Хятад

Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс ᠪᠦᢉᠦᠳᠡ ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ ᠬᠢᠲᠠᠳ ᠠᠷᠠᠳ ᠤᠯᠤᠰ 中华人民共和国 (Хятад) Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
Төрийн далбаа Үндэсний сүлд
Төрийн дуулал:  义勇军进行曲 Yìyǒngjūn Jìnxíngqǔ "Сайн дурынхны марш"
БНХАУ-ын хяналтад байгаа газар нутгийг хар ногооноор харуулав; нэхэмжилсэн боловч хяналтгүй газар нутгийг цайвар ногооноор харуулав
Нийслэл	Бээжин 39°55′N 116°23′E
Томоохон хот хүн амын тоогоор	Шанхай
Албан ёсны хэл	Хятад хэл
Хүлээн зөвшөөрөгдсөн орон нутгийн хэл	Монгол Уйгур Төвөд Жуан Бусад
Албан бичиг	Хялбаршуулсан Хятад ханз
Угсаатны бүлгүүд (2020)	91.1% Хятадууд 8.9% Бусад
Шашин (2020)	74.5% Шашингүй/Үндэсний шашин 18.3% Буддизм 5.2% Христ итгэл 1.6% Ислам 0.4% Бусад
Ард түмний нэршил	Хятадууд
Төр засаг	Нэгдмэл Коммунист нэг-намын социалист бүгд найрамдах улс
• Нам төрийн удирдагч	Ши Жиньпин
• Ерөнхий Сайд	Ли Кэчян
• Их Хурлын Дарга	Ли Жаньшу
• ХАУТЗЗ-ын Дарга	Ван Ян
Хууль тогтоох байгууллага	Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурал
Түүх
• Эзэнт гүрний үеэс өмнөх анхны улс	МЭӨ 2070
• Анхны эзэнт гүрэн	МЭӨ 221
• Бүгд найрамдах улс байгуулагдсан	1912 оны 1 сарын 1
• Бүгд Найрамдах Ард Улсын тунхаглал	1949 оны 10 сарын 1
• Анхны үндсэн хууль	1954 оны 9 сарын 20
• Одоогийн үндсэн хууль	1982 оны 12 сарын 4
• Хамгийн саяхны нэгжийг нэгтгэв	1999 оны 12 сарын 20
Газар нутаг
• Нийт	9,596,961 км2 (3 / 4)
• Усны эзлэх талбай (%)	2.8
Хүн ам
• 2022 тооцоо	1,410,539,758 (1)
• 2020 тооллого	1,411,778,724 (1)
• Нягтаршил	145/км2 (83)
ДНБ (ХАЧП)	2022 тооцоо
• Нийт	▲ $30.074 их наяд (1)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $21,291 (72)
ДНБ (нэрлэсэн)	2022 тооцоо
• Нийт	▲ $18.321 их наяд (2)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $12,970 (67)
ОТББИ (2019)	▼ 38.2 дундаж
ХХИ (2021)	▲ 0.768 өндөр · 79
Мөнгөний нэгж	Хятадын юань (元/¥) (CNY)
Цагийн бүс	UTC+8 (CST)
Огнооны формат	жжжж-сс-өө (年/月/日)
Жолооны тал	баруун (Эх газрын Хятад) зүүн (Хонконг ба Макао)
Утасны томьёо	+86 +852 (Хонконг) +853 (Макао)
Домэйн нэр	.cn .hk .mo

Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс (товчоор Хятад) — Дорнод Азид оршсон бүрэн эрхт улс.

Хятад улс 9.6 сая км² нутаг дэвсгэртэй дэлхийн 3-р том орон бөгөөд зүүн талаараа Номхон далайд тулж бусад талаараа Вьетнам, Лаос, Бирм, Бутан, Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан, Тажикистан, Киргиз, Казах Монгол, Орос, Хойд Солонгос гэсэн 14 улстай хиллэдэг. Хангай говь, халуун сэрүүн гээд газрын тогтоц, уур амьсгал янз бүр. Тайвань, Энэтхэг зэрэг хэдэн оронтой газар нутгийн маргаантай. 1.36 тэрбум буюу дэлхийн хамгийн олон хүнтэй улс юм. Үндсэн хүн ам хятад үндэстнийг (91.5%) багтаагаад 56 нэрийн ард түмэн байна. Албан ёсны хэл — хятад. Нийслэл — Бээжин.

Хятадад эртнээс соёл иргэншил тогтсон. Домгийн Ся улсаас хойш НТӨ 221 онд Цинь улс хүчирхэгжиж хятад үндэстний анхны нэгдсэн улсыг үүсгэжээ. Олон улс халалцсаар 1911 онд манж Чин улс мөхсөнөөр хаант засгаас татгалзаж, бүгд найрамдах засаг авсан бөгөөд иргэний дайныг төгсгөж өнөөгийн БНХАУ 1949 онд байгуулагдсан. Коммунист (эв хамт) улс төрийн дэглэм, зах зээлийн баримжаат социалист (нийгэм журамт) эдийн засагтай, нэгдмэл төрийн байгууламжтай. Дотроо муж, өөртөө засах орон, төвөөс захирах хот, онцгой захиргаат орон гээд 33 нутаг болж хуваагддаг.

