Пазаземнае жыццё

Пазаземная форма жыцця. Марка Пошты СССР

Пазаземнае жыццё (іншапланетнае жыццё) — гіпатэтычная форма жыцця, якое ўзнікла і існуе за межамі Зямлі. З'яўляецца прадметам вывучэння касмічнай біялогіі і ксенабіялогіі, а таксама адным з выдуманых аб'ектаў у навуковай фантастыцы.

Перадумовы

Узнікненне жыцця на Зямлі дае відавочныя перадумовы для здагадкі аб тым, што такія ж умовы маглі скласціся на іншых планетах. Можна колькі-небудзь вызначана казаць толькі аб эвалюцыі жыцця, якая нагадвае зямную.

Савецкі астраном Іосіф Шклоўскі асцярожна меркаваў, што спрыяльныя ўмовы для ўзнікнення жыцця існуюць на планетах, якія круцяцца каля халодных і досыць стабільных адзіночных зорак спектральнага класа G, K, M (блізкіх па ўласцівасцях да Сонца). Колькасць такіх зорак у нашай галактыцы можна ацаніць як 10⁹.

Адкрыццё планет у іншых зорных сістэм таксама ўскосна паказвае на наяўнасць месцаў у сусвеце, спрыяльных для ўзнікнення жыцця ў «заселенай зоне». Магчымасці сучаснай астраноміі не дазваляюць ацаніць умовы жыцця на такіх планетах, але калі ў будучыні тэхнічныя магчымасці дазволяць вызначыць, скажам, наяўнасць кіслароду ў атмасферы, гэта стане важным сведчаннем на карысць доказы наяўнасці жыцця за межамі Зямлі.

Наяўнасць на Зямлі форм жыцця, якія могуць захаваць здольнасць да размнажэння пасля знаходжання ў экстрэмальных умовах (вытрымліваць высокія перапады тэмператур, ціску, неспрыяльнае асяроддзе) дазваляе казаць пра тое, што жыццё можа зарадзіцца і захавацца ва ўмовах далёкіх ад зямных.

Магчымы доказ існавання жыцця па-за Зямлёй мае не толькі чыста тэарэтычнае значэнне. Адной з распаўсюджаных тэорый, якія тлумачаць узнікненне жыцця на Зямлі, з'яўляецца панспермія. Не варта забываць пра тое, што жыццё за межамі Зямлі на дадзены момант не больш чым навуковая гіпотэза. Многія навукоўцы вельмі скептычна ставяцца як да магчымасці выявіць пазаземнае жыццё ў агляднай будучыні, так і магчымасці распазнаць яго, нават калі зямлянам пашанцуе з ім сутыкнуцца.

Калі толькі ў адной нашай Галактыцы налічваюцца мільярды планет і мільёны мільярдаў планет у Сусвеце, то, несумненна, пытанне пра тое, ці могуць існаваць там іншыя цывілізацыі ці не, будзе набываць усё большую актуальнасць.

— акадэмік Віктар Амазаспавіч Амбарцумян

Пошукі

Пачынаючы з другой паловы XX стагоддзя навукоўцы вядуць мэтанакіраваныя пошукі пазаземнага жыцця ўнутры Сонечнай сістэмы і за яе межамі. Згодна з сучаснымі навуковымі прадстаўленнямі, верагоднасць выяўлення высокаарганізаванага жыцця на ўсіх планетах Сонечнай сістэмы, акрамя Марса, вельмі малая. Астранамічныя даследаванні Марса і даследаванні пры дапамозе спушчальных апаратаў пакуль дазволілі толькі сцвярджаць аб спрыяльных фактарах, якія спрыяюць жыццю. На паверхні планеты былі выяўленыя сляды вады. Наяўнасць метану ў атмасферы і кліматычныя ўмовы планеты кажуць пра тое, што ў прынцыпе на Марсе могуць быць выяўленыя найпростыя мікраарганізмы.

Дадзеныя даследавання метэарытаў, верхніх слаёў атмасферы Зямлі і дадзеныя, сабраныя ў рамках касмічнай праграмы «Вікінг», дазваляюць некаторым навукоўцам сцвярджаць, што найпростыя формы жыцця могуць існаваць на іншых планетах Сонечнай сістэмы. Астрабіёлагі працягваюць весці пошукі хаця б элементарных форм (бактэрыі, найпростыя) на Марсе, Венеры. Лічацца перспектыўнымі для пошуку таксама некаторыя спадарожнікі газавых гігантаў з падпаверхневымі акіянамі, вадзяным лёдам і атмасферай (Еўропа, Каліста, Ганімед, Энцэлад, Тытан).

Пошукі форм жыцця за межамі Сонечнай сістэмы арганізаваны ў напрамку выяўлення магчымых слядоў дзейнасці разумных істот. Так, з 1971 года працуе праект SETI, у рамках якога навукоўцы спрабуюць выявіць актыўнасць пазаземных цывілізацый у радыёдыяпазоне. У праекце SETI ёсць грамадскае распаўсюджванне ў выглядзе праграмы SETI@home.

Пасля з'яўлення блізкага да праграмы SETI інтэрнэт-рэсурсу агляду Сусвету WikiSky, пошукі НЛА і іншых праяў пазаземнага розуму ў космасе сталі даступныя не толькі астраномам і ўдзельнікам праекта SETI і праграмы SETI@home, але і яшчэ больш шырокім масам .

