رها

رها
ناڤچە
شانلıورفا
باژارێ رهایێ
رها رها رها
کۆۆردینات: 37°10′2″بک 38°47′45″ره
وەلات	باکورێ کوردستانێ
دەولەت	ترکیە
پارێزگەه	رها (پارێزگەه)
سەرباژار	رها
حەژمارا باژارۆکان	5 باژارۆک
حەژمارا گوندان	328 گوند
قادا رووەردێ
• گشتی	3.669 کم2 (1417 سق م)
بلنداهی	530 م (1740 فت)
نفووس  (2020)	2.115.256
• سەرباژار  (2015)	1.100.000
کۆدا پۆستایێ	63خخخ
کۆدا تەلەفۆنێ	(+90) 414
بگوهێرە

رها (ب ترکی: شانلıورفا) پارێزگەه، ناڤچەئوو باژاررەکی باکورێ کوردستانێ یە. ژ بەر کو پرانیا کوردێن باژارئوو دەردۆرا وێ، ژئا لیێ کوردان ڤە وەک بەشەک ژ کوردستانا ترکیێ تێ دیتن. ل باشوورێ رۆژهلاتێئا ناتۆلیایێ پشتی ئامەدێ دویەمین باژارێ هەری مەزنئە

دیرۆک

رها یەک ژ باژارێن هەری کەڤنارە یێن جیهانێ یە. حەر وها د دیرۆکێ دە رها وەکی هێلینا مرۆڤاهیێئوو قادا شارستانیێ تێ زانین. حەتا نها گەلەک شارستانی هاتنە ل سەر ڤێئا خێ سەروەر بوونە. ل سەرئا خا رهایێ گەلەک شەرێن دژوار پێک هاتنە. دەما کو ناڤێ رهایێ تێ لێڤکرن وارێ نەمروودئوو ئی براهیم پێخەمبەر تێ بیرا مرۆڤان. دەما کو ناڤێ رهایێ تێ لێڤکرن شەرێ ئیبراهیمانئێ ل هەمبەری نەمروودان تێ بیرا مرۆڤان.

ناڤ

چیرۆکا ناڤێ رهایێ وەک دیرۆکا باژێر تەڤلهەڤئوو کوورئە . ناڤێ کەڤن یێ باژێر ئەدەسسا یە، ژ سەردەما هەلەنیستی.ئە ڤ ناڤ هەتا سالێ 300 بەری زاینێ درێژ دبەئوو ژ دەما ئیمپەراتۆریا سەلەوکی مایە. ناڤێ ئەدەسسا ژئا لیێ سەلەوکۆس I نکاتۆر ڤە ل باژێر هاتیە دانین. د دەما قرالێ ئانتیۆخۆس Iڤئە پپهانێس ناڤێ خوە ل باژێر کریبە ژی، دەمەکە شون ڤە ناڤێ وی هاتیە ژبیرکرن. پادیشاهێ سەلەوکیئا نتیۆخۆس Iڤئە پپهانێس ناڤێ خوە ل باژێر کر ("ئانتیۆخەا"، ب یەونانیا کەڤن: Ἀντιόχεια، لات. ئانتóکهەا)، لێئە ڤ ناڤ پشتی مرنا وی هاتە ژ بیر کرن.

ل سەر ناڤێئی رۆ، یانی ل سەر پەیڤا رهایێ گەلەکئی دداا هەنە. ل گۆری نەزاریەکی پەیڤا رهایێ ژ زمانێ سوریانی ژ پەیڤا ئۆرها یان ئۆرهای تێ، بئە رەبی ژی ژ پەیڤا ڤورهای (ئاڤا پر) تێ. حەروها، هن کەس ناڤێ رهایێ ب پەیڤا یەونانی ئۆسروان، هن کەس ژی ب پەیڤا لاتینی ئورفایڤا ڤە گرێ ددن.

پشترە ناڤ وەک رها،ئو رفا هاتیە گوهەرتن. ناڤ ژئا لی ترکان ڤە وەک "شانلورفا" هاتیە گوهەرتن، لێ باژار ژئا لیێ کوردان ڤە رها تێ زانین.

کرۆنۆلۆژیا باژێر

بەریئی سا (زایین) ب.ز.

• 2000 - 1300 دەما میتانیئوو هووریان
• 100 - 612 دەما اسووریان
• 612 - 550 دەما مەدان
• 550 - 332 دەما پەرسان
• 332 - 313 دەما ماکەدۆنیان
• 132 هوکومداریا ئۆسرۆەنە

پشتی ئیسا (زایین) پ.ز.