Хятад улс аж үйлдвэржиж, эдийн засаг нь тогтмол хурдтай өсч байгаа бөгөөд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр Америкийн Нэгдсэн Улсын дараа 2-рт байна. Цөмийн зэвсэгтэй. 1971 онд Тайваньд байсан Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын- суудлыг зүй ёсоор авсан бөгөөд НҮБ-ын Аюулгүй зөвлөлийн байнгын гишүүн юм. Дэлхийн Худалдааны Байгууллага, АПЕК, Шанхайн Хамтын Ажиллагааны Байгууллага, Их Хорь зэрэг олон улсын байгууллагын гишүүн.

Нэр

Хятад хэлээр улсын товч нэрийг «Жунгуо» (中国; Жунгаа) гэх бөгөөд тус улсад монголоор «ᠳᠤᠮᠳᠠᠳᠦ ᠤᠯᠤᠰ» (Дундад улс) гэж орчуулан бичдэг. Энэ нь соёл иргэншлийн төв гэсэн санаа, эрт цагт тойрж асан бүдүүлэг аймгуудаас ялгасан утга юм.

Харин дэлхийн бусад оронд дээрхээс гадна үндсэн хоёр төрлийн нэрээр нэрийдэж байна.

Нэг нь кидан үндэстнийг анх нэрийдсэнээс үүсэлтэй, монгол, оросоор дамжсан «Хита» төрөл. Үүнд «ᠬᠢᠲᠠᠳ», монгол кириллээр «Хятад», буриад, халимаг кирилээр «Хитад», «Китд» гэж бичих хамаарна. Урьдын «хятад улс» нь Сүн улс, Мин улс, Дундад Иргэн Улс гэж өөр өөр нэртэй бол одоогийнх Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс (БНХАУ) гэсэн нэртэй.

Нөгөө нь эртний Цинь улсын гарвалтай, самгарди, перс хэлээр дамжин тархсан «Чина» төрлийн нэрс юм.

Газар зүй

Хятад улс 9,596,961 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, Канадаас бага, Америкаас ялимгүй том буюу дэлхийн 3-р том орон болно. Маргаантай газар нутаг ихтэй, тоо хэмжээ нарийн тохироогүй.

Хиймэл дагуулаас

Физик газрын зураг

Байрлал

Хойд өргөргийн 18° — 54°, зүүн уртрагийн 73° — 130° дотор НҮБ-ийн ангиллаар Дорнод Азид оршино. Нутгийн хэсэг Хайнань нь зүүн өмнөд азид, ЮНЕСКО-гийн ангиллаар Шинжаан, Төвөд, Өвөр Монгол, Төвөд нь Төв Азид хамаарна.

Хятад 22,117 км хуурай газрын хилийн уртаар дэлхийд тэргүүлэх бөгөөд Вьетнам, Лаос, Мьянмар, Энэтхэг, Бутан, Балба, Пакистан, Афганистан, Тажикистан, Киргиз, Казахстан, Монгол, Орос, Умард Солонгос гэсэн 14 оронтой хиллэдэг. Дорнод захаараа Номхон далайд 18000 км эрэгтэй. Үүнд Бохайн тэнгис, Шар тэнгис, Дорнод Хятадын тэнгис, Тайванийн хоолой, Өмнөд Хятадын тэнгист гарах бөгөөд Өмнө Солонгос, Япон, Тайвань, Вьетнам, Филиппинтэй усан хил тогтоожээ.

Өмнөдийн Гуанши нутаг

Газрын гадарга

Хятадын газрын гадарга хотгор гүдгэр. Нутгийн 33 хувийг уул нуруу, 26 хувийг тэгш өндөрлөг, 19 хувийг дов гүвээ, 12 хувийг нам доор газар, 19 хувийг гол мөрний сав газар эзэлнэ. Дорно умард талаар хүн ам шигүү суух тэнгисийн эргийн нам доор газар, Хятадын их тал байх ба умард нутгаар Монголын тэгш өндөрлөгийн өмнөд зах, баруун өмнөд хэсэгт Хөхнуур-Төвөдийн тэгш өндөрлөг (4000 м-ээс өндөр) байна. Дорно өмнөд нутгаар дов гүвээ хавтгай нутаг, баруун хойд хэсгээр Зүүнгар, Говь, Такламакан зэрэг эх газрын хотгор, хүнгүй цөлүүд байна. Хамгийн нам доор цэг Айдин нуур (−154 м) Турфаны хотгорт байна. Нутгийн өрнөд зах, хилээр голцуу Хималай, Кунь-Лунь, Памир, Каракорум, Тэнгэр уул (Тянь-Шань), Алтай зэрэг хөвч нурууд тогтжээ.

Умардын Ганьсү нутаг

Дэлхийн 17 өндөр уулын 9 нь Хятадын хил дээр байдаг. Хималайн Эверест (8848 м), Лхоцэ (8516), Макалу (8485), Чо Оюу (8188), Каракорумын Чогори (8611), Гашербрум I (8080), Конгур (7649), Тэнгэр уулын Ялалтын оргил (7439), Кунь-Луний Улугмузтаг (6973), Алтайн Хүйтэн (4374) болон Утай (3061) зэрэг уулс байна.

