Wikipedia

Alemania

Europako erdialdeko herrialdea
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)(r)en berrikusketa, ordua: 20:16, 11 iraila 2020
 Artikulu hau hobetzeko lanean ari da xirkan lankidea.
Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan.
Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko.

Alemania[1] (alemanez: Deutschland), izen ofiziala Alemaniako Errepublika Federala[1] (alemanez: Bundesrepublik Deutschland), Erdialdeko eta Mendebaldeko Europako estatu burujabea da, Europar Batasuneko kidea. Iparraldean Ipar itsasoa, Danimarka eta Baltikoa ditu, ekialdean Polonia eta Txekiar Errepublika, iparraldean Suitza eta Austria, eta mendebaldean Herbehereak, Belgika, Luxenburgo eta Frantzia. 357.022 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 83,1 milioi biztanle zituen 2019an.[2] Hiriburua Berlin da.

Alemania Errepublika Federala
Bundesrepublik Deutschland
Ereserkia: national anthem of Germany (en) Itzuli

Alemaniako bandera
Alemania armarria
EU-Germany (orthographic projection).svg
Geografia
HiriburuaBerlin
52°31′12″N 13°22′48″E
Hiririk handienahiriburu
Azalera357.022
Ura %2,3
Punturik altuenaZugspitze (2.962 m)
Punturik sakonenaNeuendorf-Sachsenbande (−3,54 m)
KontinenteaEuropa
MugakideakDanimarka, Polonia, Suitza, Frantzia, Luxenburgo, Belgika, Herbehereak, Austria eta Txekia
Administrazioa
Gobernu-sistemaErrepublika konstituzional parlamentario federala
PresidenteaFrank-Walter Steinmeier
LegebiltzarraBundesrat
Epai autoritateaAlemaniako Konstituzio Auzitegia
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria84.358.845
Dentsitatea235,91 bizt/km²
Talde etnikoak
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 18
Emankortasun-tasa1,39 (2014)
Alfabetizazioa% 99 (2003)
Derrigorrezko eskolaratzea5, 5, 5, 5, 6, 6, 6, 6, 5, 5, 6, 6, 6, 6, 5 eta 5-ezezaguna
Bizi-itxaropena81,9 (2024)
Giniren koefizientea31,7 (2019)
Giza garapen indizea0,942 (2021)
Ekonomia
BPG nominala3.677.439.129.776,6 $ (2017)
BPG per capita44.665 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa4.345.630.753.849 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn52.555,933 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala1,8 % (2016)
Erreserbak199.983.070.123 $ (2017)
Inflazioa1,7 % (2016)
Historia
1867Iparraldeko Alemaniar Konfederazioa
1871Alemaniar Inperioa
1918Weimarko Errepublika
1933Hirugarren Reicha
1949Mendebaldeko Alemania
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+49
ISO 3166-1 alpha-2DE
ISO 3166-1 alpha-3DEU
Ordu eremua
Elektrizitatea230 V. 50 Hz.
220 V. ezezaguna.Schuko eta europar loki
Internet domeinua.de
deutschland.de

Ia bere historia guztian zehar, Alemania termino geografikoa izan da politikoa baino gehiago, Germaniako Erromatar Inperio Santua osatzen zuten estatu anitzei izena emateko erabiltzen baitzen. 1871-1945 bitartean estatu batua izan zen (Alemaniar Inperioa, Weimarko Errepublika eta Hirugarren Reicha) baina, Bigarren Mundu Gerra amaitu eta gero, bitan zatitu zuten: Alemaniako Errepublika Federala (AEF) edo Mendebaldeko Alemania eta Alemaniako Errepublika Demokratikoa (AED) edo Ekialdeko Alemania. 1990eko urriaren 3an, AEF eta AED batu ziren.

Izena

Etimologiaren aldetik, Alemania hitzak «alamanen lurra» esan nahi du. Alamanek V. mendean zehar Rhin ibaia gurutzatu eta Galia erromatarra inbaditu zuten. Germania izena ere erabili ohi da, antzinako erromatarrek lurralde horri Germania zeritzotelako.

Geografia

Mugak

Alemania erdi-mendebaldeko Europan dago, ipar latitudeko 47° eta 55° artean, eta ekialdeko longitudeko 5° eta 16° artean. Mugakide ditu iparraldean Ipar itsasoa, Danimarka eta Baltikoa; ekialdean Polonia eta Txekia; hegoaldean Austria eta Suitza; eta mendebaldean Frantzia, Luxenburgo, Belgika eta Herbehereak.

