შინაარსზე გადასვლა

თავისუფლება (ფილოსოფია): განსხვავება გადახედვებს შორის

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ისტორიის ინტერაქციულად გადახედვა
[შემოწმებული ვერსია][შემოწმებული ვერსია]
← წინა ცვლილება
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
ვიზუალურივიკიტექსტი
No edit summary
 
(არ არის ნაჩვენები 13 მომხმარებელთა 4 შუალედ ვერსიებში)
ხაზი 3: ხაზი 3:
'''თავისუფლება''' — არის შესაძლებლობა, გააკეთო ისე, როგორც გსურს.<ref>The Merriam-Webster Dictionary, 2005, Merriam-Webster, Inc., ISBN 978-0-87779-636-7.</ref> გარკვეულწილად, იგი არის [[სიტყვის თავისუფლება|სიტყვის თავისუფლების]] სინონიმი. თანამედროვე პოლიტიკაში თავისუფლება მიჩნეულია, როგორც საზოგადოებაში კონტროლისა ან რეპრესიული შეზღუდვების გარეშე ცხოვრება - შეზღუდვების, რომლებიც ხელისუფლებამ დაადგინა ცხოვრების წესზე, ქცევასა და პოლიტიკურ შეხედულებებზე.<ref>"liberty". Oxford English Dictionary. Freedom from arbitrary, despotic, or autocratic control; independence, esp. from a foreign power, monarchy, or dictatorship.</ref><ref>"liberty". Oxford English Dictionary. Freedom from arbitrary, despotic, or autocratic control; independence, esp. from a foreign power, monarchy, or dictatorship.</ref><ref>Oxford English Dictionary, liberty: "Chiefly in plural. Each of those social and political freedoms which are considered to be the entitlement of all members of a community; a civil liberty."</ref> ფილოსოფიაში თავისუფლება მოიცავს თავისუფალ ნებას, რასაც ეწინააღმდეგება [[დეტერმინიზმი]].<ref>Oxford English Dictionary, liberty: "The fact of not being controlled by or subject to fate; freedom of will."</ref> რელიგიური გაგებით, თავისუფალი ნება გათავისუფლებულია ცოდვისგან, სულიერი მონობისა და ამქვეყნიური კავშირებისგან.<ref>Oxford English Dictionary, liberty: "Freedom from the bondage or dominating influence of sin, spiritual servitude, worldly ties."</ref> ქართულ ენაში თავისუფლების ორი გაგება არსებობს, ერთი მათგანი პიროვნულ თავისუფლებას, თავისუფალ ნებას გამოხატავს, ხოლო მეორე უფრო ფართო გაგებისაა და ზოგადადამიანურ თავისუფლებას გულისხმობს. პიროვნული თავისუფლება გულისხმობს თვითნებური შეზღუდვების არარსებობას, საზოგადოების ყველა წევრის უფლებების გათვალისწინებით. ამ გაგებით, თავისუფლების ექვემდებარება შესაძლებლობებს და შეზღუდულია სხვისი უფლებებით.<ref>Mill, J. S. (1869), "Chapter I: Introductory", On Liberty.</ref>
'''თავისუფლება''' — არის შესაძლებლობა, გააკეთო ისე, როგორც გსურს.<ref>The Merriam-Webster Dictionary, 2005, Merriam-Webster, Inc., ISBN 978-0-87779-636-7.</ref> გარკვეულწილად, იგი არის [[სიტყვის თავისუფლება|სიტყვის თავისუფლების]] სინონიმი. თანამედროვე პოლიტიკაში თავისუფლება მიჩნეულია, როგორც საზოგადოებაში კონტროლისა ან რეპრესიული შეზღუდვების გარეშე ცხოვრება - შეზღუდვების, რომლებიც ხელისუფლებამ დაადგინა ცხოვრების წესზე, ქცევასა და პოლიტიკურ შეხედულებებზე.<ref>"liberty". Oxford English Dictionary. Freedom from arbitrary, despotic, or autocratic control; independence, esp. from a foreign power, monarchy, or dictatorship.</ref><ref>"liberty". Oxford English Dictionary. Freedom from arbitrary, despotic, or autocratic control; independence, esp. from a foreign power, monarchy, or dictatorship.</ref><ref>Oxford English Dictionary, liberty: "Chiefly in plural. Each of those social and political freedoms which are considered to be the entitlement of all members of a community; a civil liberty."</ref> ფილოსოფიაში თავისუფლება მოიცავს თავისუფალ ნებას, რასაც ეწინააღმდეგება [[დეტერმინიზმი]].<ref>Oxford English Dictionary, liberty: "The fact of not being controlled by or subject to fate; freedom of will."</ref> რელიგიური გაგებით, თავისუფალი ნება გათავისუფლებულია ცოდვისგან, სულიერი მონობისა და ამქვეყნიური კავშირებისგან.<ref>Oxford English Dictionary, liberty: "Freedom from the bondage or dominating influence of sin, spiritual servitude, worldly ties."</ref> ქართულ ენაში თავისუფლების ორი გაგება არსებობს, ერთი მათგანი პიროვნულ თავისუფლებას, თავისუფალ ნებას გამოხატავს, ხოლო მეორე უფრო ფართო გაგებისაა და ზოგადადამიანურ თავისუფლებას გულისხმობს. პიროვნული თავისუფლება გულისხმობს თვითნებური შეზღუდვების არარსებობას, საზოგადოების ყველა წევრის უფლებების გათვალისწინებით. ამ გაგებით, თავისუფლების ექვემდებარება შესაძლებლობებს და შეზღუდულია სხვისი უფლებებით.<ref>Mill, J. S. (1869), "Chapter I: Introductory", On Liberty.</ref>
ამრიგად, პიროვნული თავისუფლება გულისხმობს თავისუფლების პასუხისმგებლობით გამოყენებას კანონის უზენაესობის შესაბამისად, სხვისი თავისუფლების შეზღუდვის გარეშე. თავისუფლების ზოგადი გაგება უფრო ფართოა იმით, რომ იგი საკუთარ თავში მოიცავს თავშეკავების არსებობას და სურვილების ასრულების შეუზღუდავ შესაძლებლობასაც. მაგალითად, ადამიანს შეიძლება ჰქონდეს მკვლელობის შესაძლებლობა, მაგრამ არ ჰქონდეს მკვლელობის თავისუფლება, რადგან ეს უკანასკნელი მაგალითი ართმევს სხვებს უფლებას, იყვნენ დაცული და უსაფრთხოდ. თავისუფლების კანონის ფარგლებში გათვალისწინებული შეზღუდვა ხშირად გამოიყენება, როგორც სასჯელის ფორმა. ბევრ ქვეყანაში თავისუფლების აღკვეთა შეიძლება, თუ ისინი პირი სისხლის სამართლის დამნაშავე ან ნასამართლევია.
ამრიგად, პიროვნული თავისუფლება გულისხმობს თავისუფლების პასუხისმგებლობით გამოყენებას კანონის უზენაესობის შესაბამისად, სხვისი თავისუფლების შეზღუდვის გარეშე. თავისუფლების ზოგადი გაგება უფრო ფართოა იმით, რომ იგი საკუთარ თავში მოიცავს თავშეკავების არსებობას და სურვილების ასრულების შეუზღუდავ შესაძლებლობასაც. მაგალითად, ადამიანს შეიძლება ჰქონდეს მკვლელობის შესაძლებლობა, მაგრამ არ ჰქონდეს მკვლელობის თავისუფლება, რადგან ეს უკანასკნელი მაგალითი ართმევს სხვებს უფლებას, იყვნენ დაცული და უსაფრთხოდ. თავისუფლების კანონის ფარგლებში გათვალისწინებული შეზღუდვა ხშირად გამოიყენება, როგორც სასჯელის ფორმა. ბევრ ქვეყანაში თავისუფლების აღკვეთა შეიძლება, თუ ისინი პირი სისხლის სამართლის დამნაშავე ან ნასამართლევია.
სიტყვა "თავისუფლება" ხშირად გამოიყენება ლოზუნგებში, როგორიცაა "სიცოცხლე, თავისუფლება და ბედნიერებისკენ სწრაფვა"<ref>The Declaration of Independence, The World Almanac, 2016, ISBN 978-1-60057-201-2.</ref> ან "თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა".<ref>"[https://franceintheus.org/spip.php?article620 Liberty, Equality, Fraternity – France in the United States / Embassy of France in Washington, DC]</ref>
სიტყვა „თავისუფლება“ ხშირად გამოიყენება ლოზუნგებში, როგორიცაა „სიცოცხლე, თავისუფლება და ბედნიერებისკენ სწრაფვა“<ref>The Declaration of Independence, The World Almanac, 2016, ISBN 978-1-60057-201-2.</ref> ან „თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა“.<ref>"[https://franceintheus.org/spip.php?article620 Liberty, Equality, Fraternity – France in the United States / Embassy of France in Washington, DC]</ref>
თავისუფლების ინგლისურენოვანი ერთ-ერთი შესატყვისი “Liberty” სათავეს იღებს ლათინური სიტყვისგან “Libertas”, რომელიც მომდინარეობს თავისუფლების არქაული [[რომის იმპერია|რომაული]] ქალღმერთის [[ლიბერტასი|ლიბერტასის]] სახელიდან.
თავისუფლების ინგლისურენოვანი ერთ-ერთი შესატყვისი „Liberty“ სათავეს იღებს ლათინური სიტყვისგან „Libertas“, რომელიც მომდინარეობს თავისუფლების არქაული [[რომის იმპერია|რომაული]] ქალღმერთის [[ლიბერტასი|ლიბერტასის]] სახელიდან.