Хөх мөрөн

Ус зүй

Хятад улсын хуурай газрын 0.28 хувь гадаргын ус байна. 50,000 орчим гол горхины нийлбэр урт 420,000 километр. Хөх мөрөн (6300 км урт) Шанхай орчмоор, Хатан гол (Шар мөрөн) Тяньжинь орчмоор, Хар мөрөн (Амар) Оросын нутагт орж, Сувдан мөрөн Макао орчмоор далайд цутгадаг. Мөн Ляо, Хуай, Вэй, Ялу, Вэй, Юань, Шян, Тарим гол байх ба Меконг, Брахмапутра, Эрчис, Или гол Хятадын нутгаас эх авдаг. Хөх нуур (4340 км²), Ханка, Пуян, Дунтин, Тайхү, Далай, Хунзэ зэрэг нуур бий.

Гол мөрд тариалангийн газар болно. Эрт цагт үүсгэсэн Бээжингээс Ханжоу хүрэх усан суваг (1794 км) байна.

Ашигт малтмал

Хятад улс нүүрс, төмрийн хүдэр, газрын тос, шатдаг хий, сурьма, цайр, никель, гянт болд, давсны нөөцтэй.

Уур амьсгал

Өмнөд нутгаар тропикийн дулаан уур амьсгал, умард захаар суб-арктикийн хүйтэн уур амьсгалтай. Төвөдийн өндөрлөгт альпийн уур амьсгалтай. Хармөрөн мужид I сард дунджаар −30 °C, VII сард 18 °C байх бол Хайнаньд I сард 17 °C, VII сард 28 °C байдаг.

Дорнод өмнөд эргээр жилийн 1500 мм-ээс дээш тунадас унадаг бол баруун хойд говь, цөлөөр 100 мм хүрэхгүй хур тунадастай.

Хулсны баавгай

Амьтан ургамал

Хятадад 34,687 зүйлийн амьтан ургамал байна. Дэлхийд зүйлийн тоогоор Бразил, Колумбийн дараа гуравдугаар байрт орно.

551 зүйлийн хөхтөн, 1221 зүйлийн жигүүртэн, 424 зүйлийн хоёр нутагтан, 333 зүйлийн шавж байгаагаас 840 зүйлийн амьтан мөхөх аюултай байгаас сэрэмжлэн улсын хэмжээнд 2349 тусгай хамгаалттай газар нутгийг зааж өгчээ.

Хятадад 30,000 гаруй зүйлийн ургамал бий. Ой олон төрлөөрөө байна. Хулс ихээр анхааралд өртдөг.

Хүн ам зүй

Хүн амын нягт сийрэг

Хятадын хүн амын тоо (1953-2010)
Он	Хүн амын тоо	%±
1953	582,603,417	—
1964	694,581,759	19.2%
1982	1,008,175,288	45.1%
1990	1,133,682,501	12.4%
2000	1,265,830,000	11.7%
2010	1,339,724,852	5.8%

Хятадын "Синхуа" агентлагийн мэдээлж буйгаар 2021 онд 1,412,636,575 хүн амтай болжээ. Дэлхийн хамгийн олон хүнтэй улс юм. 16.6 хувь нь 14 хүртэлх насны хүүхэд, 70.1 хувь 15-60 настай, 13.3% нь 60-аас дээш ахмад настан байв. Дундаж наслалт — 73.2 жил, хүн амын жилийн өсөлт — 0.46%.

1979 оноос «Нэг хүүхдийн бодлого» хэрэгжүүлэх болсон. Хэт өсөлтийг зогсоож, хэмжээг хязгаарлах, ядуурлыг бууруулахад амжилт олсон боловч ажиллах хүч цөөрөх, хүүхэд нуух, наймаалах муу үйл бас дагалджээ. Төрж буй хүүхдийн эр-эм хүйсийн харьцаа 105/100 болж гажсан бөгөөд 2010 онд бүр 118/100 байжээ. 2013 оноос эхнэр нөхрийн аль нэг нь айлын ганц хүүхэд бол хоёр хүүхэдтэй байхыг зөвшөөрч зөөлрүүлсэн.

Хэл-угсааны газрын зураг

Ард түмэн

БНХАУ ард иргэдээ хэл, яс үндсийг нь харгалзан 56 нэрээр бүртгэдэг. Үндсэн хүн ам Дотор газрын унаган, тариачин уламжлалтай хятад үндэстэн 91.5 хувийг бүрдүүлж, Төвөд Шиньжян хоёроос бусад муж, оронд дийлэнх олон болон амьдарч байна.

56 ардын хувцас

Буддын сүмийн лам

Үлдсэн 8.5 хувийг 16.9 сая жуан, 10.5 сая хотон үндэстэн, 10.3 сая манж, 10.0 сая уйгур, 9.4 сая мяо, 8.7 сая и, 8.3 сая тужя, 6 сая төвөд, 6 сая монгол, цаашилбал солонгос, казах, дуншян, дагуур, 3 мянган татар гээд 55 өөр нэрийн ард түмэн бүрдүүж байна.

Хэл, шашин

Улсын албан ёсны хэл нь хятад хэл. Хятад хэлтний 70 хувь нь үндсэн аялга буюу умард аялгаар (мандарин) ярьж байна. Ү (Шанхайн), юэ (Хонконгийн), минь зэрэг олон аялга нь хоорондоо ойлголцоход төвөгтэй боловч бүгд нэг ханзаар бичих дүрэмтэй. 1956 оноос хялбар ханз хэрэглэсэн.

Өмнөд нутгаар тай-кадай, төвөд-бирм, мон-кхмер, умард нутгаар тунгус, монгол, түрэг төрлийн хэлээр хэлцэнэ.