Erliebea

Erliebeari dagokionez, lau eskualde bereizi ohi dira:[3]

 
Iparraldeko Alemaniako ordokia: Ekialdeko Frisia
 
Erdialdeko Alemaniako mendiguneak: Turingiako oihana
 
Bavierako Alpeak: Zugspitze
  • Alpeen oinaldea eta Alpeak.
    • Alpeen oinaldeak Bavieraren gehiena eta Baden-Württembergen zati handi bat hartzen ditu. Hiruki formakoa, 400 kilometro luze da, mendebaldetik ekialdera, eta 150 kilometro zabal, iparraldetik hegoaldera. Konstantzako aintzira eta Alpeak ditu hegoaldean, Suabiako Jura eta Frankoniako Jura iparraldean, eta Bavariako oihana ekialdean. Iparraldean du garaierarik txikiena, Danubioren bazterrean (400 metro inguru), eta iparraldean handiena, Alpeen magalean (750 metro). Landa eremua da, Munich, Augsburg, Ingolstadt eta Ulm hiriak izan ezik.[3]
    • Alemaniako Alpeek zerrenda mehar bat hartzen dute herrialdearen hegoaldean, Suitzako eta Austriako mugetan, Konstantzako aintziratik Salzburgoraino. Mendebaldean, Konstantzako aintziratik Lech ibairaino, Allgäuko Alpeak daude. Lech eta Inn ibaien artean hedatzen diren Bavierako Alpeetan dago Zugspitze (2.962 metro), Alemaniako mendirik garaiena. Azkenik, Inn ibaitik ekialdera eta Berchtesgaden inguratuz, Salzburgoko Alpeak daude.[3]

Hidrografia

Hiru arro hidrografiko daude:[3]

 
Rhin ibaia Trechtingshausenen

Klima

 
Alemaniako klimak (Köppen sailkapena)

Alemaniako klima epela da, ozeanikoa ipar-mendebaldean eta kontinentala ekialdean eta hego-ekialdean. Eskualderik epelena mendebaldekoa da, Frantziako mugaren eta Oihan Belzaren artekoa, Karlsruhetik Suitzako mugaraino (urteko batez bestekoa: 11,4 °C). Mendirik garaienak alde batera utzirik, hego-ekialdea da eremurik hotzena, Dresden eta Görlitzen ingurukoa bereziki (urteko batez bestekoa: 8,8 °C).[4] Iparraldeko eskualdeetan, berriz, mendebaldeko haize hezeak dira nagusi, eta tenperatura leuntzen dute (Hanburgoko urteko batez bestekoa 9,5 °C).[5][4]

Prezipitazioa handiagoa da mendebaldean ekialdean baino. Urteko prezipitazioa 500-750 mm bitartekoa da Iparraldeko Alemaniako ordokian; 750-1.500 mm bitartekoa Erdialdeko Alemaniako mendiguneetan; eta 2.000 mm-tik gorakoa Alpeetan.[5]

Parke Nazionalak

Parke Nazional ugari ezarri ditu Alemaniak. Honako hauek dira garrantzitsuenak:

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Alemaniako historia»

Alemaniaren historia germaniar herrien bilakaerari loturik agertzen da erromatarren garaietatik. V. mendeko germaniarren inbasioek ekarri zuten Erromako Inperioaren suntsipena. Galia aldera, Rhin ibaiaren bazterretan, Klovis I.arekin hedatu ziren merovingiarren garaian, Austrasia, Rhin ibaiaren ezkerraldeko lurraldeez gainera, Turingia, Suabia eta Baviera aldera zegoen hedaturik (VI-VII. mendeak). Karolingiarrek Austria eta Bohemiako lurraldeak hartu zituzten, eta saxoien aurka borrokatu ziren kristautasunaren bandera aurretik zeramatela (San Bonifazioren ebanjelizazioa, VIII. mendean). Inperio Karolingioaren zatiketaren ondorioz eratu zen, IX. mendean, Ekialdeko Frantzia, kanpoaldeko mehatxuak eta barruko ezin konponduak zirela medio ahul sortu zena. Henrike Txori-ehiztariarekin batera, Saxoniako etxeak erregetza hartu zuen 919an, eta 962an, Oton I.a Handiaren erregealdian, Germaniako Erromatar Inperio Santua eraiki zen.

Germaniako Erromatar Inperio Santua (X-XIII. mendeak)

Muga aldakorrek, hizkuntzak baizik lotzen ez zituen herrien batasun ahulak eta enperadorea aldian aldiko aukeratu beharrak ezin sendo zezaketen hasieratik gobernu bikoitza, aita santuarena eta enperadorearena, eskaini nahi izan zuen inperioa. Saxoniarren ondoren, saliar dinastiak (1024-1137) eta Hohenstaufenenak (1137-1254) Mediterraneo aldeko Italiari begira zegoen inperio batu, aginpide bikoitz eta nagusi horren aldeko asmo bizia agertu zuten, baina Inperioaren eta feudoen arteko gatazka etengabeak zirela-eta, Inperioaren eta aitasantutzaren arteko gatazkak biziagotu ziren, azken honen interesak inperioarenak berberak ez izaki askotan. Eslaviarren, Hungariaren eta Italiaren aurkako garaipenak ekarritako orekak sortu zuen aurrerapen eta sendotze garaiaren ondoren, Inbestiduren auzia piztu zen (XI-XII. mendeak).