საგულისხმოა ის პრინციპები, რომელზედაც დგას [[დემოკრატია|დემოკრატიული]] [[სახელმწიფო]]. აღნიშნულ პრინციპებს თავისუფლებებს უწოდებენ. ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს ხშირად სახელმწიფოს როლით განასხვავებენ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უფლებებს ხშირად პოზიტიურ უფლებებს უწოდებენ, რაც გულისხმობს ხელისუფლების აქტიურ მოვალეობებს თითოეული ადამიანის მიმართ. მაგალითად, განათლების მიღების უფლება ხელისუფლებას აკისრებს იმ სკოლების შექმნის ვალდებულებას, რომლებშიც ყველა ბავშვს შეეძლება სწავლა. თავისუფლებებს კი ზოგჯერ ნეგატიურ უფლებებს უწოდებენ - რაც გულისხმობს ხელისუფლებისთვის ჩვენი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში ჩარევის შესაძლებლობის აკრძალვას. მაგალითად, [[სიტყვის თავისუფლება|სიტყვის]], ან [[სინდისის თავისუფლება]] კრძალავს ხელისუფლების ჩარევას ადამიანისთვის ასეთ სასიცოცხლო საკითხებში ჩარევას. სხვა სიტყვებით, თუ კი ადამიანს აქვს რაიმეს უფლება, ხელისუფლება ვალდებულია, რაღაც გამიკეთოს, ხოლო თუ მე მეკუთვნის რომელიმე თავისუფლება, სახელმწიფომ თავი უნდა შეიკავოს რაიმე ქმედებისგან.<ref>ადამიანის უფლებათა ლექსიკონი / [შეადგინა ფრიდონ საყვარელიძემ ; რედ.: ანა ჭაბაშვილი] - თბ. : დასი, 1999 - 128გვ</ref>
საგულისხმოა ის პრინციპები, რომელზედაც დგას [[დემოკრატია|დემოკრატიული]] [[სახელმწიფო]]. აღნიშნულ პრინციპებს თავისუფლებებს უწოდებენ. ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს ხშირად სახელმწიფოს როლით განასხვავებენ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უფლებებს ხშირად პოზიტიურ უფლებებს უწოდებენ, რაც გულისხმობს ხელისუფლების აქტიურ მოვალეობებს თითოეული ადამიანის მიმართ. მაგალითად, განათლების მიღების უფლება ხელისუფლებას აკისრებს იმ სკოლების შექმნის ვალდებულებას, რომლებშიც ყველა ბავშვს შეეძლება სწავლა. თავისუფლებებს კი ზოგჯერ ნეგატიურ უფლებებს უწოდებენ - რაც გულისხმობს ხელისუფლებისთვის ჩვენი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში ჩარევის შესაძლებლობის აკრძალვას. მაგალითად, [[სიტყვის თავისუფლება|სიტყვის]], ან [[სინდისის თავისუფლება]] კრძალავს ხელისუფლების ჩარევას ადამიანისთვის ასეთ სასიცოცხლო საკითხებში ჩარევას. სხვა სიტყვებით, თუ კი ადამიანს აქვს რაიმეს უფლება, ხელისუფლება ვალდებულია, რაღაც გამიკეთოს, ხოლო თუ მე მეკუთვნის რომელიმე თავისუფლება, სახელმწიფომ თავი უნდა შეიკავოს რაიმე ქმედებისგან.<ref>ადამიანის უფლებათა ლექსიკონი / [შეადგინა ფრიდონ საყვარელიძემ ; რედ.: ანა ჭაბაშვილი] - თბ. : დასი, 1999 - 128გვ</ref>
= თავისუფლების ფილოსოფიური გაგება =
== თავისუფლების ფილოსოფიური გაგება ==
თავისუფლება საკაცობრიო აზროვნების უძველესი თემაა. ცნობილია, რომ თავისუფლების იდეის სრულყოფილი გააზრება, მისი ფუნდამენტური დაფუძნების მცდელობები ფილოსოფიას და დიდ ფილოსოფოსთა საქმიანობას უკავშირდება. ფილოსოფიის საწყისებთან განისაზღვრა თავისუფლების პრინციპის ზოგიერთი ისეთი ასპექტი, რომელიც დღემდე მიეკუთვნება თავისუფალი მოქმედების არსისეულ კომპონენტებს. ანტიკურობაში თავისუფლება დაუპირისპირდა ბედისწერისა და აუცილებლობის მარწუხებს. იმდროინდელმა მოაზროვნეებმა ცხადად დაინახეს, რომ თავისუფლების საკუთრივი სივრცე უნდა მონახულიყო და ის მოინახა კიდეც – ჭეშმარიტი შემეცნებისა და პრაქტიკული მოქმედების სფერო აღმოჩნდა თავისუფლების სავანე. სოკრატეს აზრით, თავისუფალი ის არის, ვინც გონივრულად და ზნეობრივად იქცევა; პლატონის მიხედვით, ლტოლვებით შეპყრობილი ადამიანი თავისუფალი ვერ იქნება, რადგან თავისუფლება პასუხისმგებლობას გულისხმობს; არისტოტელეს აზრით, ბრძენი თავისუფლების პრინციპის მიხედვით მოქმედებს და გარეგან მიზანდასახულობებს არ ემორჩილება. სტოელებმა ეს პრინციპი კიდევ უფრო განავითარეს; მათ თავისუფლება გაიგეს, როგორც გარეგან იძულებათაგან, ლტოლვათაგან და მავნე მიდრეკილებათაგან დამოუკიდებლობა. მათ წამოსწიეს „აფექტებისაგან თავისუფლებისა“ (აპათია) და „სულიერი სიმშვიდის“ (ატარაქსია) პრინციპი. გარკვეული აფექტები (ტკივილი, სურვილი, ლტოლვა) ხელს უშლის გონივრულ, ბედნიერ ცხოვრებას, ხოლო ზოგიერთი აფექტი (მხიარულება, წინდახედულება და ა. შ.) კი, პირიქით, გონივრული, ბედნიერი ცხოვრების მომტანია. სტოელთა მიხედვით, ე. წ. „ცუდი აფექტები“ მხოლოდ ჭეშმარიტი შემეცნების მეშვეობით შეიძლება იქნეს დაძლეული. სწორედ ჭეშმარიტი შემეცნების მეშვეობით მიიღწევა ის სულიერი სიმშვიდე და შინაგანი თავისუფლება, რიც გონივრული და ბედნიერი ცხოვრების წინაპირობაა.
თავისუფლება საკაცობრიო აზროვნების უძველესი თემაა. ცნობილია, რომ თავისუფლების იდეის სრულყოფილი გააზრება, მისი ფუნდამენტური დაფუძნების მცდელობები ფილოსოფიას და დიდ ფილოსოფოსთა საქმიანობას უკავშირდება. ფილოსოფიის საწყისებთან განისაზღვრა თავისუფლების პრინციპის ზოგიერთი ისეთი ასპექტი, რომელიც დღემდე მიეკუთვნება თავისუფალი მოქმედების არსისეულ კომპონენტებს. ანტიკურობაში თავისუფლება დაუპირისპირდა ბედისწერისა და აუცილებლობის მარწუხებს. იმდროინდელმა მოაზროვნეებმა ცხადად დაინახეს, რომ თავისუფლების საკუთრივი სივრცე უნდა მონახულიყო და ის მოინახა კიდეც – ჭეშმარიტი შემეცნებისა და პრაქტიკული მოქმედების სფერო აღმოჩნდა თავისუფლების სავანე. სოკრატეს აზრით, თავისუფალი ის არის, ვინც გონივრულად და ზნეობრივად იქცევა; პლატონის მიხედვით, ლტოლვებით შეპყრობილი ადამიანი თავისუფალი ვერ იქნება, რადგან თავისუფლება პასუხისმგებლობას გულისხმობს; არისტოტელეს აზრით, ბრძენი თავისუფლების პრინციპის მიხედვით მოქმედებს და გარეგან მიზანდასახულობებს არ ემორჩილება. სტოელებმა ეს პრინციპი კიდევ უფრო განავითარეს; მათ თავისუფლება გაიგეს, როგორც გარეგან იძულებათაგან, ლტოლვათაგან და მავნე მიდრეკილებათაგან დამოუკიდებლობა. მათ წამოსწიეს „აფექტებისაგან თავისუფლებისა“ (აპათია) და „სულიერი სიმშვიდის“ (ატარაქსია) პრინციპი. გარკვეული აფექტები (ტკივილი, სურვილი, ლტოლვა) ხელს უშლის გონივრულ, ბედნიერ ცხოვრებას, ხოლო ზოგიერთი აფექტი (მხიარულება, წინდახედულება და ა. შ.) კი, პირიქით, გონივრული, ბედნიერი ცხოვრების მომტანია. სტოელთა მიხედვით, ე. წ. „ცუდი აფექტები“ მხოლოდ ჭეშმარიტი შემეცნების მეშვეობით შეიძლება იქნეს დაძლეული. სწორედ ჭეშმარიტი შემეცნების მეშვეობით მიიღწევა ის სულიერი სიმშვიდე და შინაგანი თავისუფლება, რიც გონივრული და ბედნიერი ცხოვრების წინაპირობაა.


