Pospolite ruszenie

Pospolite ruszenie (łac. expeditio generalis) – powoływanie pod broń całej męskiej ludności państwa lub tylko pewnej części mieszkańców uprawnionej i zobowiązanej do tego rodzaju służby. Mobilizacja pospolitego ruszenia była powszechnym sposobem prowadzenia wojny w średniowiecznej Europie i innych rejonach świata przed wprowadzeniem armii zawodowych – zaciężnych lub z poboru. Członkowie pospolitego ruszenia zobowiązani byli sami dbać o swoje wyposażenie i uzbrojenie – regulowały to osobne przepisy.

Pospolite ruszenie w Turcji

Pospolite ruszenie lenników tworzyli feudałowie, którzy w zamian za użytkowanie lenn nadanych przez sułtana zobowiązani byli do służby wojskowej. Konnica pospolitego ruszenia (topraki) zorganizowana była na zasadach terytorialnych. W jej skład wchodziły oddziały 21 prowincji zwanych wilajetami i 250 sandżaków.

Liczebność tureckiego pospolitego ruszenia była początkowo bardzo wysoka – w połowie XVI wieku dochodziła do 200 000 żołnierzy. Z czasem, gdy system lenny podlegał rozkładowi, siła liczebna pospolitego ruszenia malała. Pod koniec XVII wieku w całym Imperium Osmańskim było 3192 zaimów i 50 160 timariotów obowiązanych do wystawiania 126 292 żołnierzy. Na wyprawy wojenne brano nie więcej jak połowę tych wojsk. Wartość bojowa tureckiego pospolitego ruszenia była mała.

Pospolite ruszenie w Polsce

W Polsce od 1454 roku powołanie pospolitego ruszenia wymagało zgody sejmików ziemskich, a od 1493 roku sejmu walnego^[1]. W Koronie pospolite ruszenie podlegało rozkazom króla, w Wielkim Księstwie Litewskim hetmana^[2].

Do pospolitego ruszenia powoływana była cała szlachta i ci z mieszczan krakowskich, wileńskich i lwowskich, którzy posiadali dobra ziemskie, także wójtowie i sołtysi z dóbr świeckich i duchownych^[3].

Do pospolitego ruszenia w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim zobowiązani byli właściciele ziemscy w zamian za posiadane dobra ziemskie, stąd więc ta służba wojenna, była zwana też służbą ziemską (Litwa). Pod koniec średniowiecza pospolite ruszenie ustąpiło w znaczeniu militarnym wojsku zaciężnemu i z podstawowych sił zbrojnych przekształciło się jedynie w formację pomocniczą, jednak ciągle ważną ideologicznie, ponieważ służba w pospolitym ruszeniu świadczyła o przynależności do stanu uprzywilejowanego, a więc uzasadniała pozycję społeczną szlachty jako „obrońców Ojczyzny” i sukcesorów tradycji rycerskiej^[4].

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów w czasie wolnej elekcji szlachta zbierała się w trybie pospolitego ruszenia dla wyboru władcy^[5].

Niektóre jednostki administracyjne Rzeczypospolitej (np. województwo podlaskie i ziemia łukowska), miały zagwarantowane prawem odbywanie pospolitego ruszenia wyprawą łanową^[6].

W Polsce siedemnastowiecznej pospolite ruszenie szlacheckie całego kraju było traktowane raczej jako ostateczny środek obrony Rzeczypospolitej, niż jako aktywna siła militarna; zwoływano je tylko kilkakrotnie, w roku 1621, 1649, 1651, w latach 1655–1657 (wzięło udział m.in. w Bitwie pod Warszawą (1656)), wreszcie – po raz ostatni – w roku 1672.

Częściej powoływano pospolite ruszenie z jakiegoś regionu – najczęściej z województw południowo-wschodnich dla ich obrony przed Tatarami.

Po odzyskaniu Smoleńska w wyniku wojny polsko-rosyjskiej 1609-1618 wprowadzono specjalny rodzaj pospolitego ruszenia dla Smoleńszczyzny, Siewierszczyzny i Czernihowszczyzny, gdzie szlachta oraz mieszczanie posiadający dobra ziemskie obowiązani byli stawiać się w twierdzach ujezdu (zachowana rosyjska jednostka administracyjna będąca częścią powiatu), w którym posiadali swe dobra. Szlachcic, który pełnił służbę w wojsku zaciężnym, zobowiązany był wystawić zastępcę. Ponieważ do obrony tych ziem przywiązywano ogromną wagę, tylko tam groziła konfiskata dóbr za niestawienie się na pospolite ruszenie (co po wojnie polsko-rosyjskiej 1632-1634 spotkało 13 obywateli). Również tylko na tych obszarach obowiązek pospolitego ruszenia obowiązywał całą szlachtę bez względu na posiadany majątek.

Pospolite ruszenie przedstawiało sobą bardzo różną wartość bojową i wyszkolenie, które zależały przede wszystkim od stopnia doświadczenia zdobytego w walkach. I tak pospolite ruszenie z obszarów gdzie często toczyły się wojny (np. pogranicze południowo-wschodnie) było wartościowe. Pospolite ruszenie z Wielkopolski, które stanęło naprzeciwko Szwedom pod Ujściem w 1655 roku, stanowiło początkowo mało wartościową masę. W toku wojny to samo pospolite ruszenie z Wielkopolski nabrało doświadczenia i potem praktycznie nie ustępowało regularnym chorągwiom komputowym.

W Polsce początkowo pospolite ruszenie wynikało z obowiązku lennego, zatem dotyczyło przede wszystkim szlachty. Byli nim również objęci mieszczanie, którzy posiadali dobra ziemskie, a z chłopów jedynie sami wójtowie i sołtysi. Dopiero w 1794 roku, podczas insurekcji kościuszkowskiej, rozszerzono to pojęcie na wszystkich mężczyzn.