Henrike IV.aren eta Henrike V.aren inperioak izugarri ahuldu ziren: jaun feudal handien aurkako dinamikan, Inperioari atxikiz aginpide berri batez hornitu zen feudalitate txikia eta eliz jendea enperadorearengandik urrundu ziren. Beste hainbeste gertatu zen Guelfo eta Gibelinoen arteko gatazkan (XII-XIII. mendeak): Konrado III.a enperadoreak, gibelinoa (Hohenstaufen) eta inperio unibertsalaren aldekoa baitzen, germaniarrak ekialdera eta iparraldera heda zitezen ziotenen aurka jokatu zuen. Frederiko Bizargorri Henrike Lehoiari nagusitu zitzaion baina, hura hil ondoan, berriz ere piztu zen gerra. Frederiko II.ak aurkariak garaitu zituen arren, germaniarren arazoei buruz behar adinako axolarik ez zuela-eta, betiko hautsi ziren Alemaniaren eta Italiaren arteko inperio harremanak.

Habsburgotarren etorrera (XIII-XV. mendeak)

Hohenstaufen etxeak behera egin orduko, nork bere aldetik jo zuen garaia etorri zen: Interregno Handia (1250-1308). Etxe handien arteko lehiak sorrarazi zuen gerran Habsburgo dinastia nagusitu zen, eta Rodolfo I.ak hartu zuen koroa. Zatiketa sakonagotu eta kanpoaldetik zetozen erasoen arriskua areagotu ziren hartan, hiriak garatuz eta beren buruaren jabe eginez joan ziren, ekonomia eta merkataritzaren hazkundeak bultzaturik (Hansa), eta XV. mendean erabateko zabalpena erdietsi zuten Alemaniako zibilizazioak eta arteak.

Luxenburgoko dinastiarekin (1308-1437), Inperioa Erromako eraginetik kanpo gelditu zen erabat (Urrezko Bulda, 1356), eta inperio unibertsalaren asmoa alde batera geratu. Erdi Aroaren bukaeran sortu zen Germaniako Erromatar Inperio Santua esapidea, aldaketa hori adierazteko hain zuzen. Enperadorea bere aginpideaz baizik ez zen baliatu gobernatu ahal izateko, eta aginte ekonomiko horrek berak atxiki zituen maila gorenean habsburgotarrak 1438tik (Alberto I.aren hautapena) 1806 arte. Hutsean geratu ziren Maximiliano I.ak Inperioa batzeko eta zentralizatzeko 1508-1519 bitartean egin zituen ahaleginak.

Erreforma eta ondorioak (XVI-XVII. mendeak)

Martin Luteroren eskutik etorri zen Erreforma protestanteak biziki astindu zuen Karlos V.aren inperioa, jaun feudalen altxamenduaz batera (Schmalkaldengo Liga) matxinada sozialak ere eraginik (Nekazarien gerra). Erlijio borrokek are bortizkiago jo zuten Alemania, Kontraerreformaren ondoren, Batasun Ebanjelikoa (protestanteak) eta Liga Katolikoa elkarren aurka jarriz (Hogeita Hamar Urteko Gerra). Kanpoko esku-hartzeek areagotu egin zuten egoera hori.

1648an sinatutako Westfaliako Bakeak 350 estatutan banatu zuen Alemania, nahiz zortzi (geroago bederatzi) baizik ez ziren hautesle. Luzaroan Europako beste potentzien mendeko jostailu izan zen, eta XVIII. mendearen hasiera arte ez zuen eskuratu Alemaniak XV. eta XVI. mendeetan erdietsi zuen aginpide maila. Frantziaren esku-hartzea agerikoa izan zen XVII. mendean (Rhineko Liga, 1658), eta zapalketa itxura hartu zuen, Luis XIV.aren erregealdiko anexio eta kanpainak zirela-eta, Palatinatuaren suntsipena eragin zutenak. Ondorio zuzena izan zuten: Brandenburgoko hautesleak hartu zuen agintea.

Prusiaren aginpidea eta Inperio Santuaren amaiera

1701. urtean, Frederiko Brandenburgoko hautesleak, Prusiako errege bihurturik, mende osoan nagusi izan zen Prusiaren botereari ireki zizkion ateak. Austria, Italia eta Balkanetako lurraldeak Alemaniatik gero eta bereiziago ageri ziren bitartean, Prusia protestanteak Rhin aldera jo zuen. Baina Austriako Ondorengotza Gerraren (1740-1748) eta Zazpi Urteko Gerraren (1756-1763) ondorioz, eta haien aurreko erreakzio gisa, despotismo ilustratuak eta Argien Garaiko kultura distiratsu eta kosmopolitak leku hartu zuten mendearen bukaerako Alemanian, eta literatura mundua bereziki hunkitu zuen kontzientzia nazionala berpiztu (Sturm und Drang).

Frantziako Iraultzak eta Napoleonen hasierako garaipenek (Austerlitzeko Gudua) desagerrarazi zuten Germaniako Erromatar Inperio Santua: Napoleonek '"bere babespean" hartu zuen Rhineko Konfederazioa, hamasei estatuk osatua; Frantzisko I.a Austriakoa Frantzisko II.a enperadore bihurtu zen eta, Jenako eta Auerstedteko guduak galdu ondoren, Frantziaren interesen mende geratu zen, gogoz kontra bazen ere. Horrenbestean, Prusian sortu zen sentimendu antifrantsesak, geroago Konfederaziora ere zabaldu zenak, gainerako alemaniarren aurreko nagusitasuna ekarri zien prusiarrei.