ხაზი 18: ხაზი 18:
[[კარლ მარქსი|კარლ მარქსის]] აზრით, თავისუფლება [[კაპიტალიზმი|კაპიტალისტურ]] საზოგადოებაში შეუძლებელია, მისი განხორციელება მხოლოდ მომავლის საზოგადოებაშია შესაძლებელი, სადაც არსებული საწარმოო ურთიერთობები და გაუცხოება იქნება მოხსნილი.
[[კარლ მარქსი|კარლ მარქსის]] აზრით, თავისუფლება [[კაპიტალიზმი|კაპიტალისტურ]] საზოგადოებაში შეუძლებელია, მისი განხორციელება მხოლოდ მომავლის საზოგადოებაშია შესაძლებელი, სადაც არსებული საწარმოო ურთიერთობები და გაუცხოება იქნება მოხსნილი.


[[ჯონ სტიუარტ მილი|ჯონ სტიუარტ მილმა]] თავის ნაშრომში ”თავისუფლების შესახებ”, პირველმა განასხვავა თავისუფლების ორი გაგება - მოქმედების თავისუფლება და თავისუფლება, როგორც იძულების არარსებობა.
[[ჯონ სტიუარტ მილი|ჯონ სტიუარტ მილმა]] თავის ნაშრომში „თავისუფლების შესახებ“, პირველმა განასხვავა თავისუფლების ორი გაგება - მოქმედების თავისუფლება და თავისუფლება, როგორც იძულების არარსებობა.


