قاهیرە
قاهیرە
القاهرة  | |
|---|---|
پایتەختا مسرێ | |
| القاهرة | |
 دیمەنەک ژ باژێر | |
 ئالا | |
قاهیرە ل سەر نەخشەیێ | |
  قاهیرە | |
| کۆۆردینات: 30°2′40″بک 31°14′9″ره / 30.04444°بک 31.23583°ره | |
| پارزەمین | ئافریکا |
| دەولەت | مسر، خانەدانائە یووبیان، دەولەتا مەملووکان، ئیمپەراتۆریائۆ سمانی، خەدیویەتا مسرێ، سولتاناتەئۆ فئە گیپت، فاتمی |
| ل بەشائی داری |
|
| پایتەختا |
|
| دەمائا ڤابوونێ | 6 تیرمەه 969 |
| ئیداری | |
| • شارەدار | ئابدئە لئا زم وازر |
| قادا رووەردێ | |
| • گشتی | 528 کم2 (204 سق م) |
| بلنداهی | 23 م (75 فت) |
| نفووس | 9.606.916 (2018) |
| دەم | |
| کۆدا تەلەفۆنێ | 02 |
| مالپەر | ووو |
بگوهێرە - ویکیدانەیێ بگوهێرە | |
قاهیرە، (ب ەرەبی: القاهرة، ال-قāهرا) پایتەختا مسرێ یەئوو باژارێ هەری مەزنئێ جیهانائە رەبی یە. قادا مەترۆپۆلێ یا قاهیرەیا مەزن، 21،3 ملیۆن کەس لێ دژیئوو کۆمبوونا باژاری یا هەری مەزنێ پارزەمینائا فریکایێ یە. قاهیرە باژارێ هەری مەزنێ جیهانائە رەبیئوو رۆژهلاتا ناڤینئە ئوو ژئا لیێ نفووسێ ڤە باژارێ شەشەمئا هەری مەزنێ جیهانێ یە.[1][2] قاهیرە ب مسرا کەڤنارە ڤە گرێدایی یە، ژ بەر کو کۆمپلەکسا پیرامیدا گزائوو باژارێن کەڤنارئێ ن مەمپهسئوو حەلۆپۆلس ل قادا باژارێ نە.
باژێر ل نێزیکی دەلتایا نیلێ یەئوو باژار یەکەمجار وەکی فوستات پێش کەت. پشتی هاتنا مسلمانئا مسرێ باژار د سالا 640ان دە ل تەنشتا کەلەها کەڤنارئا رۆمایێ یا هەیی ڤە بەرفرەه بوویە.
دیرۆک
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]نشتەجیهبوونا کەڤنار
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ژبەر کو باژێر ل سەر دەرباسبوونا رێیێن سەرەکە یێن د ناڤبەرا ئافریکایا باکورئوو هەرێما شامێ دە یە، دەڤەرا ل دۆرا قاهیرەیائی رۆ ژ بەر جیهێ وێ یێ ستراتەژیک ل هەڤبەندیا گەلیێ نیلێئوو هەرێمێن دەلتایا نیلێ (مسرا ژۆرینئوو مسرا ژێرین) دەمەکە درێژ بوو خالەکە گرینگئا مسرا کەڤنار.[3][4] مێمفس، پایتەختا مسرێ د دەما کەیانیا کەڤن دەئوو باژارەکی مەزن هەیا سەردەما کەیانیا پتۆلەمەیی، ل باشوورێ قاهیرەیائی رۆ بوو. حەلۆپۆلس، باژارەکی دنئێ گرینگئوو ناڤەندەکە دینی یا سەرەکە یە، کو نها ل تاخێن باکورێ رۆژهلاتێ قاهیرەیێ یە. د سالێن 525 بەری زایینێئوو 343 بەری زایینێ دە بئێ ریشێن فارسان رە باژار ب گرانی هاتیە وێرانکرنئوو د داویا سەدسالا یەکەمئا بەری زایینێ دە بەشەک ژ باژێر هاتیە تەرکاندن.[4]
لێبەلێ کۆکا قاهیرەیا نووژەن ب گەلەمپەری ژ رێزەک نشتەجیهێن هەزارسالا یەکەمئا پشتی زایینێ دە یە تێ شۆپاندن. ل دۆرا سەدسالا چارەم، ژ بەر کو مەمپهس گرینگیا خوە وندا دکر، رۆماییان کەلەهەک مەزن ل سەر پەراڤا رۆژهلاتێ نیلێئا ڤا کرن. کەلەها رۆماییان کو ژێ رە بابیل تێ گۆتن، ژئا لیێئی مپەراتۆرێ رۆمایێ دۆکلەتان (285–305) ڤە ل بەر دەریێ قەنالەکی کو نیلێ ب دەریایا سۆر ڤە گرێ ددە کو بەرێ ژئا لیێئی مپەراتۆر تراژان (98–115) ڤە هاتبوو چێکرن، هاتیەئا ڤاکرن. ل باکورێ کەلەهێ، ل نێزی ناڤچەیائی رۆ یا ئەلازبەکیا، بەندەرئوو قەرەقۆلەکە کەلەهی هەیە کو ب ناڤێ تەندۆنیاس یان ژی ئومم دونەین تێ زانین. د گەل کو ل هەرێمێ ژ خەینی کەلەهێن رۆمایێ، توئا ڤاهی ژ سەدسالا 7ان کەڤنتر نەهاتنە پاراستن لێ دەلیلێن دیرۆکی دەستنیشان ددن کو ل هەرێمێ باژارەک مەزن هەبوویە.
