلاتلار	آفریقا ایتیفاقی عرب بیرلیگی آسه‌آن باغیمسیز دؤولتلر بیرلیگی میلتلر بیرلیگی اوروپا بیرلیگی قیزیل آی ناتو نوبل جاییزه‌سی اوپک بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتی International Court of Justice اولوسلارآراسی پول صندوقو یونسکو دونیا اینسان حاقلاری بیان‌نامه‌سی دونیا ساغلیق تشکیلاتی دونیا بانکی دونیا تیجارت تشکیلاتی
دیل و ادبیات	دیل دیللر: عرب دیلی بنقال دیلی چین دیلی اینگیلیس دیلی ایسپرانتو فرانسه دیلی آلمان دیلی یونان دیلی عبرانی دیلی هیندی ژاپون دیلی لاتین دیلی فارس دیلی روس دیلی سانسکریت ایسپانیا دیلی تامیل دیلی تورک دیلی دیلچیلیک قرامر سؤز آد فعل الیفبا عرب الیفباسی چین یازی‌سی کیریل الیفباسی یونان الیفباسی Hangul لاتین الیفباسی حرف ساوادلیلیق یازی ادبیات نثر بدیعی ادبیات مین بیر گئجه رومان قیرمیزی ائو یوخوسو Gendzi haqqında povest شعر گیل قمیش داستانی ایلیاد ماهاباراتا شاهنامه
آسترونومی	آسترونومی گزگنچه بؤیوک پارتلاییش قارا دلیک قویروقلو اولدوز قالاکسی سامان یولو ایشیق ایلی آی گزگن یئر موشتری مریخ عطارد نپتون زحل اورانوس زهره گونش سيستمی اولدوز گونش Universe
بیولوژی و آناتومی	جانلی بیلیم Bioloji materiallar دی‌ان‌ای آنزیم پروتئین Botany اؤلوم اینتیحار ائکولوژی Endangered species Domestication یاشاییش Bioloji sistematika Species Metabolism هضم سیستمی فوتوسینتز Respiratory system Evolution اوره‌مه (تکثیر) حامیله‌لیک Gender آناتومی سلول قان دؤورانی قان اورک Endokrin sistemi هضم یولو اینسانین یوغون باغیرساغی اینسانین نازیک باغیرساغی قارا جیگر اؤرتوک سیستمی قادین دؤشو دری Muscle عصب سیستمی بئیین دویغو قولاق بورون گؤز Reproduktiv sistem اینسانین تنفوس سیستمی آغ جیگرلر ایسکلت Medicine Zərərli vərdişlər Altshaymer Xəstəliyi سرطان Cholera آنفولانزا Dentistry Disability Korluq Hearing loss اسکیزوفرنی مریضلیق (نوخوشلوق) دواء آزیترومایسین متوکلوپرامید متوکاربامول سفیکسیم دیفن هیدرامین آلپرازولام سیپروفلوکساسین دکسترومتورفان مترونیدازول کلیدینیوم سی کلونازپام مترونیدازول کلیدینیوم سی فلوکستین اتانول نیکوتین Nicotiana tabacum ساغلام‌لیق باش آغری‌سی Myocardial infarction مالاریا Pis qidalanma Obesity Pandemic آنتی‌بیوتیک‌ Benzilpenisillin Pneumonia Poliomyelitis Sexually transmitted infection ایدز Stroke Tuberculosis دیابت ویروس آنفولانزا Chickenpox
اورقانیزم	جانلی‌لار حئیوان بوغوم‌آیاق‌لیلار حشراتلار قاریشقا آری کپنک هؤرومچکیمی‌لر خوْردالیلار سۇدا-قۇرودا یاشایانلار قۇیروقسوزلار قوش تویوق Columba (genus) بالیقلار کوسه ممه‌لیلر دوه پیشیک اینک ایت فیل آت قويون آسلان دونوزلار پریماتلار اینسان Cetacea سوروننلر دایناسور ایلانلار آرکیا باکتری گؤبلکلر بیتکی چیچک Ağac Protist
شیمی	شیمی بیوکیمیا بیلشیک تورشو Base (chemistry) Salt (chemistry) کیمیاسال المنت لر کیمیاسال المنت‌لر تابلوسو آلومینیوم کربون پاخیٛر قیزیل هلیوم هیدروژن دمیر نئون نیتروژن/آزوت اوکسیژن گۆمۆش اؤزوی کیمیا الکول کاربوهیدروژئن Hormone Lipid مولکول
ایقلیم و ژئولوژی	اوچقون ایقلیم النینو قلوبال ایستیلشمه زلزله ژئولوژی معدن مادّه‌سی آلماس Plate tectonics Dağ süxuru طبیعی فاجیعه سونامی یانارداغ هاوا بولود داشقین یاغیش قار BM-30 Smerch Tropical cyclone کولک