თავის წიგნში „თავისუფლების ორი ცნება“, [[Isaiah Berlin|ესაია ბერლინმა]] ფორმალურად ჩამოაყალიბა განსხვავება ორ პერსპექტივას შორის, როგორც განსხვავება თავისუფლების ორ საპირისპირო კონცეფციას შორის: პოზიტიური თავისუფლება და ნეგატიური თავისუფლება. ეს უკანასკნელი ნიშნავს ნეგატიურ პირობას, როდესაც ადამიანი დაცულია ტირანიისა და ხელისუფლების თვითნებური განხორციელებისგან, ხოლო პირველი გულისხმობს თავისუფლებას, რომელიც მოდის თვითდაუფლებისგან, შინაგანი იძულებებისგან, როგორიცაა სისუსტე და შიში.
თავის წიგნში „თავისუფლების ორი ცნება“, [[Isaiah Berlin|ესაია ბერლინმა]] ფორმალურად ჩამოაყალიბა განსხვავება ორ პერსპექტივას შორის, როგორც განსხვავება თავისუფლების ორ საპირისპირო კონცეფციას შორის: პოზიტიური თავისუფლება და ნეგატიური თავისუფლება. ეს უკანასკნელი ნიშნავს ნეგატიურ პირობას, როდესაც ადამიანი დაცულია ტირანიისა და ხელისუფლების თვითნებური განხორციელებისგან, ხოლო პირველი გულისხმობს თავისუფლებას, რომელიც მოდის თვითდაუფლებისგან, შინაგანი იძულებებისგან, როგორიცაა სისუსტე და შიში.


== თავისუფლების გაგება ქართულ ფილოსოფიაში ==
=== თავისუფლების გაგება ქართულ ფილოსოფიაში ===
თავისუფლების იდეის მეტაფიზიკური დაფუძნება ქართულ ფილოსოფიაში [[იოანე პეტრიწი|იოანე პეტრიწის]] (XII ს.) სახელსა და მის ეპიტემოლოგიას უკავშირდება. თავისუფლების ცნების საგულისხმო განმარტებაა მოცემული [[სულხან-საბა ორბელიანი| სულხან საბა ორბელიანის]] „[[სიტყვის კონა|სიტყვის კონაში]]“. სულხან-საბა განმარტავს სიტყვას „თავისუფალი“ და მის შემდეგ მნიშვნელობებზე მიუთითებს: „არავისი მონა“, „რაც ენებოს, ქნას“. აღსანიშნავია, რომ აქ თავისუფლების ორ მნიშვნელოვან ასპექტზეა მითითება: იძულებაზე უარის თქმა და საკუთარი ნების განხორციელების მცდელობა. ახალი დროის ქართულ აზროვნებაში თავისუფლების პეტრიწისეული იდეალის დაცვა, გააზრება და განვრცობა სცადა [[ანტონ I |ანტონ I-მა]]. ეს კარგად ჩანს ტრადიციისა და ინოვაციის ანტონისეული გაგების მაგალითზე. იგი, ერთი მხრივ, ქართული ფილოსოფიის აზროვნების განვითარებას, განახლებას, ევროპეიზაციას ესწრაფოდა, მაგრამ ისე, რომ ქართულ ტრადიციასთან, ეროვნულ ფესვებთან მისი კავშირი არ გაეწყვიტა. აქედან გამომდინარე, ანტონ I-მა მიზნად დაისახა ქართული განათლების სისტემის აგება და ხელი მიჰყო ფართო ეროვნულ-კულტურულ საგანმანათლებლო პოლიტიკის განხორციელებას. ამის თვალსაჩინო ნიმუშია თბილისსა (1755) და თელავში (1782) მის მიერ დაარსებული სასულიერო სასწავლებლები. ანტონ I-ის ფილოსოფიური აზროვნება იმის ნათელი დასტურია, თუ როგორ შეიძლება განხორციელდეს თავისუფლების პრინციპი. თავისუფლებას საფუძვლად უნდა ედოს განათლება; მხოლოდ განათლებული, გათვითცნობიერებული ადამიანი შეიძლება იყოს თავისუფალი. მაშასადამე, განათლება თავისუფლების აუცილებელი შემადგენელი ნაწილია.
თავისუფლების იდეის მეტაფიზიკური დაფუძნება ქართულ ფილოსოფიაში [[იოანე პეტრიწი|იოანე პეტრიწის]] (XII ს.) სახელსა და მის ეპიტემოლოგიას უკავშირდება. თავისუფლების ცნების საგულისხმო განმარტებაა მოცემული [[სულხან-საბა ორბელიანი| სულხან საბა ორბელიანის]] „[[სიტყვის კონა|სიტყვის კონაში]]“. სულხან-საბა განმარტავს სიტყვას „თავისუფალი“ და მის შემდეგ მნიშვნელობებზე მიუთითებს: „არავისი მონა“, „რაც ენებოს, ქნას“. აღსანიშნავია, რომ აქ თავისუფლების ორ მნიშვნელოვან ასპექტზეა მითითება: იძულებაზე უარის თქმა და საკუთარი ნების განხორციელების მცდელობა. ახალი დროის ქართულ აზროვნებაში თავისუფლების პეტრიწისეული იდეალის დაცვა, გააზრება და განვრცობა სცადა [[ანტონ I |ანტონ I-მა]]. ეს კარგად ჩანს ტრადიციისა და ინოვაციის ანტონისეული გაგების მაგალითზე. იგი, ერთი მხრივ, ქართული ფილოსოფიის აზროვნების განვითარებას, განახლებას, ევროპეიზაციას ესწრაფოდა, მაგრამ ისე, რომ ქართულ ტრადიციასთან, ეროვნულ ფესვებთან მისი კავშირი არ გაეწყვიტა. აქედან გამომდინარე, ანტონ I-მა მიზნად დაისახა ქართული განათლების სისტემის აგება და ხელი მიჰყო ფართო ეროვნულ-კულტურულ საგანმანათლებლო პოლიტიკის განხორციელებას. ამის თვალსაჩინო ნიმუშია თბილისსა (1755) და თელავში (1782) მის მიერ დაარსებული სასულიერო სასწავლებლები. ანტონ I-ის ფილოსოფიური აზროვნება იმის ნათელი დასტურია, თუ როგორ შეიძლება განხორციელდეს თავისუფლების პრინციპი. თავისუფლებას საფუძვლად უნდა ედოს განათლება; მხოლოდ განათლებული, გათვითცნობიერებული ადამიანი შეიძლება იყოს თავისუფალი. მაშასადამე, განათლება თავისუფლების აუცილებელი შემადგენელი ნაწილია.