Germaniar Konfederazioa

1815eko Vienako Batzarrean 39 estatu alemaniar biltzen zituen Germaniar Konfederazioa sortu zen, Austria buru eta Prusia buruorde izendaturik. Bi estatu horiek ezkertiarren matxinadei eusteko aliatu gisa elkartu baziren ere, prusiarrek, Alemaniako garapen ekonomikoa bultzatu zutelarik, Austria Konfederaziotik gero eta baztertuago egon zedin lortu zuten. 1848. urtean, Paris eta Vienako altxamenduen ondoren, Berlinen bultzatu nahi izan zen matxinadak porrot egiteaz gainera, areagotu zituen alemaniarren sentimendu anti-austriarrak eta Alemaniaren batasunaren aldekoak.

Armada eta ekonomia modernoen jabe, Gilen I.a erregeak eta Otto von Bismarck lehen ministro eskuindarrak eskumenean zituzten Alemaniaren batasunerako betebehar guztiak. Austria, bestalde, modernizatu gabe zegoen. 1866ko Sadowako guduan Frantzisko Josef Austriako enperadorea menderatu ostean, Main ibaiaren iparraldeko estatuak bildu zituen beregana Prusiako erregeak, eta Ipar Alemaniako Konfederazioa sortu. Ipar eta hegoaldeko estatuen arteko batasuna gauzatu beharra zegoen: Bismarckek bultzaturik, estatu guztiak batu ziren Frantziaren aurkako gerran (1870-1871).

Alemaniar Inperioa (1871–1918)

Sakontzeko, irakurri: «Alemaniaren bateratzea»

1870eko iraileko Sedango garaipenaren ondoren, Alemaniaren bateratzea saihetsezina izan zen. 1871ko urtarrilaren 18an, Gilen I.a Alemaniako enperadore koroatua izan zen. Haren agintaldian, sozialisten eta Alsazia-Lorrenako talde batzuen aldetik aurkako jarrera izan zuen arren, Alemaniaren ahalmen ekonomiko, demografiko eta kolonial gero eta handiagoak ideologia pangermanistaren zabalkuntza bizkortu zuen. Handinahi giro horren aurrean, Europako gainerako herriak bakartzen saiatu ziren.

1914ko ekainaren 28ko Sarajevoko atentatuaren ondotik, Lehen Mundu Gerra piztu zen Europan, 1918ko azaroan Compiègneko Armistizioa sinatu arte iraun zuena. Lau urteko gerla odoltsuan, bi milioi alemaniar soldadu hil ziren eta 4,2 milioi zauritu.[6] 1919ko Versaillesko Itunean, oso baldintza gogorrak ezarri zitzaizkion Alemaniari.[7]

Weimarko Errepublika (1919–1933) eta Hirugarren Reicha (1933–1945)

Sakontzeko, irakurri: «Weimarko Errepublika» eta «Hirugarren Reicha»

Gilen II.ak erregetza utzi eta errepublika aldarrikatu zuen, 1918ko azaroaren 9an. Sozialista moderatuak nagusi ziren biltzar konstituziogileak Friedrich Ebert hautatu zuen errepublikako presidente, eta konstituzio berria ezarri 1919ko urtarrilean, Altxamendu Espartakista birrindu ondoren. Erregimen berriak, ordea, ezin aurre egin zien gerraondoak ekarritako arazo larriei: gerra zela kausa, alemaniarrek ordainetan eman behar izan zituzten indemnizazioek sorraraziriko inflazioa, langile asaldatzea eta eskuin muturreko mugimendu nazionalisten hazkundea. 1923tik aurrera, Dawes planari jarraituz, indemnizazioak ordaintzeko bideratu ziren laguntzei esker, egoerak neurri batean onera egin bazuen ere, ezin gainditu izan zuen 1929ko kraxaren osteko krisi ekonomikoa, eta lanik eza guztiz zabaldu zen herrialdean.

Langabezia eta miseria giro hartan, eskuin muturreko Alderdi Nazionalsozialistak gora egin, eta 1933ko urtarrilean aginpidea hartu zuen Adolf Hitlerrek, hauteskundeetan nagusi atera ondoan (bozen % 37,3). Nazien diktaduraren makina abiarazia zen: oposizioa gupidagabe suntsitu ondoren, jaun eta jabe bihurtu ziren, Gestapo polizia politikoan oinarriturik: naziek berek eragindako Reichstageko sutearen ondoan, komunistak eta sozialistak garbitu zituzten; juduen aurkako esetsaldia izugarri areagotu zen; eta, azkenik, Alderdi Nazionalsozialista barneko oposizioa deuseztu zuten Labana Luzeen Gauean (1934ko ekainak 30).

 
Benito Mussolini eta Adolf Hitler Jugoslavian

Führer bihurturik, gerrarako prestatu zuen Hitlerrek Alemania. Langabezia ezabatzeko lan publiko handiei ekin zien eta, Lebensraum ("bizitzeko tokia") politikari jarraiki, auzo-herrien aurkako ekintza militarrak bideratu zituen: Renaniaren militarizazioa, Austriaren anexioa (Anschluss), Txekoslovakiaren zatiketa (Sudeteen anexioa) eta Poloniaren inbasioa (1939ko irailak 1), Bigarren Mundu Gerra piztu zuena. 1942 hasieran, ezin garaituzkoak ziruditen Ardatzeko indarrek. Stalingradeko porrotak eta Ipar Afrikako lehorreratzeak indarren arteko oreka hautsi, eta 1945eko maiatzaren 8an Alemaniak errenditu behar izan zuen.