Хятадууд күнз, бомбо (дао), будда гэсэн «гурван шашин ном»-ыг эртнээс идээшүүлж авсан. Хотон үндэстэн болон түрэг угсаатан ислам шүтлэгтэй. БНХАУ эхэндээ шашныг хориглосон ч 1980-аад оноос хяналттай чөлөөлжээ.

Хот суурин

Хятад улс хотжиж байгаа. 1990 онд хотын хүн ам 20% байсан бол 2007 онд 46% хотынхон болцгоосон.

Ажил хайж хөдөөнөөс хот бараадсан 220 сая хүн бий. Дотор газарт шигүү, өөртөө засах орнуудад сийрэг суудаг.

1. Шанхай

24. Күньмин

24 том хот:

Шанхай (22 сая) Бээжин Тяньжинь Гуанжоу Шэньжэнь Дунгуань Чөндү Хонконг

Наньжин (7 сая) Үхань Мүгдэн Ханжоу Чунчин Сүжоу Харбин Жинань

Шиань (4 сая) Үши Хөфэй Чанчүнь Чанжоу Далянь Тайюань Күньмин

Түүх

Бээжингийн ойрх агуйгаас 750,000 жилийн тэртээх «босоо хүн»-ий араг яс олсон.

НТӨ 7000 оны үед хамаарах бичиг зураг Жиахү гэдэг газраас олжээ.

Эртний улс

Хятад орны түүхэн газрын зураг

Хятадад анх домгийн Шя улс НТӨ 2100 онд бүрэлдсэн ба хагас домгийн шинжтэй Шан, Жоу улсууд залган байв. Хатан гол (Шар мөрөн), Хөх мөрний адаг, Дотор газар үүссэн вант улсууд НТӨ 500 он болоход байлдагч олон тал болон зэрэгцэн оршсон байна. Эрт үед Хятадад Күнз, Мэнз, Сүнз зэрэг соён гэгээрүүлэгч, Сыма Цянь түүхч амьдарч байв.

НТӨ 221 онд Цинь Ши Хуан бусад улсыг байлдан дагуулж хятад үндэстний анхны нэгдсэн улсыг Шиань хотод төвлөн байгуулж, хэл бичгийн дүрэм, мөнгөний нэгж, хэмжих нэгж зэрэг нэгэн хэв болгожээ. Цинь улсын тавьсан суурин дээр Хань улс (НТӨ 206–НТ 220 он) тогтож газар нутгаа ихээр тэлж Солонгосын Когурё, Вьетнамын улс, Монголын Хүннү улстай хиллэх болжээ. Хан улсын үед күнзийн суртал дэлгэрч, төрийн ёс жигдэрсэн юм.

Цинь Шихуаны бунхан

Дараа нь Гурван улсын үе (220–280), Жинь улс (265–420), Умард ба Өмнөд улсуудын үед тархай бутархай байлдаж байсны эцэст 581 онд Сүй улс дахин нэгтгэжээ. Когурётэй хийсэн дайны дараа хүчин муудаж төрийн эргэлтээр Тан улс байгуулагдсан. Тан улсын (618–907) үед уран зураг, яруу найраг хөгжиж, буддын шашин хүчтэй дэлгэрсэн бол Сүн улсын (960–1279) үед цаасан мөнгө хэвлэж, байнгын тэнгисийн цэрэгтэй болж, күнзийн үзэл эргэн иржээ. 11-р зуунд Хятадын хүн ам 100 сая хүрч олширсон байв.

Юань, Мин, Чин

Умардын түрэг, монгол, зөрчиний довтолгоог хорих Цагаан хэрэм

13-р зуунд хятад үндэстэн, түүний Дотор газар бүхлээрээ харь хэлт монголчуудын харьяанд орсон. Их Монгол улс Евразийг нэлэнхүй эзлээд Хубилай хаан нийслэлийг Дайдуд (Бээжин) нүүлгэн, 1371 онд улсын нэрийг Юань хэмээгээд 1279 онд Сүн улсын үлдэгдлийг бүрэн даржээ. Юань улсын үед дөрвөлжин үсэг хэрэглэж, буддын шашныг улсын шашин болгож байв.

Юань улсыг хятад тариачин Жү Юаньжангийн удирдсан бослого нурааж Мин улсыг (1368-1644) үүсгэв. Мин улсын үед урлаг соёл цэцэглэж, хөлөг онгоц нь Африк хүрч аялсан ба Цагаан хэрэмийг ихээр барьж Наньжинд (өмнөд нийслэл) байсан нийслэлийг 1421 онд Бээжинд (умард нийслэл) авчирчээ. Ван Янмин күнзийн шинэ суртлыг нэвтрүүлсэн.

17-р зуунд умардын тариачин-нүүдэлчин манж үндэстэн хүчирхэгжив. 1644 онд Ли Зичөнгийн удирдсан бослого Бээжинг эзэлж Мингийн сүүлчийн хаан амиа хорлов. Мөн онд Мингийн жанжин Ү Сангуй Цагаан хэрэмийн хаалгыг манжийн цэрэгт онгойлгон өгсөнөөр манж Чин улс (1616-1912) Бээжинг эзлэн улмаар 1662 он гэхэд Дотор газрыг бүрэн дагуулжээ. Чин улс 18-р зууныг дуустал газар нутгаа ихээр тэлсэн нь Юань улсынхаас арай бага газар нутагтай байсан боловч 19-р зуунаас дотоодын хятад, мяо, дунган зэрэг ардын бослого, Британи, Франц зэрэг Европын империалист улсуудын гар дүрэлтэд хүчин доройтжээ. Хар тамхины нэгдүгээр дайнаар 1842 онд Хонконггийг Британид өгч, Япон-манжийн дайнд ялагдан 1895 онд Тайванийг Японд алджээ.