• 117 - 395 دەما یمپەراتۆریا رۆما
• 395 دەما بیزانسیان
• 639 دەما ەرەبان
• 985 دەما مەروانیان
• 1071 دەما سەلچوکیان
• 1174 دەما ئەیووبیان
• 1514 دەما ئیمپەراتۆریائۆ سمانی

ئەیووبیان ژی گەلەک سالا هوکمداری ل رهایێ کر.

جیێن دیرۆکی

حەرێم ژئا لی دیرۆک ڤە پر دەولەمەندئە . کەلا باژێر ل ناڤەندا باژێرئە . مزگەفتئوو گۆلا خەلیلو'ر-رەهمان (کهاللئا ل-راهمان) ژی ژئا لی گەلئوو توریستان ڤە تێن زیارەتکرن. ناڤچا خارانێ ب خانیێن خوە یێن تایبەتی ژ بۆ تورستان جیەک گەرێ یە. بەنداڤائا تاتورک ژی ژ بۆ گەرێئوو وەرزشێن سەرئا ڤێ جیەک مووسایدئە .

ئەردنیگاری

ژ خەینی هێژاییێن خوە یێن دیرۆکی، خوەزایا رهایێ هم ل جیهانێ هم ژی ل وەلاتێ مە جهەکی گرینگ دگرەئوو د هوندرێ خوە دەئا ژالێن گەلەک نادیر خوەدی دکە.

باژار د ناڤ پارەلەلێن 36° 40ئوو 38° 02 باکورئوو مەریدیەنێن 37° 50ئوو 40° 12 رۆژهلات دە نە. سینۆرێن باژێر ل باکور سەمسوورئوو دیاربەکرێ ڤە، ل رۆژاڤا ب دیلۆک ڤە، ل باشوور ب سووری ڤەئوو ل رۆژهلات ژی ب مێردینێ ڤە تێ گرێدان.

پیڤانائە ردێەر باژێر 18.584 کم² یە.ئە ردێ هەرێمێ % 22،0 ژ چیان، % 16،3 ژ دەسهتانئوو  % 61،7 ژی ژ پلاتۆیان پێک تێ. ل هەرێمێ گەنم، جەه، نیسک، پەمبۆ، تریئوو ب تایبەتی ژی ڤان سالێن داوی سەبزەئوو مەوێ ژی ل هەرێمێ تێن چاندن.

ل هەرێمێئی کلیمەک رەسهایی هەیە. حاڤینان گەرمئوو زوها، زڤستانان ژی سارئە ، لێ رۆژێن ب بەرف ل هەرێمێ هندک ن. ل هەرێمێ فەرقا ناڤبەرا د گەرمبوونا شەڤئوو رۆژێ پرئە .

چیایێن هەرێمێ

کسمەک ژ چیایێ قەرەژداخێ (1919 م) دکەڤە هوندورێ هودوودێن هەرێمێ. چیایێ بلند ل هەرێمێ تونەنە. ناڤێن چیایێن هەری گرینگ وها نە:

• چیایێن تاکورتوکر (1222 م)
• تەکتەک (801 م)،
• نەمروود (800م)
• ئارات (771 م)

دەشت، زۆزان، گەلیئوو ئا ژال

دەرێ کوئە م ژێ رە دبێژن دەشت ل ڤر پەیدا یە. د دەشتان دە دار تونە نە، ب تەنێ روەیێن گیایی یێن کو وەک فرکێن یەکسالی مەزن دبن هەنە. دەما کو مەرڤ ژ دوور ڤە لێ دنێرە، توئا ژال نایێن خویانەئوو ئە ڤ دەر وەک جۆل خویا دکەئوو مخابنئا ژالێن کو تێ دە دژین ناین زانین.

د دەشتان دە گەلەکئا ژالێن جوودا یێن کو جنسێن خوە پر کێم بوونە تێ دە دژین. وەکی گومگومۆکێن مەزنئێ ن 1.5 مەترەیی، کەفتارێن کو تەنێ د بەلگەفیلمان دە سەرێ خوە ل هەمبەری شێران رادکنئوو کەرگەزێن کو بەژنێ وان دگهێژە 2 مەترەیان.

سەدەمێن کوئە ڤئا ژالان ناین زانینئە ڤئە کوئە وان، ژ بەر کو د دەشتان دە دژین، خوە باش ڤەدشێرنئوو هنەک ژ وان تەنێ د شەڤان دەئا کتیف دبنئە . لێ بەلێ هەگەر مەرڤ هنەک بالدارتر ڤێ دەشتێ دنێرە وێ مەرڤ کاربەئە ڤئا ژالێن جوودائوو زندی یێن کو خوە ڤەشار دکن ببینە.ئە ڤ یەک ژی فەرقا د ناڤا نێرینئوو دیتنێ دە یە.