ხაზი 31: ხაზი 31:
საქართველოში XX ს. პირველ ათწლეულებში თავისუფლების გაგების საინტერესო მცდელობებია მოცემული [[გრიგოლ რობაქიძე|გ. რობაქიძის]], [[არჩილ ჯორჯაძე|ა. ჯორჯაძის]], [[დიმიტრი უზნაძე|დ. უზნაძის]], [[შავლა ნუცუბიძე|შ. ნუცუბიძის]], [[ალექსანდრე ჯანელიძე|ა. ჯანელიძის]], [[მოსე გოგიბერიძე|მ. გოგიბერიძის]], [[სერგი დანელია|ს. დანელიას]], [[კონსტანტინე კაპანელი|კ. კაპანელის]] და სხვა ფილოსოფიურ შრომებში.<ref>ჯორჯაძე ა., წერილები, თბ., 1989.</ref> კომუნისტური მმართველობის დამყარების შემდეგ კი თავისუფლება აღარ მიეკუთვნებოდა ქართული ფილოსოფიის აზროვნების წამყვან თემათა რიცხვს. უფრო მეტიც, ამ პერიოდში არათუ თავისუფლების პრინციპის პრაქტიკაში განხორციელება გახდა შეუძლებელი, არამედ თავისუფლების იდეის იგნორირება მოხდა. ამას ადასტურებს საბჭოთა საქართველოში შექმნილი თეორიული შრომები, სადაც თავისუფლების იდეა, ფაქტობრივად, დაკარგულია. თუკი აქა-იქ თავისუფლების შესახებ მსჯელობას ვხვდებით, უმეტესწილად, მარქსისტულ-ლენინისტური ფილოსოფიის კონტექსტში ან კიდევ ფილოსოფიის ისტორიის მნიშვნელოვანი წარმომადგენლების (მაგ., [[კანტი]], [[ჰეგელი]], [[ნიცშე]], [[შოპენჰაუერი]], [[ჰუსერლი]], [[ეგზისტენციალიზმი|ეგზისტენციალისტები]] და ა. შ.) მიერ შექმნილი თავისუფლების კონცეფციების განხილვისა და ანალიზის დროს. ამ მხრივ აღსანიშნავია [[კონსტანესტინე ბაქრაძე|კ. ბაქრაძის]], [[ზურაბ კაკაბაძე|ზ. კაკაბაძის]], თავისუფლება [[თამაზ ბუაჩიძე|ბუაჩიძის]], [[გურამ თევზაძე|გ. თევზაძის]] და სხვათა გამოკვლევები.<ref>ბუაჩიძე თ., ფილოსოფიური ნარკვევები, ტ. 2, თბ., 2005</ref> იშვიათ გამონაკლისს წარმოადგენს [[მერაბ მამარდაშვილი|მერაბ მამარდაშვილის]] ფილოსოფიური ნაშრომები, რომელთა მიზანი სოციალური ძალების გამოთავისუფლება და იმგვარი სააზროვნო სივრცის შექმნაა, სადაც ნებისმიერი ადამიანი საკუთარი თავის „არტიკულირებას“, ანუ თავისუფლების რეალიზებას შეძლებს.<ref>ევროპული პასუხისმგებლობა. მერაბ მამარდაშვილის 80 წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის მასალები, რედაქტორშემდგენელი თავისუფლება ირემაძე, გამოც. მე-2, თბ., 2013</ref>
საქართველოში XX ს. პირველ ათწლეულებში თავისუფლების გაგების საინტერესო მცდელობებია მოცემული [[გრიგოლ რობაქიძე|გ. რობაქიძის]], [[არჩილ ჯორჯაძე|ა. ჯორჯაძის]], [[დიმიტრი უზნაძე|დ. უზნაძის]], [[შავლა ნუცუბიძე|შ. ნუცუბიძის]], [[ალექსანდრე ჯანელიძე|ა. ჯანელიძის]], [[მოსე გოგიბერიძე|მ. გოგიბერიძის]], [[სერგი დანელია|ს. დანელიას]], [[კონსტანტინე კაპანელი|კ. კაპანელის]] და სხვა ფილოსოფიურ შრომებში.<ref>ჯორჯაძე ა., წერილები, თბ., 1989.</ref> კომუნისტური მმართველობის დამყარების შემდეგ კი თავისუფლება აღარ მიეკუთვნებოდა ქართული ფილოსოფიის აზროვნების წამყვან თემათა რიცხვს. უფრო მეტიც, ამ პერიოდში არათუ თავისუფლების პრინციპის პრაქტიკაში განხორციელება გახდა შეუძლებელი, არამედ თავისუფლების იდეის იგნორირება მოხდა. ამას ადასტურებს საბჭოთა საქართველოში შექმნილი თეორიული შრომები, სადაც თავისუფლების იდეა, ფაქტობრივად, დაკარგულია. თუკი აქა-იქ თავისუფლების შესახებ მსჯელობას ვხვდებით, უმეტესწილად, მარქსისტულ-ლენინისტური ფილოსოფიის კონტექსტში ან კიდევ ფილოსოფიის ისტორიის მნიშვნელოვანი წარმომადგენლების (მაგ., [[კანტი]], [[ჰეგელი]], [[ნიცშე]], [[შოპენჰაუერი]], [[ჰუსერლი]], [[ეგზისტენციალიზმი|ეგზისტენციალისტები]] და ა. შ.) მიერ შექმნილი თავისუფლების კონცეფციების განხილვისა და ანალიზის დროს. ამ მხრივ აღსანიშნავია [[კონსტანესტინე ბაქრაძე|კ. ბაქრაძის]], [[ზურაბ კაკაბაძე|ზ. კაკაბაძის]], თავისუფლება [[თამაზ ბუაჩიძე|ბუაჩიძის]], [[გურამ თევზაძე|გ. თევზაძის]] და სხვათა გამოკვლევები.<ref>ბუაჩიძე თ., ფილოსოფიური ნარკვევები, ტ. 2, თბ., 2005</ref> იშვიათ გამონაკლისს წარმოადგენს [[მერაბ მამარდაშვილი|მერაბ მამარდაშვილის]] ფილოსოფიური ნაშრომები, რომელთა მიზანი სოციალური ძალების გამოთავისუფლება და იმგვარი სააზროვნო სივრცის შექმნაა, სადაც ნებისმიერი ადამიანი საკუთარი თავის „არტიკულირებას“, ანუ თავისუფლების რეალიზებას შეძლებს.<ref>ევროპული პასუხისმგებლობა. მერაბ მამარდაშვილის 80 წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის მასალები, რედაქტორშემდგენელი თავისუფლება ირემაძე, გამოც. მე-2, თბ., 2013</ref>


= პოლიტიკა =
== ისტორია ==
== ისტორია ==
პოლიტიკური თავისუფლების თანამედროვე კონცეფცია სათავეს იღებს ანტიკური ბერძნული თავისუფლებისა და მონობის კონცეფციიდან.<ref>Rodriguez, Junius P. (2007) The Historical Encyclopedia of World Slavery: A–K; Vol. II, L–Z,</ref> ბერძენთათვის თავისუფლად ყოფნა არ ნიშნავდა პატრონის ყოლას ან ბატონისგან დამოუკიდებლობას.<ref>Mogens Herman Hansen, 2010, Democratic Freedom and the Concept of Freedom in Plato and Aristotle</ref><ref>Baldissone, Riccardo (2018). Farewell to Freedom: A Western Genealogy of Liberty. doi:10.16997/book15. ISBN 9781911534600.</ref> მათი გააზრებით, ადამიანის თავისუფლება გულისხმობდა ისე ცხოვრებას, როგორც მას მოსწონდა. ეს მოსაზრება ახლოს დგას დემოკრატიის კონცეფციასთან. არისტოტელე ამბობდა:
პოლიტიკური თავისუფლების თანამედროვე კონცეფცია სათავეს იღებს ანტიკური ბერძნული თავისუფლებისა და მონობის კონცეფციიდან.<ref>Rodriguez, Junius P. (2007) The Historical Encyclopedia of World Slavery: A–K; Vol. II, L–Z,</ref> ბერძენთათვის თავისუფლად ყოფნა არ ნიშნავდა პატრონის ყოლას ან ბატონისგან დამოუკიდებლობას.<ref>Mogens Herman Hansen, 2010, Democratic Freedom and the Concept of Freedom in Plato and Aristotle</ref><ref>Baldissone, Riccardo (2018). Farewell to Freedom: A Western Genealogy of Liberty. doi:10.16997/book15. ISBN 9781911534600.</ref> მათი გააზრებით, ადამიანის თავისუფლება გულისხმობდა ისე ცხოვრებას, როგორც მას მოსწონდა. ეს მოსაზრება ახლოს დგას დემოკრატიის კონცეფციასთან. არისტოტელე ამბობდა: „სხვისგან დამოკიდებულებაში ყოფნის უარყოფა ნიშნავს იმას, რომ მოიქცე ისე, როგორც გსურს, მაგრამ რაც შენ სასარგებლო გგონია, ყოველთვის არაა მომგებიანი და იმის კეთება, რაც თითოეულს სურს, კაცს ვერ დაიცავს იმ ბოროტებისაგან, რაც ყოველ ადამიანშია მოცემული.“<ref>არისტოტელე, პოლიტიკა 6,2</ref>