Хятадын үндсэрхэг үзэл сэргэж тэмцсээр 1911 оны Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал Чин улсыг мөхөөсөн ба Монгол тусгаар тогтносон.

Дундад Иргэн Улс

Сунь Ятсен, Чан Кайши

1912 оны 1 сарын 1-нд Дундад Иргэн Улсыг Сунь Ятсен түр ерөнхийлөгч зарлан тунхаглав. Хятад орон бүгд найрамдах засагт шилжжээ. Удалгүй Чингийн жанжин асан Бээжинд суугаа Юань Шикай ерөнхийлөгч болсон ба Хятадын зүг бүрт жанжид бүлэг үүсгэх ба нэр төдий нэгдмэл, үнэндээ дайн байлдаан ихтэй байв. 1928 онд Гоминдан намын Чай Кайши нэгдсэн удирдлаганд оруулж Наньжинд нийслэлийг шилжүүлэв. Гэвч шинэ өрсөлдөгч буюу ЗХУ-аар дэмжигдсэн коммунист улс байгуулахыг хүсэгчид дайтаж эхэлжээ.

1931 онд Япон Хятадын зүүн хойд нутагт халдаж Манж-го улсыг үүсгэв. 1937-1945 оны хоорондох Япон-хятадын дайнд гоминдан болон коммунист хүчин эх орны төлөө эвсэв. 1945 онд Япон дайнд бууж өгсөн ба Тайвань буцаад Хятадын харьяанд ирэв.

Хэд хэд хүчтэй байлдсаны эцэст коммунист хүчин ялж 1949 онд Бээжинг нийслэл болгож, Гоминданы үлдэгдэл Тайвань руу дүрвэв.

БНХАУ (1949 оноос)

1949 оны 10 сарын 1-нд Коммунист намын дарга Мао Зэдун Бээжингийн төв талбайд БНХАУ байгуулагдсаныг зарлан тунхаглав. Ардын Чөлөөлөх Арми 1950 онд Тайванийн (Гоминданы) харьяанд байсан Хайнанийг эзэлж авсан төдийгүй тусгаар байсан Төвөдийг эзэлж авав.

Мао газрыг хурааж, эдийн засаг, нийгмийн эрс хувьсгал хийж байв. «Их үсрэлтийн бодлого» нь амжилттай болоогүй, 1966 оны «Соёлын хувьсгал» нь бас л олон сая хүний амийг үрсэн. Мао 1976 онд нас барж Дэн Сяопин төрийн эрхэнд гарч 1978 оноос эдийн засгийг чөлөөлж эхэлсэнээр Хятад улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт аажмаар шилжин холимог шинжинд оржээ. Мөн «Нэг хүүхдийн бодлого» хэрэгжүүлсэн. Одоогийн үндсэн хууль 1982 онд шинэчлэн батлагдсан. Энэ хугацаанд хүнд, хөнгөн аж үйлдвэр хөгжин «Дэлхийн үйлдвэр» хэмээн нэрлэгдэх болтлоо эдийн засаг нь өссөн юм.

1993 оны 3-р сараас Жян Жэминь, Жү Рунжи, 2002 оноос Ху Жинтао, Вэнь Жябао нар улсыг удирдав. Эдийн засаг, ардын амжиргаа дээшилсэн. Гэвч улс төрийн ардчилалгүй хэвээрээ бөгөөд 1989 оны ардчиллыг хүссэн Тяньаньмэний талбайн бослого, 2000-аад оны уйгур, төвөдийн салан тусгаарлах хөдөлгөөнийг цэргийн хүчээр дарав. 2005 онд Салан тусгаарлахын эсрэг хууль гаргасан.

2012 онд дараагийн удирдлага бую Ши Жиньпин, Ли Көчян нар нам, төр, засгийг тэргүүлэх болж «Нэг хүүхдийн бодлого»-ыг зөөлрүүлсэн.

Улс төр

Төр засаг

Ардын төлөөлөгчдийн их хурал

БНХАУ 1954, 1975, 1978, 1982 онд үндсэн хуулиа шинэчилжээ. Үндсэн хуульд зааснаар «ажилчин анги удирдаж, ажилчин болон тариачны холбоонд түшиглэсэн ардын ардчилсан дэглэмт социалист улс» юм. Дэлхий дээр социалист улс цөөхөн үлдсэн.

• Ардын төлөөлөгчдийн их хурал (АТИХ) — төрийн эрх барих дээд байгууллага. АТИХ хууль тогтоож, улс орны чухал шийдвэрийг гаргана. 2,987 төлөөлөгчийг 5 жилийн хугацаатай сонгох бөгөөд жилд нэг удаа 14 хоног хуралдаад тардаг.
• Улсын дарга — төрийн тэргүүн. АТИХ болон түүний байнгын хорооны шийдвэрийг батлах, төрийн албан хаагчдыг томилох, алдар цол шагнах гэх мэт олон үүрэгтэй. Одоогийн БНХАУ-ын дарга нь 2012 онд сонгогдсон Ши Жиньпин.
• Төрийн зөвлөл (Ардын төв засгийн газар) — төрийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх дээд байгууллага. АТИХ-аас сонгож улсын дарга баталдаг. АТИХ, түүний байнгын хороонд ажлаа тайлагнана. Ерөнхий сайд, ерөнхий сайдын орлогч, яам болон төрийн хорооны сайд нар, Улсын банкны даргаас бүрддэг. Одоогоор 28 яам, хороотой. Одоогийн ерөнхий сайд — Ли Көчян.