Guda osoan zehar, gutxiengoak sistematikoki esetsi zituen Alemaniako gobernuak, eta Europa osoko kontzentrazio eta sarraski-esparrutan sartu. Denera, 17 milioi lagun hilarazi zituzten, 6 milioi judu, 130.000 ijito, ahalmen urriko 275.000 pertsona, milaka Jehovaren lekuko, milaka homosexual, eta ehunka mila aurkari politiko eta erlijioso barne.[8] Okupatutako herrialdeetan, 2,7 milioi poloniar, 1,3 milioi ukrainiar, milioi bat bielorrusiar, eta 3,5 milioi gerrako preso sobietarren heriotza eragin zuten nazien politikek. Alemaniar galerei dagokienez, 5,3 milioi soldadu eta 900.000 zibil hil ziren gerran. Gerra ostean, Ekialdeko Europako 12 milioi alemaniar egotziak izan ziren beren herrialdeetatik; horietako ehunka mila hil ziren.[9]

Zatiketa eta bateratzea (1945–egun)

Gerra ostean, deuseztatua eta lur joa, Alemania lau eskualdetan banatu zuten AEB, Frantzia, Britainia Handia eta Sobietar Batasunaren artean; Pomerania eta Silesia, garrantzi handiko lurraldeak, galdu zituen. Aliatuek buruzagi naziak epaitzeko (Nurembergeko epaiketak) eta nazien ideologiaren arrastoen ezabapenari ekiteko elkarrekin jardun bazuten ere, ez zuten adostasunik lortu eskualde bakoitzeko orientabide politikoa zehazterakoan eta, Mendebaldeko potentziek erabaki zuten diruaren erreformari erantzunez, sobietarrek Berlin itxi zuten 1948ko ekainean. Urtebete geroago, mendebaldean konstituzio berria onartu ondoren, Alemaniako Errepublika Federala (AEF) eratu zen, britainiarren, estatubatuarren eta frantziarren okupazio eremuak elkartuz. Ekialdeko zatian, sobietarren okupazio eremuan, Alemaniako Errepublika Demokratikoa (AED) osatu zen.

Nork bere sistema politiko-ekonomikoaren erakusgarri, Alemaniako bi aldeak bereiz abiatu ziren, ibilbide paraleloan, 1949tik aurrera. Sobietar Batasunaren gidaritza politiko eta ekonomikoari hertsiki lotua, Alemaniako Errepublika Demokratikoak sozializazioari ekin zion ekonomia mailan (nekazaritzaren erreforma, industrien nazionalizazioa eta bost urteko planak), alderdi bakarreko sistema politikoa ezarriz (Alemaniako Alderdi Sozialista Batua). Alemaniako Errepublika Federalak, ordea, estatu kapitalisten sistema politiko-ekonomikoari lotu eta, merkatu libreko ekonomia eta alderdi anitzeko sistema politikoa oinarri hartuz, Mendebaldeko potentzien garapen politikari ekin zion.

Bi Alemanien arteko liskarrak areagotu egin ziren, munduko bi potentzia nagusien arteko Gerra Hotzaren erdian, 1961ean Errepublika Demokratikoak, ekialdeko biztanleen ihesa galaraztearren, Berlingo harresia eraiki eta muga osoa ixtea erabaki zuenean. Bi Alemanien arteko harremanak hainbat urtez hutsean egon ondoan, 1972an bi aldeek burujabetasuna onartu zioten elkarri, nazioartean eta bere esparru politikotik kanpora, zituzten arazoak gaindituz.

1989ko azaroaren 9an, Sobietar Batasunean abiaraziriko Perestroikaren eraginez eta herri agerraldi handien ondoren, Berlingo harresia eraitsi eta bi Alemanien arteko mugak ezereztu ziren. Bi egun geroago, Errepublika Demokratikoko gobernuak dimititu behar izan zuen, eta biharamunean osatu zen gobernu berriak hauteskunde libreetarako deia egin zuen. 1990eko martxoaren 18an Errepublika Demokratikoan egindako hauteskundeetan kristau demokratak nagusitu ziren, eta birbateratzearen aldeko pausoak bizkortu egin ziren haien garaipenari esker. Gobernu berriak, Helmut Kohl Mendebaldeko Alemianako kantzilerrarekin harreman estuetan, birbateratze prozesua izugarri bizkortu zuen, eta 1990eko urriaren 3az gero izan zen birbateratze ofiziala. Garai bateko aliatuek Alemania berriz bateratuari beregaintasuna itzultzea erabaki zuten, eta Oder-Neisse mugaren ezin ukitua bermatzea.