„სხვისგან დამოკიდებულებაში ყოფნის უარყოფა ნიშნავს იმას, რომ მოიქცე ისე, როგორც გსურს, მაგრამ რაც შენ სასარგებლო გგონია, ყოველთვის არაა მომგებიანი და იმის კეთება, რაც თითოეულს სურს, კაცს ვერ დაიცავს იმ ბოროტებისაგან, რაც ყოველ ადამიანშია მოცემული.“<ref>არისტოტელე, პოლიტიკა 6,2</ref>


ეს ეხებოდა მხოლოდ თავისუფალ მამაკაცებს, რადგან ათენში ქალებს არ შეეძლოთ ხმის მიცემა ან თანამდებობის დაკავება და იურიდიულად და სოციალურად იყვნენ დამოკიდებულნი მამაკაც ნათესავზე.<ref>Mikalson, Jon (2009). Ancient Greek Religion (2nd ed.). Wiley-Blackwell. p. 129. ISBN 978-1-4051-8177-8.</ref>
ეს ეხებოდა მხოლოდ თავისუფალ მამაკაცებს, რადგან ათენში ქალებს არ შეეძლოთ ხმის მიცემა ან თანამდებობის დაკავება და იურიდიულად და სოციალურად იყვნენ დამოკიდებულნი მამაკაც ნათესავზე.<ref>Mikalson, Jon (2009). Ancient Greek Religion (2nd ed.). Wiley-Blackwell. p. 129. ISBN 978-1-4051-8177-8.</ref>
ხაზი 75: ხაზი 72:
== პოლიტიკური იდეოლოგიები თავისუფლების შესახებ ==
== პოლიტიკური იდეოლოგიები თავისუფლების შესახებ ==
=== ლიბერალიზმი ===
=== ლიბერალიზმი ===
ოქსფორდის მოკლე შინაარსის ლექსიკონის თანახმად, ლიბერალიზმი - ეს არის "რწმენა, რომ მისი მიზანია ინდივიდუალური უფლებების დაცვა და არჩევანის თავისუფლების მაქსიმალურად გაზრდა". ამასთან აღნიშნულია, რომ ვიმსჯელოთ, თუ როგორ უნდა მივაღწიოთ ამ მიზნებს. თავისუფლების ყველა პერსპექტივისა თუ ასპექტის განხილვა სამ მნიშვნელოვან კომპონენტზეა დამოკიდებული: ვინ არის თავისუფალი, რისი გაკეთება შეუძლიათ თავისუფლად და რა ძალები ზღუდავს მათ თავისუფლებას.<ref>Concise Oxford Dictionary of Politics, Oxford University Press, 2009, ISBN 978-0-19-920516-5.</ref> ჯონ გრეი ამტკიცებს, რომ ლიბერალიზმის მთავარი ქვაკუთხედი ტოლერანტობაა. ლიბერალები სხვებს თავისუფლებას აძლევენ, გააკეთონ ის, რაც მათ სურთ, იგივე თავისუფლების სანაცვლოდ. თავისუფლების ეს იდეა უფრო პირადია, ვიდრე პოლიტიკური.<ref>John Gray, Two Faces of Liberalism, The New Press, 1990, ISBN 1-56584-589-7.</ref> უილიამ სეფირი აღნიშნავს, რომ ლიბერალიზმს თავს ესხმიან მემარჯვენეები და მემარცხენეები: მემარჯვენეები აბორტის, ჰომოსექსუალობისა და ათეიზმის დასაცავად, ხოლო მემარცხენეები თავისუფალი მეწარმეობისა და ინდივიდუალურ და კოლექტიურ უფლებათა შორის არსებული მიჯნის შესახებ.<ref>William Safire, Safire's Political Dictionary, "Liberalism takes criticism from both the right and the left,...", p. 388, Oxford University Press, 2008, ISBN 978-0-19-534334-2.</ref>
ოქსფორდის მოკლე შინაარსის ლექსიკონის თანახმად, ლიბერალიზმი - ეს არის „რწმენა, რომ მისი მიზანია ინდივიდუალური უფლებების დაცვა და არჩევანის თავისუფლების მაქსიმალურად გაზრდა“. ამასთან აღნიშნულია, რომ ვიმსჯელოთ, თუ როგორ უნდა მივაღწიოთ ამ მიზნებს. თავისუფლების ყველა პერსპექტივისა თუ ასპექტის განხილვა სამ მნიშვნელოვან კომპონენტზეა დამოკიდებული: ვინ არის თავისუფალი, რისი გაკეთება შეუძლიათ თავისუფლად და რა ძალები ზღუდავს მათ თავისუფლებას.<ref>Concise Oxford Dictionary of Politics, Oxford University Press, 2009, ISBN 978-0-19-920516-5.</ref> ჯონ გრეი ამტკიცებს, რომ ლიბერალიზმის მთავარი ქვაკუთხედი ტოლერანტობაა. ლიბერალები სხვებს თავისუფლებას აძლევენ, გააკეთონ ის, რაც მათ სურთ, იგივე თავისუფლების სანაცვლოდ. თავისუფლების ეს იდეა უფრო პირადია, ვიდრე პოლიტიკური.<ref>John Gray, Two Faces of Liberalism, The New Press, 1990, ISBN 1-56584-589-7.</ref> უილიამ სეფირი აღნიშნავს, რომ ლიბერალიზმს თავს ესხმიან მემარჯვენეები და მემარცხენეები: მემარჯვენეები აბორტის, ჰომოსექსუალობისა და ათეიზმის დასაცავად, ხოლო მემარცხენეები თავისუფალი მეწარმეობისა და ინდივიდუალურ და კოლექტიურ უფლებათა შორის არსებული მიჯნის შესახებ.<ref>William Safire, Safire's Political Dictionary, "Liberalism takes criticism from both the right and the left,...", p. 388, Oxford University Press, 2008, ISBN 978-0-19-534334-2.</ref>
=== ლიბერტარიანიზმი ===
=== ლიბერტარიანიზმი ===
ენციკლოპედია [[ბრიტანიკა|ბრიტანიკის]] თანახმად, [[ლიბერტარიანიზმი|ლიბერტარიანელები]] თავისუფლებას უწოდებენ თავიანთ მთავარ პოლიტიკურ ფასეულობას.<ref>"Libertarianism". Encyclopædia Britannica. Retrieved 2014-05-20. libertarianism, political philosophy that takes individual liberty to be the primary political value</ref> თავისუფლების მისაღწევად მათი მიდგომა გულისხმობს სახელმწიფოს ნებისმიერი შეზღუდვისთვის წინააღმდეგობის გაწევას, გარდა იმ აუცილებლობისა, რაც საჭიროა ინდივიდებს შორის ძალადობის, ერთმანეთის შეზღუდვის ფაქტების თავიდან ასაცილებლად.<ref>David Kelley, "Life, liberty, and property." Social Philosophy and Policy (1984) 1#2 pp. 108–18.</ref>
ენციკლოპედია [[ბრიტანიკა|ბრიტანიკის]] თანახმად, [[ლიბერტარიანიზმი|ლიბერტარიანელები]] თავისუფლებას უწოდებენ თავიანთ მთავარ პოლიტიკურ ფასეულობას.<ref>"Libertarianism". Encyclopædia Britannica. Retrieved 2014-05-20. libertarianism, political philosophy that takes individual liberty to be the primary political value</ref> თავისუფლების მისაღწევად მათი მიდგომა გულისხმობს სახელმწიფოს ნებისმიერი შეზღუდვისთვის წინააღმდეგობის გაწევას, გარდა იმ აუცილებლობისა, რაც საჭიროა ინდივიდებს შორის ძალადობის, ერთმანეთის შეზღუდვის ფაქტების თავიდან ასაცილებლად.<ref>David Kelley, "Life, liberty, and property." Social Philosophy and Policy (1984) 1#2 pp. 108–18.</ref>
=== კონსერვატიზმი ===
=== კონსერვატიზმი ===
[[კონსერვატიზმი|კონსერვატორებს]] თავისუფლებაზე სუსტი შეხედულება გააჩნიათ. ისინი თვლიან, რომ თავისუფლება ვალდებულებათა და პასუხისმგებლობათა ნებაყოფლობითი აღიარებაა, ხოლო ნეგატიური თავისუფლება საზოგადოებრივ წყობას საფრთხეს უქმნის. რაც შეეხება [[ახალი მემარჯვენეები|ახალ მემარჯვენეებს]], ისინი ეკონომიკურ სფეროში ნეგატიური თავისუფლების, ხოლო ბაზარზე კი არჩევანის თავისუფლების მომხრენი არიან.<ref>ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005</ref>
კონსერვატორები თვლიან, რომ თავისუფლება ვალდებულებათა და პასუხისმგებლობათა ნებაყოფლობითი აღიარებაა, ხოლო ნეგატიური თავისუფლება საზოგადოებრივ წყობას საფრთხეს უქმნის. [[ახალი მემარჯვენეები]] მხარს უჭერენ ეკონომიკურ სფეროში ნეგატიური თავისუფლებას, ხოლო ბაზარზე კი არჩევანის თავისუფლების მომხრენი არიან.<ref>ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005</ref>