ناڤێن دەشتێن رهایێ وها نە:

• دەشتا خاررانێ; مەزنبوونا دەشتێ 2750 کم² یە.
• دەشتا وێرانشارێ; ل رۆژهلاتێ دەشتا خارانێ یە. مەزنبوونا وێ 1200 کم² یە.
• دەشتا سرووجێ; ل رۆژاڤا یێ دەشتا خارانێ یە، مەزنبوونا وی 700 کم² یە.
• دەشتا جورنێ رەش ل رۆژاڤایێ قەرەژداخئە .

ئاژالێن هەری بالکێشئێ ن کو خوە د دەشتان دە ڤەدشێرنئە ڤ ن:

• کەفتار
• ڤارانا دەشتان (ڤارانوس گرسەوس)
• کەرگەزێ بجووک (نەۆپبرۆن پەرجنۆپتەروس)
• ژۆژییا گوهدرێژ (حەمەجبنوسئا ورتوس)

حەروها، ناڤێنئا ژالێن دنئێ ن تایبەت:

• کەلایناک (تەیرێن سەرگوری)
• کەوئوو کیڤرۆشک
• خەزال
• رووڤی

چەمئوو گۆل

گۆلا خەلیلئە ل-رەهمەن، رها

• چەمێ فەرادێ; چەمێ هەری مەزن یێ کوردستانێ یە. ژئە ردێن سەمسوورێ دکەڤە هوندرێ هودوودێن رهایێ. چەم د ناڤ سێ وەلاتان دە دهەرێکەئوو والا دبە خەلیجا بەسرا یێ. چەمێن جولاپ، جاڤساک، بەله، خابوورئوو زەنگەچوور شاخێن فەرادێ نەئوو د هەرێمێ ڤە دهەرکن.
• گۆلا ماسیان، رها; 150م درێژئوو 39 م فرەهئە . ل مزگەفتا خەلیلئە ل-رەهمەنئە . مەهسیێن هوندرێ گۆلێ پیرۆز نئوو ژئا لی گەل ڤە ناین گرتن.
• گۆلائا ینیزەلها; 50 م درێژئوو 30 م فرەهئە . مەهسیێن هوندرێ گۆلێ پیرۆزێنئوو ژئا لی گەل ڤە ناینە گرتن.
• گۆلا مەزنئوو یا بچووک ژ گۆلێن دن یێ هەرێمێ نە.
• گۆلا بەنداڤائا تاتورک

ئابۆری

سەروەتێن بنئە ردێ

حەرێم ژئا لی مادەنان ڤە نە دەولەمەندئە . ل رهایێ تەنێ فۆسفاتئوو مالزەمێن ژ بۆ تووخلائوو کرەمیدان ژ بنئە ردێ دەرتێن.

چاندئوو هونەر

ئۆلئوو جڤاک

باژەرێ رها یێ وەک باژارێ پێخامبەران تێ ناسکرن. ل گۆر ریڤایەتێ گاڤا ئادەمئوو حەوا ژ بهووشتێئێ ن قەوراندن، تێن ل خارانێ ب جه دبن. ئیبراهیم پێخەمبەر، ئەیووب پێخەمبەرئوو ئیسا پێخەمبەر ژی ل هەرێمێ مانە. ل هەرێمێ مسلمانتی ژ ەلەویئوو سوننی یان پێک تێ. کورد،ئە رەبئوو ترک پرانی یا سەرژمارێ دافراندن. گەلێ رهایێ زێدەتر ب چاندنیئوو ئا ژالکاریێ ڤە مژوولئە . تێکلیەکە مەزن نیشانی بەزرگانیێ نەدایەئوو ژیانا وان ب پرانی ل گوندان دۆمیا یە. ژ بەر وێ یەکێ کو چاندا فەۆدالتیێئوو ئا خاتیێ سەردەست مایە. ژیان ژ باژارڤانیێئوو شارستانیێ وێدەتر د چاندا گوندان دە گرتی مایە. لۆما ژی ژ بلی ڤینئوو بریارا کەس زێدەتر بیریارا جڤاکئوو ئە شیرتیێ ل سەر دەست مایە. حەر وها ل هەمبەری گۆتنا مەزنێن جڤاکێئا ن ژیئە شیرێ زێدەتر بەرڤێدان پێک نەهاتیە.