Alemania birbatuak XIX. mendeko ohiturak mantentzen ditu: sufragio unibertsala eta Reichstagaren garaian garatu zen Parlamentuaren egitura. Lurraldearen jarraitasuna ere mantendu du: Bi gehi Lau Akordioak, Alemania birbatuaren hasierako nazioarteko akta izan zenak, "Alemania Txikia"ren ideia berretsi du. 1950. urtean, Robert Schumanek (alemaniar jatorriko Frantziako ministroak) bere adierazpena egin zuenetik, herrialde bien arteko harremanak Europar Batasunaren motor bihurtu ditu.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Alemaniako sistema politikoak 1949ko konstituzioa, Grundgesetzen, du oinarri. Errepublika demokratikoa, federala eta parlamentarioa da. Estatuburua Bundespräsident-a, presidente federala, da, baina ordezkatze eta zeremonia zereginak besterik ez dauka. Gobernuburua, berriz, Bundeskanzler edo Kantzeler Federala da.

Parlamentuak bi ganbera ditu: Bundestag (Biltzar Federala) eta Bundesrat (Kontseilu Federala). Bundestag-a lau urtean behin hautatzen da, ordezkaritza zuzena eta proportzionala bateratzen dituen sistema korapilatsu baten bidez. Bundesrat-en hamasei estatu federatuek dute ordezkaritza dute; ganbera honek, gaiaren arabera, Bundestag-ek baino garrantzi handiagoa izan dezake.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Alemaniaren banaketa administratiboa»

16 estatuk (alemanez: Länder edo Bundesländer) osatzen dute Alemania.[10] Estatu bakoitzak bere konstituzioa dauka,[11] eta autonomia zabala barne-antolakuntzan. 2017an herrialdea 401 barrutitan (Kreise) banaturik zegoen; 294 landa barrutiak ziren (Landkreise) eta 107 hiri barrutiak (Kreisfreie Städte / Stadtkreise).

Estatua Hiriburua Eremua[12]
(km2)		 Biztanleria (2019)[12] Dentsitatea
Baden-Württemberg Stuttgart 35.748 11.100.394 310,5
Baviera Munich 70.541 13.124.737 186,1
Berlin Berlin 891 3.669.491 4.118
Brandenburgo Potsdam 29.654 2.521.893 85,04
Bremen Bremen 419 681.202 1.624
Hanburgo Hanburgo 755 1.847.253 2.446
Hessen Wiesbaden 21.116 6.288.080 297,8
Mecklenburg-Aurrepomerania Schwerin 23.295 1.608.138 69,03
Saxonia Beherea Hannover 47.709 7.993.608 167,5
Ipar Renania-Westfalia Düsseldorf 34.112 17.947.221 526,1
Renania-Palatinatua Mainz 19.858 4.093.903 206,2
Sarre Saarbrücken 2.571 986.887 383,8
Saxonia Dresden 18.450 4.071.971 220,7
Saxonia-Anhalt Magdeburg 20.454 2.194.782 107,3
Schleswig-Holstein Kiel 15.804 2.903.773 183,7
Turingia Erfurt 16.202 2.133.378 131,7
Alemania Berlin 357.582 83.166.711 232,6

Armada

Alemaniako Armada edo Bundeswehr bost ataletan banaturik dago: Lurreko Armada (Heer), Itsasokoa (Bundesmarine), Airekoa (Luftwaffe), Medikuntza Zerbitzu Zentralak eta ororen zerbitzuan aritzen diren komando taldeak. Bake garaian, Defentsa ministroak eta Kantzeler Federalak zuzentzen dute Bundeswehr-a. Guda garaian, ordea, kantzelerrari berari dagokio agintea.

2020ko uztailean, Alemaniako Armadak 185.198 soldadu eta 79.821 zibil zituen.[13] 2011 arte, bederatzi hilabeteko soldadutza derrigorrezkoa zen 18 urteko gizonezkoentzat, baina egun borondatezkoa da.[14] Gobernuak BPGaren % 1,2 inguru xahutzen du armadan. Alemaniako industria militarrak gerra-gurdiak, ibilgailu korazatuak, artilleria, itsaspekoak eta guda-ontziak egiten ditu. Arma gehienak Bundeswehr-rek berak edo NATOko aliatuek erabiltzen dituzte.

Demografia

Biztanleria

2016 amaieran 83,1 milioi biztanle zituen,[2] hau da, 232 biztanle kilometro koadroko. Biztanleriaren aldaketa begetatiboa negatiboa da (‰ -1,86 2018an),[15] baina etorkin asko hartzen du (1,5 immigrante 1.000 biztanleko 2020an).[10] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 12,9 dira, 15-24 urte bitartekoak % 9,8, 25-54 urte bitartekoak % 38,6, 55-64 urte bitartekoak % 15,7 eta 65 urtetik gorakoak % 22,9. Bizi itxaropena 81,1 urtekoa da, 78,7 urtekoa gizonezkoena eta 83,6 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).[10]

Banaketa etnikoa

Iparraldean danimarkar gutxiengo bat bizi da eta Saxonian esloveniarrak daude. Frisiera hizkuntza, ingelesetik gertuen dagoen hizkuntza, ama hizkuntza da 12.000 alemaniar baino gehiagorentzat. Ipar Alemaniako herri txiki batzuetan oso hedatua dago behe-saxoiera.