W czasie powstania listopadowego Jan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania pospolitego ruszenia, który przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do powstania masy chłopskie. Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne został jednak odrzucony przez większość sejmową. W kilka dni później 21 czerwca 1831 roku pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen. Skrzyneckiego, jednak niepoparte obietnicami poprawy bytu chłopów nie wzbudziło w nich zainteresowania^[7].

W okresie II Rzeczypospolitej pospolite ruszenie stanowiło jedną z kategorii obywateli, którzy podlegali obowiązkowi służby wojskowej^[8]^[9].

Przypisy

↑ Artykuły henrykowskie w p. 4 stanowiły O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy, mimo pozwolenie Sejmowe wszech Stanów...
↑ Diana Konieczna, Ustrój i funkcjonowanie sejmiku brzeskolitewskiego w latach 1565–1763, Warszawa 2013, s. 32.
↑ Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. IV, Warszawa 1903, s. 104.
↑ EmilE. Kalinowski EmilE., Pospolite ruszenie ziemi bielskiej.pdf [online] [dostęp 2019-06-03] (ang.).
↑ Kazimierz Hahn, Pospolite ruszenie wedle uchwał sejmikowych ruskich od XVI do XVIII wieku, Lwów 1928, s. 64.
↑ Zbigniew Hundert, Wojska zaciągnięte przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673, w: Almanach Warszawy, t. 9, 2015, s. 71.
↑ Lewandowski 1959 ↓, s. 162.
↑ pospolite ruszenie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2014-04-15] .
↑ W art. 4 ustawy z 23 maja 1924 r. o powszechnym obowiązku służby wojskowej określono Czas trwania służby wojskowej, o ile ustawa niniejsza nie postanawia inaczej, jest następujący (...) w pospolitem ruszeniu - do końca tego roku kalendarzowego, w którym zaliczony do pospolitego ruszenia kończy 50 lat życia. Zaś w art. 74 Czas trwania służby w pospolitem ruszeniu rozciąga się dla oficerów pospolitego ruszenia do 31 grudnia tego roku, w którym kończą 60 lat. (Dz.U. z 1924 r. nr 61, poz. 609). Granice te powtórzył art. 94 ustawy z 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. z 1938 r. nr 25, poz. 220).

Bibliografia

Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, wydanie I.
Dariusz Kupisz, Smoleńsk 1632-1634, Bellona, 2001, ISBN 83-11-09282-6.
JanuszJ. Wojtasik JanuszJ., Podhajce 1698, Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1990, ISBN 83-11-07813-0, OCLC 69456644 .
Władysław Lewandowski: Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają. Warszawa: PZWSZ, 1959.
O służbie wojskowej ludności wiejskiej i składzie społecznym wojsk konnych i pieszych wе wczesnym średniowieczu polskim 1960
Karol Łopatecki, Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku)

[1] Artykuły henrykowskie w p. 4 stanowiły O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy, mimo pozwolenie Sejmowe wszech Stanów...

[2] Diana Konieczna, Ustrój i funkcjonowanie sejmiku brzeskolitewskiego w latach 1565–1763, Warszawa 2013, s. 32.

[3] Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. IV, Warszawa 1903, s. 104.

[4] EmilE. Kalinowski EmilE., Pospolite ruszenie ziemi bielskiej.pdf [online] [dostęp 2019-06-03] (ang.).

[5] Kazimierz Hahn, Pospolite ruszenie wedle uchwał sejmikowych ruskich od XVI do XVIII wieku, Lwów 1928, s. 64.

[6] Zbigniew Hundert, Wojska zaciągnięte przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673, w: Almanach Warszawy, t. 9, 2015, s. 71.

[CITEREFLewandowski1959162-7] Lewandowski 1959 ↓, s. 162.

[8] pospolite ruszenie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2014-04-15] .

[9] W art. 4 ustawy z 23 maja 1924 r. o powszechnym obowiązku służby wojskowej określono Czas trwania służby wojskowej, o ile ustawa niniejsza nie postanawia inaczej, jest następujący (...) w pospolitem ruszeniu - do końca tego roku kalendarzowego, w którym zaliczony do pospolitego ruszenia kończy 50 lat życia. Zaś w art. 74 Czas trwania służby w pospolitem ruszeniu rozciąga się dla oficerów pospolitego ruszenia do 31 grudnia tego roku, w którym kończą 60 lat. (Dz.U. z 1924 r. nr 61, poz. 609). Granice te powtórzył art. 94 ustawy z 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. z 1938 r. nr 25, poz. 220).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Okresy	wojsko do 1138 wojsko w latach 1138–1320 wojsko w latach 1320–1454
Rodzaje wojsk	kopijnicy kusznicy łucznicy pancerni pawężnicy tarczownicy racowie
Formacje wojskowe	chorągiew drużyna książęca hufiec kopia obrona potoczna poczet rycerski pospolite ruszenie proporzec rota wojsko zaciężne zagon
Wojskowi	chorąży giermek hetman kaper kasztelan komes oboźny palatyn propornik rotmistrz rycerz starosta włodyka wojewoda wojski zagończyk
Najważniejsze bitwy	Bogucice Cedynia Chmielnik Chojnice Grotniki Grunwald Koronowo Legnica Masony Mozgawa Nakło Płowce Psie Pole Siewierz Skałka Ujście Warna Worskla Zawichost
Najważniejsze oblężenia	Brześć Kujawski Budziszyn Gdańsk Głogów Kalisz Kraków Lubusz Malbork Niemcza Poznań Sandomierz Żory