=== სოციალიზმი ===
=== სოციალიზმი ===
[[სოციალიზმი|სოციალისტები]] თვლიან, რომ უნივერსალური თავისუფლება შეუძლებელია არსებობდეს კაპიტალისტური წყობისას, რადგან ამ სისტემისთვის დამახასიათებელი საწარმოო ურთიერთობები ერთი კლასის (ბურჟუაზია) მიერ მეორე კლასის (პროლეტარიატი) შრომით ექსპლუატაციაზეა დამყარებული. მათი აზრით, პროლეტარიატს არ აქვს არაფერი, მას მხოლოდ ბორკილები გააჩნია რადგან საწარმოო საშუალებები ბურჟუაზიის ხელშია და შესაბამისად მთელ წარმოებას ისინი აკონტროლებენ, მშრომელებს მხოლოდ მათი არსებობისთვის საჭირო ღირებულებას აძელევენ, ხოლო მშრომელების მიერ წარმოებულ დამატებით ღირებულებას თვითონ ითვისებენ. სოციალისტების აზრით, რადგანაც პროლეტარიას არ აქვს წარმოების საშუალებები, ის იძულებულია იმუშაოს კაპიტალისტებზე და „ხელფასის მონობაზე“ დათანხმდეს. ისინი თვლიან, რომ საწარმოო ძალების განვითარებასთან ერთად კაპიტალისტური ურთიერთობები სულ უფრო ანაქრონისტული გახდება, რისი შედეგიც იქნება სოციალიზმის დამყარება. ასეთ საზოგადოებაში წარმოება იქნება ხალხის ხელში და მატერიალური რესურსების განაწილება შესაძლებელი იქნება ისე, რომ ყველა ადამიანს ჰქონდეს შესძლებალობა მისი თავისუფლების რეალიზაციის. ისინი თვლიან, რომ სოციალიზმის ბოლო იქნება კომუნიზმის დამყარება, სადაც არ იარსებებს შრომის დანაწილება, სახელმწიფო, ფული, კერძო საკუთრება (პირადი საკუთრება შენარჩუნებული იქნება, რაც გულისხმობს პირადი საკუთრების ნივთებს), ადამიანი არ იქნება შებოჭილი შრომის დანაწილებით და შეეძლება არა ერთი სასურველი საქმით დაკავდეს, გაიზრდება მისი თავისუფალი დრო და შემცირდება სამუშაო საათები, შრომითი გაუცხოების არარსებობის პირობებში (რაც გულისხმობს რომ აღარ იარსებებს პროლეტარიატის შრომის პროდუქტის მითვისება ბურჟუაზიის მიერ) ის თვითრეალიზაციის საშუალება გახდება (რადგან ადამიანი საკუთარ დროს და ენერგიას „აქსოვებს“ შრომის პროდუქტში, ის საკუთარი თვისებების რეალიზაციას ახდენს შრომით), ასეთ საზოგადოებაში კი ადამიანის თავისუფლება ბევრად უფრო დიდი იქნება, ვიდრე კაპიტალისტურ საზოგადოებაში.
[[სოციალიზმი|სოციალისტებს]] თავისუფლება, ზოგადად, გაგებული აქვთ პოზიტიური გზით; იგი უკავშირდება თავისუფალი შემოქმედებითი შრომის ან საერთო თანამშრომლობაზე დაფუძნებული სოციალური თანამოქმედების გზით მიღწეულ თვითრეალიზებას. [[სოციალ-დემოკრატია|სოციალ-დემოკრატები]] თანამედროვე ლიბერალიზმს უახლოვდებიან, როდესაც თავისუფლებას ადამიანის პოტენციალის განხორციელებად აღიქვამენ.<ref>ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005</ref>