5 чэрвеня 2010 года група навукоўцаў з NASA заявіла на падставе атрыманых з зонда «Касіні» дадзеных пра выяўленне на спадарожніку Сатурна Тытане ўскосных прыкмет жыццядзейнасці прымітыўных арганізмаў (гл.: Жыццё на Тытане).

Пасля 2020 года НАСА плануе запусціць касмічны тэлескоп ATLAST, здольны выявіць ускосныя прыкметы жыццядзейнасці на экзапланетах у заселенай зоне. Наяўнасць жыцця на планеце будзе ўскосна пацверджана ў выпадку выяўлення «біямаркераў» (напрыклад, малекулярнага кіслароду, азону, вады і метану) у спектры атмасферы зямлепадобных экзапланет.

Наяўнасць слядоў жыцця ў метэарытах

Пры даследаванні вугляродазмяшчаючых метэарытаў у іх складзе выяўляюць рэчывы, якія ў зямных умовах з'яўляюцца прадуктамі жыццядзейнасці.

Пры даследаванні каменных метэарытаў часам выяўляюцца т. зв. «Арганізаваныя элементы» — мікраскапічныя (5-50 мкм) «аднаклетачныя» ўтварэнні, якія часта маюць відавочна выяўленыя падвойныя сценкі, поры, шыпы і г. д.

На сённяшні дзень не даказана, што гэтыя закамянеласці належаць рэшткам якіх-небудзь формаў пазаземнага жыцця. Але, з іншага боку, гэтыя ўтварэнні маюць такую высокую ступень арганізацыі, якую прынята звязваць з жыццём.

Асаблівасцю «арганізаваных элементаў» з'яўляецца таксама іх шматлікасць: на 1 г рэчывы вуглыстага метэарыта прыпадае прыкладна 1800 «арганізаваных элементаў».

У жніўні 1996 года ў часопісе Science быў апублікаваны артыкул аб даследаванні метэарыта ALH 84001, знойдзенага ў Антарктыдзе ў 1984 годзе. Ізатопнае датаванне паказала, што метэарыт паўстаў 4-4,5 млрд гадоў таму, а 15 млн гадоў таму быў выкінуты ў міжпланетную прастору; 13 тыс. гадоў таму метэарыт упаў на Зямлю. Вывучаючы метэарыт з дапамогай электроннага мікраскопа, навукоўцы выявілі мікраскапічныя закамянеласці, якія нагадваюць бактэрыяльныя калоніі, якія складаюцца з асобных частак памерам прыкладна 100 нм. Таксама былі знойдзеныя сляды рэчываў, якія ўтвараюцца пры раскладанні мікраарганізмаў. Праца была неадназначна сустрэта навуковай супольнасцю. Крытыкі адзначылі, што памеры знойдзеных утварэнняў у 100-1000 разоў менш тыповых зямных бактэрый і іх аб'ём занадта малы для размяшчэння ў ім малекул ДНК і РНК. У ходзе наступных даследаванняў у ўзорах былі выяўленыя сляды зямных біязабруджанняў. У цэлым аргументы на карысць таго, што ўтварэнні з'яўляюцца закамянеласцямі бактэрый, выглядаюць недастаткова пераканаўчымі.

У навуковай фантастыцы

Месяцавыя мышалюдзі, жывёлы і пейзаж. Літаграфія XIX стагоддзя

Пазаземнае жыццё — адзін з важных атрыбутаў і таксама дзеючых асоб у творах многіх аўтараў. Згадкі пра існаванне жыцця за межамі Зямлі адносяцца яшчэ да антычнай (Лукіян) і сярэднявечнай літаратуры (Джардана Бруна). Сучасная навукова-фантастычная традыцыя сутыкнення з іншапланетнай жыццём закладзена творамі Юзэфа фон Роні-старэйшага («Ксіпехузы») і Герберта Уэлса («Вайна светаў»). Праблема пошуку і даследавання пазаземнага жыцця падымаецца такімі вядомымі аўтарамі, як Роберт Шэклі (напрыклад, апавяданне «П'яўка»), Кліфард Саймак («Усё жывое»), Кір Булычоў («Палова жыцця», «Пасёлак»), Іван Яфрэмаў («Сэрца Змеі», «Імглістасць Андрамеды») і шматлікімі іншымі.

Тэмы, звязаныя з пазаземным жыццём, разнастайныя. Гэта спробы распазнаць грань паміж разумным і неразумным жыццём (браты Стругацкія «Поўдзень, XXII стагоддзе», Васіль Галавачоў «Рэлікт»). Сутыкненне з неарганічнай формай жыцця («Краіна барвовых хмараў»). Механізмы, якія выйшлі з-пад кантролю, самі становяцца свайго роду жывымі і пачынаюць эвалюцыянаваць (Станіслаў Лем «Непераможны»).

Уфалогія

Акрамя шырокага раскрыцця ў літаратурных і кінематаграфічных творах навуковай фантастыкі, магчымыя з'яўленні пазаземнага жыцця ў біясферы Зямлі, палеакантакты і сучасныя візіты іншапланецян і асабістыя кантакты з імі фігуруюць таксама ў даследаваннях энтузіястаў уфолагаў, а таксама ў некаторых канспіралагічных тэорыях.

Гл. таксама

• Ксенабіялогія
• Пазаземная цывілізацыя

Спасылкі

• Леонид Попов.. Астрономы представили рейтинги обитаемости планет и лун (руск.)(недаступная спасылка). Membrana (24 ноября 2011). Архівавана з першакрыніцы 22 лютага 2012. Праверана 26 лістапада 2011.