Piechota wybraniecka

Piechota wybraniecka
	; Oddział piechoty polskiej wyobrażony na rolce sztokholmskiej
	Historia
Państwo	I Rzeczpospolita
Sformowanie	1578
Rozformowanie	1726
	Działania zbrojne
	Wojna polsko-rosyjska 1577-1582; Oblężenie Wielkich Łuk; Oblężenie Pskowa
	Organizacja
Rodzaj wojsk	piechota
Skład	2000 żołnierzy w Koronie i kilkuset na Litwie

Piechota wybraniecka (wybrańcy) – rodzaj oddziałów wojskowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, do której rekrutowani byli jedynie chłopi z dóbr królewskich w Koronie od 1578 i na Litwie od 1595^[1].

Charakterystyka

Ten rodzaj piechoty inaczej zwanej łanową^[2] utworzono, na wzór siedmiogrodzkiej, za panowania króla Stefana Batorego ...abyśmy w koronie i państwach naszych dostatek pieszych ludzi do potrzeb wojennych mieli^[3]^[4]. Początkowo król planował objąć zaciągami wybranieckimi wszystkich chłopów, co pozwoliłoby na stworzenie stałej, kilkunastotysięcznej piechoty narodowego autoramentu, jednakże Sejm ograniczył ją do chłopów z królewszczyzn, po jednym z 20 łanów (... ze wsi królewskich ma być jeden człowiek na pieszego obrany..., któryby się do tego sam dobrowolnie (domyślnie zgłosił) ... między inszemi śmielszy i dostateczniejszy i do potrzeby wojennej pochopniejszy...^[2]). Wybraniec otrzymywał własne gospodarstwo, był zwolniony od wszelkich powinności (rozkładanych na gospodarzy z pozostałych 19 łanów), natomiast zobowiązany był do stawienia się na wezwanie w błękitnym mundurze określonego kroju i z uzbrojeniem, na który składały się rusznica, topór o długim stylisku i szabla. W czasach pokojowych miały odbywać się raz na kwartał ćwiczenia wybrańców (stawić się u rotmistrza czy porucznika do monstrowania z rusznicą swą dobrze narządzoną, z szablą, siekierą, w sukni swej barwy takiej, jaką mu rotmistrz albo porucznik naznaczy, z prochem, ołowiem do kul...^[2]). W potrzebie wojennej miał stawić się u rotmistrza natychmiast i od tej chwili otrzymywał żołd równy temu, jaki otrzymywali inni żołnierze formacji pieszych. Po raz pierwszy wybrańcy zostali użyci pod Wielkimi Łukami i Pskowem podczas wojny polsko-moskiewskiej 1577–1582.

Nigdy nie było tych piechurów więcej niż 2000 w Koronie i kilkuset na Litwie. W drugiej połowie XVII wieku było ich tylko około 1000. Działo się tak dlatego, że dzierżawcy królewszczyzn lekceważyli, a nawet sabotowali uchwały sejmowe o wybrańcach, nie chcąc tracić przypadających na nich czynszów i innych danin. Czasami wykupywali wybraniectwa, częściej starali się wybrańców zastraszyć i siłą ściągnąć należności. W 1595 r. po całym Podhalu i Spiszu szerokim echem odbiła się tragedia Piotra Fleszara, wybrańca ze Szczawnicy, który odmówił dzierżawcy dóbr czorsztyńskich, Janowi Łękawskiemu, zapłaty bezprawnie nałożonego nań czynszu w wysokości 14 zł oświadczając: żem jest wolny od wszelkich czynszów i robót, bo służę Rzplitej i wyprawiłem się na wojnę. Dzierżawca kazał ująć Fleszara i zakuć go w kajdany, po czym zostawił go na mrozie na dziedzińcu zamku czorsztyńskiego, gdzie ten po dwóch tygodniach zamarzł.^[5]

Z czasem wartość wybrańców stopniowo malała. Wynikało to z faktu, iż ani dzierżawcy królewszczyzn ani chłopi nie byli zainteresowani zaciągami. Częste były przypadki przekupywania oficerów werbunkowych przez wybrańców w celu uniknięcia udziału w wojnie. Z uwagi na niski poziom wyszkolenia wybrańców w czasach późniejszych nie używano ich do walki, lecz do prac inżynieryjnych.

W 1726 roku Sejm podjął uchwałę, by piechotę wybraniecką zastąpić podatkiem od sołtysów osadzonych na łanach wybranieckich (100 złp rocznie od wybrańca) i utworzyć w jej miejsce piechotę łanową. W ten sposób sfinansowano utworzony w 1729 roku dodatkowy regiment pieszy cudzoziemskiego autoramentu (6 Regiment Pieszy Łanowy) o stanie około 350 żołnierzy^[6]^[7].

System wybraniecki z powodzeniem funkcjonował natomiast w pewnych okresach w niektórych innych państwach, np. w Szwecji.