Хятад улс нэг гоц намтай. Хятадын эв хамт нам (ХКН) нь 1921 онд байгуулагдсан, 1949 оноос эрх баригч нам болсон. Удирдах дээд байгууллага нь 5 жил тутамд хуралддаг Их хурал, түүнээс сонгогдсон Төв хороо юм. Үнэндээ Намын төв хорооны 500 гишүүн, түүний Улс төрийн товчооны 7 гишүүн улсыг удирддаг.

Тайвань-Хятад хоёрын нутаг

Гадаад харилцаа

БНХАУ дэлхийн 180 улстай дипломат харилцаатай, 171 улсад Элчин сайдын яамтай байна. 1971 онд Тайвань (БНХУ)-д хадгалагдаж байсан НҮБ-ын суудал БНХАУ-д шилжин ирсэн. Хятад улс НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөлийн байнгын 5 гишүүний нэг, Их хорь, БРИКС-ын бүлэг, Шанхайн Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын гишүүн юм. Дорно Азийн уулзалт, АСЕАН-ы уулзалтад оролцдог.

БНХАУ ЗХУ-тай сайн харьцаатай байснаа 1960-аад оноос муудсан, Энэтхэгтэй Аксай Чин нутгаас болж дайтаж муудсан. Харин 1990 оноос хойш Орос, Энэтхэгтэй түншийн хэмжээнд хүртэл харьцаа сайжирсан. БНХАУ одоогоор Японтой Сэнкакү олтригийг булаацалдаж байгаа бөгөөд Тайванийг анхнаасаа л өөрийн гэж үзэн гадаад улстай харилцах эрхийг нь хааж иржээ.

1997 онд Хонконгийг Их Британиас, 1999 онд Макаог Португалаас буцаан авсан нь гадаад харилцааны том амжилт байв.

Хүний эрхийг зөрчиж, ардчиллыг боомилдог гэдгээрээ өрнөдийн орнуудаас их шүүмжлэл хүртдэг.

Орон нутаг

Зүг чигийн бүсчлэл — 6 орон

Хятад улс нутаг дэвсгэрээ таван түвшний олон нэгжээр хуваадаг.

Нэгдмэл улс. I дэсийн (мужийн зэргийн) 33 нутаг байна. Үүнд хоёр онцгой захиргаат орон (Хонконг, Макао) нь илүү их өөртөө засах эрх эдэлнэ. Мөн 22 муж, 5 өөртөө засах орон, 4 төвөөс захирах хот бий.

Зүүн хойд орон, баруун өмнөд орон гэх мэтээр 6 бүс болгон хуваадаг.