دەمازراندنئوو پێشڤەبرنا باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]_(14782234955).jpg)
د سالا 969ان دەئی مپەراتۆریا فاتمیانئا شیا یائی سمایلی پشتی دەستهلاتداریائی فرقیێ مسرێ ب دەست خست. گەنەرالێ فاتمیان جەوهەرئە لساقلی باژارەکی نوو یێ کەلەهی ل باکورێ رۆژهلاتێ فوستاتئوو ئەلقاتای یا بەرێئا ڤا کر. چار سال دەرباس بوون ژ بۆئا ڤاکرنا وی باژاری، کو د دەستپێکێ دە ب ناڤێ ئەلمانشووریە دهات زانین کو دڤیا بوو ژ بۆ پایتەختا نوو یا خەلیفەتیێ خزمەت بکە. د وێ دەمێ دە،ئا ڤاکرنا زانینگەهائە لەزهەرێ ب فەرمانا خەلیفە هات دەستپێکرن، کوئە ڤ زانینگەها سێیەم کەڤنترین زانینگەها جیهانێ یە. قاهیرە دێ د داویێ دە ببە ناڤەندەکە فێربوونێ، د گەل پرتووکخانەیا قاهیرەیێ کو ب سەد هەزاران پرتووک تێ دە هەنە.[5] گاڤا خەلیفە ئەلمو'زز لی دینئا للاه د سالا 973ان دە ژ پایتەختا فاتمیان مەهدیا ژ توونسێ هات، ناڤێ ناڤێ باژێر وەکی قاهراتئە لمو'زز گوهەراند، کو ناڤێ "قاهیرە" یائی رۆ (ال-قāهرا) ژ ڤێ ناڤێ تێ.[6] خەلیفە د کۆمپلەکسەکە قەسرا فرەهئوو بەرفەرەه دە دژیان کو دلێ باژێر داگر کربوو. قاهیرە د پرانیا ڤێ سەردەمێ دە وەکی باژارەکی پادیشاهیێ ب تایبەتی بێهەمپا ما، لێ د دەما سەروەریا بەدرئە لگامالی دە وەکی وەزیر (1073–1094) یەکەم جار سینۆرکرن هاتن سستکرنئوو ژ بۆ مالباتێن دەولەمەندئێ ن فوستاتێ دەستوور هات دایین کو دەرباسێ باژێر ببن. د ناڤبەرا سالێن 1087ئوو 1092ان دە بەدرئە لگەمالی ژی دیوارێن باژێر ب کەڤران ژ نوو ڤەئا ڤا کرئوو دەریێن باژێر بابئە ل-فوتوه، بابئە ل-ناسرئوو باب زووەلا کو هەتا رۆژائی رۆ ژی ل سەر پیانئە ،ئا ڤا کرن.
د سەردەما فاتمیان دە فوستات د مەزناهیئوو دەولەمەندیا خوە دە وەکی ناڤەندەک هونەریئوو بازرگانیا ناڤنەتەوەییئوو وەکی بەندەرا سەرەکە یا هەرێمێ ل سەر نیلێ، گهیشتئا ستا هەری بلند. چاڤکانیێن دیرۆکی رادگهینن کو ل باژێرئا ڤاهیێن هەڤپارێن نشتەجهی یێن پر-قاتی هەبوون، نەمازە ل ناڤەندا وی کو ب گەلەمپەری نشتەجیهێن کاتەگۆریا ناڤینئوو کاتەگۆریا ژێرین لێ ژیان کرنە. حنەک ژ ڤانئا ڤاهیان ب قاسی هەفت قات بلند بوون کو ژ 200ی هەتا 350ی کەسان دکاربوون تێ دە بژین.