Immigrazioaren atalean, turkiarrak aipatu behar, 2,3 milioi lagun baitira. Horiez gain kroaziar, italiar, errusiar eta poloniarrak ere asko dira.

Hizkuntzak

Erlijioa

Hiri nagusiak

Ekonomia

Sakontzeko, irakurri: «Alemaniako ekonomia»

Bere ekonomiaren garapena dela eta, Alemania gaur egungo munduko hirugarren potentzia da, Europako lehendabizikoa. 2006an bere Barne Produktu Gordina (BPG) 3 bilioi US dolar baino gehiagokoa zen. Industria arloko jarduera nagusiak garraio-materiala, aparatu elektriko eta elektronikoak, makineria, produktu kimikoak, material sintetikoak eta elikadura prozesatuak.

Alemania aberastasun-gunea da eta bere itzala Erdialdeko Europa osoan hedatzen da. Errepide azpiegitura zabala eta bizi-maila altua du. Munduko herrialderik garatuenetako bat da zalantzarik gabe.

Joschka Fischer kanpo-harremanetako ministro ohiaren esanetan, Alemania «esportazioaren munduko txapelduna» da, 2004 urtetik izan duen kanpo-merkataritzaren saldo positiboari esker. 1999an Alemaniako komertzioaren ia %78a herrialde garatuenekin egin zen; Europar Batasunerako esportazioak %54a ziren eta Estatu Batuetara berriz %10a baino ez zen bidali.

Deutsche Bundesbankek (Banku Zentralak) eta Europako Banku Zentralak (EBZ) Frankfurt hirian dute bere egoitza.

2015eko urtarrileko datuen arabera, 42,6 milioi langile zeuden Alemanian[17].

Azpiegiturak

Garraioak

Autobideak

1930eko hamarkadan Hirugarren Reichak munduko lehenengo autobide-sarea egiten hasi zenetik, Alemaniak 11.980 kilometro autobide (Autobahnen) dauzka. Gainontzeko errepideek 40.000 kilometro osatzen ditzute gainera eta kilometro guzti hauei ondorioz Alemania munduko ibilgailu dentsitate handiena duen herrialdea da. Autobide guztiak doakoak dira ibilgailu pribatuentzat; baina 2005 eta gero, kamioiek satelite bidez kontrolatzen den bidesaria ordaindu behar dute (ordainketa kilometroen araberakoa da).

Ubideak

Alemania ubideak eraikitzen ere munduko lehena da. XIX. mendetik aurrea kanalek indar handia hartu zuten. Kielgo ubidea adibidez, Baltikoa eta Ipar Itsasoa lotzen dituena, oso garrantzitsua da. Beste batzuk aipatzekotan hor daude Rhin-Main-Danubio ubidea, Dortmund-Emsekoa eta Elba-Lübeck Kanala besteak beste.

Aireportuak

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Energia

Bestetik, energi iturri berriztagarriak gero eta inportanteagoak dira herrialdearen garapenean, batez ere Bündnis 90 / Die Grünen partidu ekologista gobernu federalean sartu zenetik. Friburgoko Vauban ekoauzoak esate baterako eguzki energia baliatzeko instalazio modernoak ditu.

Industria

Alemaniako eskualde industrializatu handiek, hala nola Ruhr eskualdea, Rhin-Main eskualdea edo Westfalen-Rheinland-Pfalz eskualdeak, bere oinarri industrialari zerbitzuen esparrua ere gehitu eta garapen ekonomiko handia izan dute.

Zientzia eta teknologia

 
Albert Einstein

Alemania zientzilari handiak eman dituen herrialdea izan da. XVI mendean Johannes Keplerrek planeten mugimenduak deskribatu zituen. XIX mendean Theodor Schwann eta Jakob Schleidenek Teoria zelularra formulatu zuten eta inoizko matematikari handienetakoa izan den Carl Friedrich Gaussek bere legeak ezarri zituen.

XX mendean Nobel Sariak banatzen hasi ziren eta lehenengo hamarkadetan alemaniarrek sari ugari eskuratu zituzten. Hauetaz gain badaude zientzilari aipagarriak ere, hala nola Kontinenteen jitoa deskribatu zuen Alfred Wegener geologoa.

Alemaniar asmakizunek munduko teknologiaren garapenean zeresan handia izan dute eta gaur egun ere oraindik oso erabiliak dira:

Kultura

 
Schweringo gaztelua, Mecklenburg (1358—1857)
Sakontzeko, irakurri: «Alemanierazko literatura»

Alemaniaren ekarpenak munduko kulturari kontaezinak dira: Beethoven, Bach, Brahms eta Wagner bezalako konpositoreak; Goethe, Lessing eta Schiller poetak; Kant, Hegel, Marx edo Nietzsche filosofoak, eta Humboldt, Einstein, Planck eta Gauss zientzialariak.

Alemana behin Erdialdeko Europako lingua franca zen. Hori dela eta Europako pertsona ospetsu batzuk, alemanak izan ez arren, Alemaniako kulturaren barnean daude: Wolfgang Amadeus Mozart, Franz Kafka edo Nikolas Koperniko adibidez.