Шинжаан

Өвөр Монгол

Хармөрөн

Гирин

Ляонин

Төвөд

Хөхнуур

Ганьсү

Ниншя

Шэньси

Шаньси

Хөбэй

Бээжин

Тяньжинь

Шаньдун

Хөнань

Сычуань

Чунчин

Хүбэй

Аньхуй

Жянсү

Юньнань

Гуйжоу

Хүнань

Жянши

Жөжян

Шанхай

Гуанши

Гуандун

Фүжянь

Макао

Хонконг

Хайнань

Тайвань

Mapa mudo del nivel provincial de China

БНХАУ-ын I дэсийн 33 нутаг болон Тайвань газрын зурагт

№	Нутгийн нэр		Хятадаар	Талбай (км²)	Хүн ам (2010)	Нутгийн төв
— муж (省) —
1	Аньхуй	ᠠᠨᠾᠦ᠋ᠢ	安徽	139,700	59,500,510	Хөфэй
2	Ганьсү	ᠭᠠᠨᠰᠤ	甘肃	454,300	25,575,254	Ланьжоу
3	Гирин	ᠭᠢᠷᠢᠨ	吉林	187,400	27,462,297	Чанчүнь
4	Гуандун	ᠭᠤᠸᠠᠩᠳᠦ᠋ᠩ	广东	180,000	104,303,132	Гуанжоу
5	Гуйжоу	ᠭᠦᠢᠵᠸᠦ	贵州	176,000	34,746,468	Гуйян
6	Жөжян	ᠵᠸᠵᠢᠶᠠᠩ	浙江	102,000	54,426,891	Ханжоу
7	Жянсү	ᠵᠢᠶᠠᠩᠰᠦ	江苏	102,600	78,659,903	Наньжин
8	Жянши	ᠵᠢᠶᠠᠩᠰᠢ	江西	167,000	44,567,475	Наньчан
9	Ляонин	ᠯᠢᠶᠤᠤᠨᠢᠩ	辽宁	145,900	43,746,323	Мүгдэн
10	Сычуань	ᠰᠸᠴᠤᠸᠠᠨ	四川	485,000	80,418,200	Чөндү
11	Фүжянь	ᠹᠦᠵᠢᠶᠠᠨ	福建	121,300	36,894,216	Фүжоу
12	Хайнань	ᠬᠠᠶᠢᠨᠠᠨ	海南	34,000	8,671,518	Хайкоу
13	Хармөрөн	ᠬᠠᠷᠠᠮᠦ᠋ᠷᠡᠨ	黑龙江	454,000	38,312,224	Харбин
14	Хөбэй	ᠾᠸᠪᠸᠢ	河北	187,700	71,854,202	Шижяжуан
15	Хөнань	ᠾᠸᠨᠠᠨ	河南	167,000	94,023,567	Жөнжоу
16	Хөхнуур	ᠬᠥᠬᠡᠨᠠᠭᠤᠷ	青海	721,200	5,626,722	Шинин
17	Хүбэй	ᠬᠤᠪᠸᠢ	湖北	185,900	57,237,740	Үхань
18	Хүнань	ᠬᠤᠨᠠᠨ	湖南	210,000	65,683,722	Чанша
19	Шаньдун	ᠱᠠᠩᠳᠦ᠋ᠩ	山东	153,800	95,793,065	Жинань
20	Шаньси	ᠱᠠᠨ ᠰᠢ	山西	156,300	35,712,111	Тайюань
21	Шэньси	ᠱᠠᠨᠰᠢ	陕西	205,600	37,327,378	Шиань
22	Юньнань	ᠶᠦᠨᠨᠠᠨ	云南	394,000	45,966,239	Күньмин
— өөртөө засах орон (自治区) —
23	Гуанши	ᠭᠤᠸᠠᠩᠰᠢ	广西	236,000	46,026,629	Наньнин
24	Ниншя	ᠨᠢᠩᠰᠢᠶᠠ	宁夏	66,400	6,301,350	Иньчуань
25	Өвөр Монгол	ᠥᠪᠦᠷ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ	內蒙古	1,183,000	24,706,321	Хөх хот
26	Төвөд	ᠲᠦᠪᠡᠳ	西藏	1,228,400	3,002,166	Лхас
27	Шинжаан	ᠰᠢᠩᠵᠢᠶᠠᠩ	新疆	1,660,400	21,813,334	Өрөмч
— онцгой захиргаат орон (特别行政区) —
28	Макао		澳门	29	552,300	Макао
29	Хонконг		香港	1,104	7,061,200	Хонконг
— төвд захирагдах хот (直辖市) —
30	Бээжин	ᠪᠡᠭᠡᠵᠢᠩ	北京	16,800	19,612,368	Бээжин
31	Тяньжинь	ᠲᠢᠶᠠᠨᠵᠢᠨ	天津	11,305	12,938,224	Тяньжинь
32	Чунчин	ᠴᠦᠩᠴᠢᠩ	重庆	82,300	28,846,170	Чунчин
33	Шанхай	ᠱᠠᠩᠬᠠᠢ	上海	6,341	23,019,148	Шанхай

Цэрэг зэвсэг

2015 он. Сүрт жагсаал

Байлдааны хөлөг онгоц

Хятад улсын зэвсэгт хүчин нь Ардын Чөлөөлөх Арми юм. 2,285,000 хүн алба хааж байна. Цэргийн төв зөвлөл удирддаг. Хуурай замын цэрэг, цэргийн нисэх хүчин, тэнгисийн цэрэг, стратегийн цөмийн зэвсгийн хүчин, их бууны хорооноос бүрдэнэ. Батлан хамгаалахад 132 тэрбум $ зардгаараа АНУ-ын дараа 2-рт орно. ДНБ-ийн 1.5%-тай тэнцэнэ. Цөмийн 50-75 пуужин байна.

Зөвлөлтийн зэвсэг техникт суурилан дотооддоо үйлдвэрлэдэг. Сүүлийн үед Оросоос Су-30 сөнөөгч онгоц худалдан авсан ба өөрөө Чөндү Ж-10, Шэньян Ж-11 зэрэг нисэх онгоц үйлдвэрлэжээ. Байлдааны үндсэн танк 7950, хуягт 5000, их буу 6000-аас олон бий. ЗТЗ-99 танк, ХЧ-9 газар-агаар төрлийн пуужин, ЗБД-97 загварын хуягт машиныг сүүлд үйлдвэрлэн хэрэглэж байна. Умард, дорнод, өмнөд гэсэн тэнгисийн флоттой. Нисэх онгоц тээгч 1 хөлөг онгоц, 55 шумбагч, нийт 200 гаруй хөлөг онгоцтой.

Эдийн засаг

Шанхайн худалдааны гудамж

Газрын тосны цооног

Экспортын барааны бүтэц

2014 оны Хятад улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 10 их наяд ам.доллартай тэнцэж дэлхийд 2-р байр эзэлж байна. Нэг хүнд ноогдох ДНБ нэрлэсэн үнээр 7,589 $, худалдан авах чадвараар тэгшитгэсэн үнээр 12,880 $ (80-р байр) байв.

1949 оноос төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай байсан улс 1978 оноос эдийн засгийг чөлөөлж зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээр мэдэгдэхүйц үр дүнтэй байлаа. Хувийн өмчийг зөвшөөрсөн бөгөөд томоохон үйлдвэрүүд төрийн мэдэлд байдаг. Хятадын хямд, ихээр байгаа ажиллах хүчнийг ашиглахаар гадаадын хөрөнгө оруулалт их орсон бөгөөд үндэстэн дамнасан корпорациуд Хятадад хамгийн хямд зардлаар бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэж байна. Жилийн дундаж өсөлт тогтмол 10.5 хувь байдаг. Эрчим хүч, газрын тосны гол хэрэглэгч болсон. Жилд 3.9 их наяд $ бүтээгдэхүүн экспортолдгоороо дэлхийд тэргүүлдэг.