خوارنێن هەرێمێ

حەرێم ژئا لی خوارنان پر دەولەمەندئە . خوارنن هەری پر ل هەرێمێ تێن خوارن کوتلکێن داگرتی،ئا جین(چیکفتە)، بەقلەوە، کونەفە (قەدایف)، کەبەبئوو لەهمەجون نن. تایبەتیەک هەرێمێ ژی خوارنائی سۆتێن تووژ یێن سۆر ن

ئاقیت (رەچەلائی سۆتێ سۆر)

رەچەلائی سۆتێ رهایێئا ن ژی ب دەڤۆکا رهاییانئا قیت ناڤێ بەرەکێ ژ پێژگەها کوردی یەئوو ب هەقیقی ژئی سۆتێن تووژئێ ن رهایێ تێ چێکرن.

پارێزگەها رهایێ بئی سۆتێن خوە یێن سۆرئوو تووژ ب ناڤئوو دەنگئە ، لەورا تێ گۆتن کو گەلێ رهایی ژ تووژبوونا خوارنان پر هەز دکن.ئە وقاس کو، گۆتنەکە پێشینان دبێژە 'ل رهایێئی سۆتئێ مزکا بەبکانئە '! ژ بەر ڤێ یەکێئی سۆت بەشەکە گرینگئا خوارنئوو پێژگەها رهایێ یە. حەروها،ئا قیت ژی، ژ بۆ تووژکرنێ وەکە سۆسئا ن ژی باهاراتا گەلەک خوارنان تێ بکارانین.

ژ بۆئا قیتائی سۆتان دڤێئە ڤ مالزەمە هەبن: 1 کگ ژئی سۆتێن تووژئێ ن سۆر، 1 کەفچیا چایێ ژ دارچین، نیڤ بارداخەک ژ روونا زەیتوونێئوو نیڤ کەفچیا چایێ ژئی سۆتا رەش.

بەری هەر تشتیئی سۆتێن سۆر دڤێ بێن شوشتن، بررینئوو ژ دەندکان پاککرن. پشترەئی سۆت ژ ماکینەیا گۆشتان تێ دەرباسکرنئوو دئا مانەکێ دە تێ کۆمکرن. ژ بۆ کوئا ڤا خوە کێمتر بە خوێ دخن ناڤ، تەڤ ددنئوو ل بەر رۆژێ رێدخن. پاشێئی سۆتا رەش، دارچینئوو روونا زەیتوونە ل سەر ڤە تال دکنئوو باش تەڤ ددن.ئێ دی رەچەلائی سۆتا سۆر -ئا ن ب ناڤێ خوە یێئۆ تانتیک 'اقیت' - ژ بۆ پێژگەهێئا مادە یەئوو کارە وەک 'ەتوورئا ن ژی سۆس بێ خوارن.

کنجێن هەرێمێ

د سەرێ ژنان دە سهارپەیەک (یامسهاک) هەنە. کەچێن جوان کۆفیەک ب سهارپەیەک سپی (نەچەک) ل سەرێ خوە دکن. ل سەر فیستانێن درێژ، چاکێتەک درێژ تێ ل خوە کرن.ئی سهلک بێ یاخە نێ. سحالوارێن کو ژێرا وان تەنگ د بن فیستان دە تێ ل خوە کرن. د نگان دە گۆرێن هریئوو پێلاڤێن لاستیک یێ رەسه هەنە.

زلامێن هەرێمێئە نتاریێن بەر وان گرتی ل خوە دکن. چاکێت، سهالوارئوو ئی سهلک ژی ل هنەک دەڤەران ل خوە دکن. د سەرێ زلامان دە "ەگالێن سپی" هەنە. د نگان دە "قۆندەرە" یان ژی " لاستیکێن رەسه" تێ ل خوە کرن.

راگهاندن

حەوا

ل رها بالافرگەهەک هەیەئوو ناڤێ وێ بالافرگەها گئاپ'ێ یە.

ناڤدارێن باژێر

#	کەس	پیشە
1	ئابدوللاه Öجالان	سیاسەتمەدار
2	فەرهات گöچەر	سترانبێژ
3	İبراهم تاتلıسەس	حونەرمەند
4	ماهموت تونجەر	حونەرمەند
5	مورات کارایıلان	فەرماندار
6	مüسلüم گüرسەس	حونەرمەند
7	نابی	حونەرمەند
8	قازانج بەدیه
9	شڤان پەروەر	حونەرمەند
10	یıلماز گüنەی	لیستکڤان

گرێدانێن دەرڤە

• وێنەیێن رهایێ ^{گرێدانائا رشیڤێ 2006-07-21 ل سەر وایباجک ماجهنە}