Hil arte, Literaturako Nobel Saria duen Günter Grass zen egungo Alemaniako kulturaren erreferentzia.

Kirolak

 
Alemaniako Futbol selekzioa
 
Michael Schumacher

Alemaniako Kirol Federakundeak (DSB) ia 27 milioi kide ditu. Haren datuen arabera, biztanleriaren herenak kirola egiten du herrialdean diren 127.000 instalazioetan. Azken urteotan, DSBk kirol paralinpikoentzako baliabideak gehitu egin ditu.

Alemaniaren parte-hartzea Joko Olinpikoetan betidanik nabarmendu da. Alemaniak bitan antolatu du gertaera: 1936an Berlinen eta 1972an Munichen.

Futbola

Alemaniako Futbol Federazioak (DFB) 26.000 klub baino gehiago ditu, 6 milioi kiderekin (munduan kide gehien duen federazioa). Hain da kirol hori han famatua, ezen Alemaniako Futbol Selekzioak lautan lortu baitu Munduko Koparen txapelduna izatea (1954, 1974, 1990 eta 2014). Era berean, Munduko Futbol Txapelketa bitan antolatu dute: 1974an eta 2006an. Klub mailan FC Bayern München da talderik handiena, lau aldiz irabazi baitu UEFAko Txapeldunen Liga eta birritan Kontinente arteko Futbol Kopa. Alemaniako futbol txapelketa nagusiak Bundesliga eta Alemaniako Kopa dira.

Eskubaloia

Eskubaloia Alemaniako bigarren kirol garrantzitsuena da. Selekzioak Munduko Txapelketa hiru aldiz irabazi du, azkenengoa 2007an etxean, finalean Polonia garaituz. Nesken selekzioak berriz lau aldiz irabazi du Munduko Txapelketa.

Klub mailan ere emaitza onak izan ditu, EHF Txapeldunen Liga 15 aldiz irabaziz gizonezkotan eta lau aldiz emakumezkoetan. Talderik onenak VfL Gummersbach (Europako txapelduna 5 aldiz), SC Magdeburg (3 Europako Kopa) eta THW Kiel (Alemaniako Ligan garaipen gehien dituena).

1 Formula

Michael Schumacher alemaniarra da txapelketa gehien irabazi dituen pilotua, 7 hain zuzen ere. Azken bi txapelketak beste alemaniar batek irabazi ditu, Sebastian Vettelek. Bederatzi garaipen hauekin Erresuma Batuaren ondoren bigarren herrialdea da garaipen kopurutan.

Txirrindularitza

Tenisa

Steffi Grafek Grand Slameko 22 txapelketa irabazi zituen eta Boris Beckerrek sei. 80ko hamarkada arrakastatsua izan zen Alemaniarrentzat, garaipen indibidualez gain selekzioak ere hiru aldiz irabazi baitzuen Davis Kopa.

Kirolariak

Erreferentziak

  1. ↑ a b 38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2020-8-29).
  2. ↑ a b Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman zenbatespen izeneko erreferentziarako
  3. ↑ a b c d e f g Solsten, Eric. Geography. Germany: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 1995, countrystudies.us (Noiz kontsultatua: 2020-8-30).
  4. ↑ a b Temperatur: vieljährige Mittelwerte 1981 - 2010. dwd.de (Noiz kontsultatua: 2020-9-1).
  5. ↑ a b Leyser K. J., Elkins, Thomas Henry and others. Germany. Encyclopædia Britannica, inc, britannica.com (Noiz kontsultatua: 2020-9-1).
  6. ↑ Crossland, David. Last German World War I Veteran Believed to Have Died. Spiegel Online, 2008ko urtarrilak 22, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-4).
  7. ↑ Marirrodriga, Jorge. Last German World War I Veteran Believed to Have Died. El Pais, 2010eko urriak 3, elpais.com (Noiz kontsultatua: 2020-9-4).
  8. ↑ Niewyk, Donald L.; Nicosia, Francis R.. The Columbia Guide to the Holocaust. Columbia University Press, archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-4).
  9. ↑ Cohen, Gary B.. The Expulsions of Ethnic Germans from East-Central Europe at the End of World War. University of Minnesota, Center for Austrian Studies, conservancy.umn.edu (Noiz kontsultatua: 2020-9-4).
  10. ↑ a b c Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman CIA izeneko erreferentziarako
  11. ↑ Constitution of the Land of North Rhine-Westphalia. Landtag (state assembly) of North Rhine-Westphalia, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-5).
  12. ↑ a b Germany: Administrative Division. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020ko irailak 6).
  13. ↑ Personalzahlen der Bundeswehr. bundeswehr.de (Noiz kontsultatua: 2020-9-11).
  14. ↑ Connolly, Kate. Germany to abolish compulsory military service. The Guardian, 2010eko azaroak 22, theguardian.com (Noiz kontsultatua: 2020-9-11).
  15. ↑ Alemania - Tasa de incremento natural. knoema.es (Noiz kontsultatua: 2020-9-11).
  16. ↑ Germany: States and Major Cities. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-9-11).
  17. ↑ «42,6», Berria, 2015-01-06

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Alemania


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Alemania&oldid=8109591"(e)tik eskuratuta