Мөнгөний нэгж нь — Хятадын юань. 2010 оноос эхлэн Орос улс доллараар биш юаниар Хятадтай наймаа хийдэг болсон.

Холбоо харилцаа

Хятад улсад 1 тэрбум хүн гар утас, харилцуур утсаар холбогдож байна. 2013 онд 591 сая хүн байнга интернет хэрэглэж байсан.

Хятадын цахилгаан холбоо, Хятадын сүлжээ холбоо хоёр компани энэ салбарт тэргүүлдэг. Бэйдоу хэмээх хиймэл дагуулын сүлжээтэй.

375 м өндөр Балин голын гүүр

Зам тээвэр

2000-аад он болоход Хятад улсын бүх муж, орон хурдны замд холбогдсон. Хурдны замын нийт урт — 85,000 км. Жишээлэхэд 1991 онд Хөх мөрөн дээгүүр 6 гүүр байсан бол нэмж барьсаар 81 гүүр, хонгил болжээ. Жил болгон 40 сая автомашин шинээр худалдан авдаг. Ослын тоо нэмэгдсэн. 2011 онд 62 мянган хүн автомашины ослоор нас барсан. 470 сая унадуг дугуй хэрэглэгдэж байгаа.

Төмөр зам улсын өмчинд байна. 2013 оны байдлаар 103,144 км төмөр зам тавигджээ. Макаогаас бусад муж, орон төмөр замаар холбогдсон. Цагаан сарын үеэр ачаалал эрс нэмэгддэг. 2013 онд 2.1 тэрбум зорчигч, 4 тэрбум тонн ачаа тээш зөөсөн гэнэ. Бээжин—Шэньжэнь, Бээжин—Шанхай чиглэлийн хурдны төмөр зам барьсан. 2014 оны байдлаар 20 хотод метро баригдаад байна.

182 нисэх буудал бий. Бээжингийн нисэх буудал зорчигчийн тоогоор, Хонконг, Шанхайнх ачаа тээврээр дэлхийд дээгүүр байрт байна.

Соёл

Урлаг

Баруунш зорчсон тэмдэглэл

Хятадад утга зохиол НТӨ Жоугийн үеэс хөгжсөн. Эртний ном судрууд яруу найраг, одон орон, зурхай, анагаах ухааны чиглэлээр байдаг. Тан улсын үед Ли Бай, Ду Фу зэрэг алдарт яруу найрагчид байсан бол Мин улсын үед «Баруун этгээдэд зорчсон тэмдэглэл» зэрэг жүжиг, роман их бичигдэж, 20-р зуунд Жинь Юн алдартай үшя (хятад зодоон) зохиолуудаа бичсэн.

Дэлхийн өв

Хятадын нутагт ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн жагсаалтад бүртгэгдсэн соёлын өв 22, байгалийн өв 4, нийлмэл өв 4 бий.

Хоол

Хятад хоол олон төрөл зүйл байна. Өмнөд нутагт цагаан будаа, умард нутагт талх, гоймонг түлхүү хэрэглэдэг байсан. Гахайн мах голчлон иддэг. Сычуань, Кантон, Жянсү, Шаьдун, Фужян, Хүнань, Аньхуй, Жөжян нутгийн хоол алдартай. Хэрчих, болгох, амтлах, чимэглэх хэв маяг янзтай. Буддын болон лал шашны тусгай хоол гэж бий. Өмнөд нь далайн бүтээгдэхүүн, ногоо, умард нь гурилан, хуурай бүтээгдэхүүний уламжлалтай.

Спорт

Луун завины уралдаан

Хөлбөмбөг, сагсан бөмбөг, ширээний теннис, бадминтон, усанд сэлэлт, снукерийг өргөнөөр тоглож, хичээллэдэг.

Го даам тоглодог. Хятад зодооныг үшя (күнфү) гэнэ. Тай чи чуань, чигун зэрэг зодооны арга байна. Луун завиар уралддаг.

Хятад 1932 оноос Олимпын наадамд оролцож эхэлсэн ба БНХАУ 1984 оноос хойш тасралтгүй баг тамирчдаа илгээх болжээ. 2008 онд нутагтаа хүлээн авсан Бээжингийн олимпод 51 алт, бүгд 100 медаль хүртэж багийн дүнгээр тэргүүлсэн. Өвлийн олимпод 3-4 алтан медаль хүртдэг. Усанд үсрэлт, хүндийн өргөлт, гимнастик, ширээний теннис, буудлага, бадминтон, усанд сэлэлт, жүдо, хөнгөн атлетик, шорт трекийн тэмцээн уралдаанд илүү амжилттай оролцсон. Зоу Кай гимнастикч 5 алтан медаль хураагаад байгаа.

Зургийн цомог

• 
  Физик газар зүйн зураг
• 
  Физик газар зүйн зураг
• 
  Физик газар зүйн зураг
• 
  I дэсийн 4 нэгжийн 33 нутаг
• 
  Газрын зураг  (орос.)
• 
  Хятад улс дахь бие даасан бүс нутаг  (орос.)

Гадаад холбоос

 Commons: China – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан

• «Google Maps» цахим талбар дахь газрын зураг
• Монгол улс дахь БНХАУ-ын Элчин сайдын яамны цахим талбар

Өмнөх Дундад Иргэн Улс

БНХАУ 1949-одоо үе

Дараах Одоо үе