ئەردنیگاری
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]قاهیرە ل باکورێ مسرێ یە کو وەکی مسرئا ژێرین تێ زانین، 165 کم ل باشوورێ دەریایا ناڤینئە ئوو 120 کم ل رۆژاڤایێ کەنداڤا سووەیشێئوو کانالا سوەزێ یە. باژار ل کێلەکا چەمێ نیلێ یەئوو تاڤلێ ل باشوورێ خالا کو چەم ژ نەوالا خوە یا ب چۆلێ ڤە گرێددە دەردکەڤەئوو دهەرکە هەرێما دەلتایا نیلێ یا نزم. حەر چەند مەترۆپۆلا قاهیرەیێ ژ هەرئا لی ڤە ژ نیلێ دوور دکەڤە ژی، باژارێ قاهیرەیێ تەنێ ل پەراڤا رۆژهلاتێ چەمئە ئوو ل سەر 2 گراڤێن د ناڤ نیلێ دە ل سەر رووەردەک کو ب تەڤاهی 453 کم² (چارچک)ئە ، دمینە.[7][8] ژ هێلا ژەۆلۆژیکی ڤە، قاهیرە ل سەرئا لوڤومئوو زۆزانێن قوومێ یێن کو ژ حەیاما کواتەرنارێ مایە، هاتیەئا ڤاکرن.
ئاڤهەوا
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ل قاهیرەیێئوو ل کێلەکا گەلیێ چەمێ نیلێ،ئا ڤهەوا یەکی گەرمئا چۆلێ هەیە. باهۆزا بایێ پر جاران چێدبنئوو ژئا دارێ هەیا مەها گولانێ تۆزا چۆلێ تینە ناڤ باژێرئوو هەوا پر جاران ب خەتەری زوها دبە. گەرماهیا بلند د زڤستانێ دە ژ 14 هەتا 22 °ج هەتا دگوهەرە، دەما کو گەرما نزم ب شەڤ کێم دبە، دادکەڤە بنێ 11 °ج یێ. ب گەلەمپەری دگهیژە 5 °ج یێ. د هاڤینێ دە، بلندبوون هەری کێم ژ 40 °ج یێ دەرباس دبەئوو گەرما هەری نزم ژی دادکەڤە 20 °ج یێ.
باران کێمئە ئوو تەنێ د مەهێن سار دە دقەومە، لێ بارانێن گران کو ژ نشکا ڤە تێن دبن سەدەما لەهیەک گران. د مەهێن هاڤینێ دە ژ بەر جهێ خوە یێ پەراڤێ رەماهیا زێدە هەیە. بارینا بەرفێ پر کێمئە ; د 13ێ کانوونا پێشین 2013ان دە هەژمارەکە پچووک ژ بەرفێ، کو ب گەلەمپەری تێ باوەر کرن کو بەرفئە ، ل تاخێن هەری رۆژهلاتئێ ن قاهیرەیێ کەت،ئە ڤ جارا یەکەمئە کو هەرێما قاهیرەیێ د گەلەک دەهسالان دە بارانەک ب ڤی رەنگی وەردگرە.
چاڤکانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ^ "جارۆ پۆپولاتۆن 2022 (دەمۆگراپهجس، ماپس، گراپهس)". وۆرلدپۆپولاتۆنرەڤەو.جۆم. رۆژا گهشتنێ 22 هەزیران 2022.
- ^ "جارۆ،ئە گیپت مەترۆئا رەا پۆپولاتۆن 1950-2022". ووو.ماجرۆترەندس.نەت. رۆژا گهشتنێ 22 هەزیران 2022.
- ^ تهە گرۆڤەئە نجیجلۆپەدائۆ ف Iسلامجئا رتئا ندئا رجهتەجتورە. ژۆناتهان بلۆۆم، سهەلا بلار.ئۆ خفۆرد:ئۆ خفۆردئو نڤەرستی پرەسس. 2009. Iسبن 0-19-530991-خ. ئۆجلج 232605788.
{{جتە بۆۆک}}: جس1 مانت:ئۆ تهەرس (لینک) - ^ ا ب گابرا، گاودات; تاکلا، حانی ن. (15 کانوونا پێشین 2010). تهەئە سنا مۆناستەرەس: دایرئا ل-سهوهادائا ند دایرئا ل-فاکهور.ئا مەرجانئو نڤەرستی ن جارۆ پرەسس. رر. 225–242.
- ^ باجهاراجه، مجهاەل (31 کانوونا پێشین 2006). "بەیۆند Iندڤدوال جهۆجە". دۆ:10.1515/9780691186313.
{{جتە ژۆورنال}}: ژ بۆ ژۆورنال پارامەترەیا|ژۆورنال=هەوجە یە (الیکاری) - ^ مۆررس، ژامەس و. (1990). "تهە جۆنجسەئە نجیجلۆپەدائۆ ف Iسلام. جیرل گلاسسé". تهە ژۆورنالئۆ ف رەلگۆن. 70 (2): 305–306. دۆ:10.1086/488395. Iسسن 0022-4189.
- ^ "البوابة الالكترونية لمحافظة القاهرةجارۆIنبرەف". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 19 نیسان 2009. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 19 نیسان 2009. رۆژا گهشتنێ 23 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "ئەگیپت: گۆڤەرنۆراتەس، دسترجتس، جتەس، تۆونس - پۆپولاتۆن ستاتستجس ن ماپسئا ند جهارتس". ووو.جتیپۆپولاتۆن.دە (بئی نگلیزیائا مەریکی). رۆژا گهشتنێ 23 هەزیران 2022.