Zobacz też

Przypisy

↑ Józef Urbanowicz, Mała encyklopedia wojskowa t.2. Warszawa 1970, s.596
↑ ^a ^b ^c Marian Kukiel, Zarys historji wojskowości w Polsce, wydanie III, Kraków 1929, ss. 58 i 59. Konstanty Górski, Historia piechoty polskiej, Kraków 1893, s. 24.
↑ Volumina Legum t. 2 (1859), s. 190n, ustawa Pieszy. Dalsze ustawy Inwentarz Voluminow Legum Cz. 1, Do tomów I - VI, hasło Wybrańcy, s. 579 - 582.
↑ Utworzenie piechoty wybranieckiej uzasadniał Batory następująco „Acz ta teraźniejsza potrzeba spólnej obrony, której inflancka ziemia i Wielkie Księtwo Litewskie potrzebuje (...) w tej Koronie za łaską miłego Pana Boga nic na rycerstwie jezdnym nie schodzi, z którym snadnie potrzeby wojenne opatrować się mogą, ale na ludziach pieszych iż nie pomału zeszło, których do tychże spraw wojennych, niemniej jedno jako i jezdnych potrzeba, a bez których trudno zamki pograniczne opatrzone a pod nieprzyjacielem zdobywane i wzięte być mogą: przetoż napomina król jmć, żeby przy stanowieniu obyczaju spólnej obrony na potomne czasy mogło się pokazać, zkądby i jakim sposobem mieli być piesi do spraw rycerskich sposobniejsi”. Cytat z Instrukcji posłowi króla jmci na sejmiki powiatowe przed sejmem koronnym warszawskim na dzień 14 stycznia 1578 złożonym, w : Początki panowania w Polsce Stefana Batorego 1575 - 1577 r. : Listy, uniwersały, instrukcje, wyd. Adolf Pawiński, Źródła Dziejowe, t. IV, Warszawa 1877, s. 251n.
↑ Smólski Stanisław: Pieniny. Przyroda i człowiek, wyd. Polska Akademia Nauk, Zakład Ochrony Przyrody, Kraków 1955, s. 144-145
↑ Jan Wimmer i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej s.60
↑ R. Rybarski, Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937, s. 261-262.

Bibliografia

Józef Urbanowicz [red.]: Mała Encyklopedia Wojskowa, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1970
Tadeusz MarianT.M. Nowak Tadeusz MarianT.M., JanJ. Wimmer JanJ., Historia oręża polskiego 963-1795, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981, ISBN 83-214-0133-3, OCLC 835735421 .
Andrzej Grabski, Jan Wimmer i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa 1966.
Roman Rybarski, Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937, s. 261-262.

Linki zewnętrzne

[1] Józef Urbanowicz, Mała encyklopedia wojskowa t.2. Warszawa 1970, s.596

[kuk-2] Marian Kukiel, Zarys historji wojskowości w Polsce, wydanie III, Kraków 1929, ss. 58 i 59. Konstanty Górski, Historia piechoty polskiej, Kraków 1893, s. 24.

[3] Volumina Legum t. 2 (1859), s. 190n, ustawa Pieszy. Dalsze ustawy Inwentarz Voluminow Legum Cz. 1, Do tomów I - VI, hasło Wybrańcy, s. 579 - 582.

[4] Utworzenie piechoty wybranieckiej uzasadniał Batory następująco „Acz ta teraźniejsza potrzeba spólnej obrony, której inflancka ziemia i Wielkie Księtwo Litewskie potrzebuje (...) w tej Koronie za łaską miłego Pana Boga nic na rycerstwie jezdnym nie schodzi, z którym snadnie potrzeby wojenne opatrować się mogą, ale na ludziach pieszych iż nie pomału zeszło, których do tychże spraw wojennych, niemniej jedno jako i jezdnych potrzeba, a bez których trudno zamki pograniczne opatrzone a pod nieprzyjacielem zdobywane i wzięte być mogą: przetoż napomina król jmć, żeby przy stanowieniu obyczaju spólnej obrony na potomne czasy mogło się pokazać, zkądby i jakim sposobem mieli być piesi do spraw rycerskich sposobniejsi”. Cytat z Instrukcji posłowi króla jmci na sejmiki powiatowe przed sejmem koronnym warszawskim na dzień 14 stycznia 1578 złożonym, w : Początki panowania w Polsce Stefana Batorego 1575 - 1577 r. : Listy, uniwersały, instrukcje, wyd. Adolf Pawiński, Źródła Dziejowe, t. IV, Warszawa 1877, s. 251n.

[5] Smólski Stanisław: Pieniny. Przyroda i człowiek, wyd. Polska Akademia Nauk, Zakład Ochrony Przyrody, Kraków 1955, s. 144-145

[6] Jan Wimmer i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej s.60

[7] R. Rybarski, Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937, s. 261-262.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]