فیزیک	فیزیک ایومه آتوم انرژی انرژی‌نین ساخلانماسی قانونو الکترو مغناطیس موجو قیزیل آلتی ایشیقی بنؤشه‌یی اوستو ایشیغی ایشیق رنگ کلاسیک مکانیک قووت Classical electromagnetism مغناطیس مئیدانی یئر چکیمی Length (disambiguation) دمیرقاپان Mass (disambiguation) Metal Khachardzan Nuclear fission State of matter Gas مایع پلاسما برک جیسم Quantum mechanics Radioactive decay نیسبیلیک نظریه‌سی Special relativity یاری‌ایلتکن Sound Speed ایشیق سورعتی زامان ترمودینامیک Measurement Joule Kelvin کیلوگیرم لیتر متیر Newton (unit) میلتلر آراسی بیریملر سیستمی ثانیه ولت وات تقویم قریقور تقویمی عصر گون آی ساعات قورشاغی هفته ایل
ایلنجه	اویون اؤدول شطرنج Go (game) قومار تک-تکه دؤیوش کاراته جودو اولمپیک اویونلاری ایدمان یونگول ایدمانلار اوتوموبیل یاریشی بئیسبال بسکیتبال کریکت فوتبال قولف Rugby football تنیس اویونجاق
تاریخ٬ جوغرافیا	ایبتیدائی جامیعه قورولوشو داش دؤورانی تونج دؤنمی دمیر دؤنمی بین النهرین اسکی میصر قدیم یونان روم ایمپیراتورلوغو هان سولا‌له‌سی قوپتا ایمپیراتورلوغو عباسی خلافتی آیدینلانما چاغی آزتکلر بیزانس ایمپیراتورلوغو صلیب یۆروشلری روم ایمپیراتورلوغو یوز ایل‌ ساواشی اورتا عصرلر موغول ایمپیراتورلوغو مین سولا‌له‌سی عوثمانلی ایمپیراتورلوغو Reformation اوتوز ایللیک ساواش رونسانس تان سولا‌له‌سی وایکینقلر آمریکا بیرلشمیش ایالتلری وطنداش ساواشی Apartheid بریتانیا ایمپیراتورلوغو سویوق ساواش Cultural Revolution بؤیوک فرانسه اینقیلابی بؤیوک بؤحران هولوکاست صنایع اینقیلابی نازی آلمان Meiji period اوکتوبر اینقیلابی تزین سولا‌له‌سی ورسای باریش مۆقاویله‌سی ویتنام ساواشی بیرینجی دونیا ساواشی ایکینجی دونیا ساواشی
جوغرافیا	باشکند شهر بؤلگه صحرا قوزئی قوطبو اوقیانوس یاغیش مئشه‌سی چای دنیز گونئی قوطبو
بؤلگه‌لر٬ قارّه‌لر	آفریقا جنوبی قوطب آسیا اوروپا اورتا شرق قوزئی آمریکا اوقیانوسیه گونئی آمریکا
اؤلکه‌لر	افغانیستان الجزاییر آرژانتین اوتریش اوسترالیا بنقلادش برزیل بؤیوک بریتانیا کانادا چین خالق جومهوریتی کنقو دموکراتیک جومهوریتی کوبا میصر اتیوپی فرانسه آلمان یونان هیندوستان اندونزی ایران عیراق ایسراییل ایتالیا ژاپون مکزیک نوروژ نیوزیلند نیجریه پاکیستان لهیستان پورتوقال روسیه سعودی عربیستان گونئی آفریقا جومهوریتی گونئی کوره ایسکاتلند ایسپانیا سودان سوئد تانزانیا تایلند تۆرکیه اوکراین بیرلشمیش عرب امیرلیکلری آمریکا بیرلشمیش ایالتلری واتیکان ویتنام ونزوئلا
شهرلر	آمستردام آتن بغداد بانکوک پکن برلین بوقوتا بروکسل بوئنوس آیرس قاهیره کئیپ‌تاون دمشق دهلی داکا هونق کونق ایستانبول جاکارتا قلاسقو قودس کراچی کینشاسا کلکته لاقوس لوس‌آنجلس لندن مادرید مکه مکزیکو سیتی موسکو بمبئی نایروبی نیویورک پاریس ریو دو ژانیرو روم سنت پترزبورق سانپائولو سئول شانقهای سنقاپور سیدنی تهران توکیو ویئن واشینقتون
سۇلار٬ آخینلار	آمازون چایی قوزئی بۇز اوْقیانوسو آتلانتیک اوقیانوسو بالتیک دنیزی قارا دنیز کارائیب دنیزی خزر دنیزی کونقو دونای گنگ بؤیوک مرجان دیواری بؤیوک گؤللر هیند اوقیانوسو سند چایی بایکال گؤلو تانقانیکا ویکتوریا گؤلو آرالیق دنیزی میسیسیپی چایی نیجر نیل خوآن قوزئی دنیزی بؤیوک اوقیانوس پاناما کانالی راین سوئز کانالی گونئی اوقیانوسو وولقا یانقتسه
داغلار٬ چؤللر	آلپ داغلاری آند داغلاری هیمالیا داغلاری کلیمانجارو اورست داغی قایالی داغلار صحرا چؤلو