=== ანარქიზმი ===
=== ანარქიზმი ===
[[ანარქიზმი|ანარქისტებისთვის]] თავისუფლება აბსოლუტური ღირებულებაა. მათი აზრით, თავისუფლება შეუთავსებელია ნებისმიერ პოლიტიკურ წყობასთან. იგი საშუალებაა პიროვნული ავტონომიის მისაღწევად, რაც გულისხმობს გონივრულ დონეზე საკუთარი ნებითა და საკუთარი გადაწყვეტილებით არსებობას და არა უბრალოდ „საკუთარი თავის ანაბარა“ დარჩენას.<ref>ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005</ref>
[[ანარქიზმი|ანარქისტებისთვის]] თავისუფლება აბსოლუტური ღირებულებაა. მათი აზრით, თავისუფლება შეუთავსებელია ნებისმიერ პოლიტიკურ წყობასთან. იგი საშუალებაა პიროვნული ავტონომიის მისაღწევად, რაც გულისხმობს გონივრულ დონეზე საკუთარი ნებითა და საკუთარი გადაწყვეტილებით არსებობას და არა უბრალოდ „საკუთარი თავის ანაბარა“ დარჩენას.<ref>ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005</ref>
=== ფაშიზმი ===
=== ფაშიზმი ===
ფაშისტები უარყოფენ თავისუფლების შესახებ ლიბერალურ ხედვას, რომელიც ინდივიდს და სახელმწიფოს უპირისპირებს ერთმანეთს. თუ ლიბერალებისთვის სახელმწიფო „ლევიათანია“, რომელსაც მუდამ ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვისკენ და ტირანიისკენ აქვს მისწრაფება და საჭიროა მისი შებოჭვა სხვადასხვა გზებით (როგორიცაა მაგ. კონსტიტუცია), ფაშისტები თვლიან, რომ არ არსებობს წინააღმდეგობა ინდივიდსა და სახელმწიფოს შორის. ფაშისტები მხარს უჭერენ ტოტალურ სახელმწიფოს, რომელიც იქნება ყოვლისმომცველი და თავის თავში გააერთიანებს ყველა კლასის და ინდივიდის ნებას.
[[ფაშიზმი|ფაშისტები]] ინდივიდუალური თავისუფლების ნებისმიერ ფორმას უარყოფენ, როგორც უაზრობას. სხვებისგან განსხვავებით, მათ მიაჩნიათ, რომ „ჭეშმარიტი“ თავისუფლება ლიდერის ნებისადმი სრულ მორჩილებასა და ინდივიდის ეროვნულ ერთობაში გათქვეფას გულისხმობს.<ref>ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005</ref>

=== ეკოლოგიზმი ===
=== ეკოლოგიზმი ===
[[ეკოლოგიზმი|ეკოლოგისტებისთვის]], განსაკუთრებით ღრმა თავისუფლება თვითობის მიღწევას ნიშნავს, თვითრეალიზაციას პირადი ეგოს ეკოსფეროში ან სამყაროში გათქვეფის გზით. ზოგი ფიქრობს, რომ ასეთი თავისუფლება, პოლიტიკური თავისუფლებისგან განსხვავებით, „შინაგანი“ თავისუფლებაა, თავისუფლება, როგორც თვითდადგენა.<ref>ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005</ref>
[[ეკოლოგიზმი|ეკოლოგისტებისთვის]], განსაკუთრებით ღრმა თავისუფლება თვითობის მიღწევას ნიშნავს, თვითრეალიზაციას პირადი ეგოს ეკოსფეროში ან სამყაროში გათქვეფის გზით. ზოგი ფიქრობს, რომ ასეთი თავისუფლება, პოლიტიკური თავისუფლებისგან განსხვავებით, „შინაგანი“ თავისუფლებაა, თავისუფლება, როგორც თვითდადგენა.<ref>ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005</ref>
ხაზი 96: ხაზი 96:
==სქოლიო==
==სქოლიო==
{{სქოლიო}}
{{სქოლიო}}
[[კატეგორია:პოლიტიკური კონცეფცია]]
[[კატეგორია:ნების თავისუფლება]]

უკანასკნელი რედაქცია 07:12, 23 ოქტომბერი 2023-ის მდგომარეობით

თავისუფლება მსოფლიოს განმანათლებელი (ცნობილი როგორც თავისუფლების ქანდაკება) 1886 წელს საფრანგეთმა უბოძა აშშ-ს, როგორც თავისუფლების მხატვრული განსახიერება
სტატია სერიიდან
ლიბერალიზმი
ისტორია
იდეები
განშტოებები
პიროვნებები
ორგანიზაციები
რეგიონების მიხედვით
საქართველოში

თავისუფლება — არის შესაძლებლობა, გააკეთო ისე, როგორც გსურს.[1] გარკვეულწილად, იგი არის სიტყვის თავისუფლების სინონიმი. თანამედროვე პოლიტიკაში თავისუფლება მიჩნეულია, როგორც საზოგადოებაში კონტროლისა ან რეპრესიული შეზღუდვების გარეშე ცხოვრება - შეზღუდვების, რომლებიც ხელისუფლებამ დაადგინა ცხოვრების წესზე, ქცევასა და პოლიტიკურ შეხედულებებზე.[2][3][4] ფილოსოფიაში თავისუფლება მოიცავს თავისუფალ ნებას, რასაც ეწინააღმდეგება დეტერმინიზმი.[5] რელიგიური გაგებით, თავისუფალი ნება გათავისუფლებულია ცოდვისგან, სულიერი მონობისა და ამქვეყნიური კავშირებისგან.[6] ქართულ ენაში თავისუფლების ორი გაგება არსებობს, ერთი მათგანი პიროვნულ თავისუფლებას, თავისუფალ ნებას გამოხატავს, ხოლო მეორე უფრო ფართო გაგებისაა და ზოგადადამიანურ თავისუფლებას გულისხმობს. პიროვნული თავისუფლება გულისხმობს თვითნებური შეზღუდვების არარსებობას, საზოგადოების ყველა წევრის უფლებების გათვალისწინებით. ამ გაგებით, თავისუფლების ექვემდებარება შესაძლებლობებს და შეზღუდულია სხვისი უფლებებით.[7] ამრიგად, პიროვნული თავისუფლება გულისხმობს თავისუფლების პასუხისმგებლობით გამოყენებას კანონის უზენაესობის შესაბამისად, სხვისი თავისუფლების შეზღუდვის გარეშე. თავისუფლების ზოგადი გაგება უფრო ფართოა იმით, რომ იგი საკუთარ თავში მოიცავს თავშეკავების არსებობას და სურვილების ასრულების შეუზღუდავ შესაძლებლობასაც. მაგალითად, ადამიანს შეიძლება ჰქონდეს მკვლელობის შესაძლებლობა, მაგრამ არ ჰქონდეს მკვლელობის თავისუფლება, რადგან ეს უკანასკნელი მაგალითი ართმევს სხვებს უფლებას, იყვნენ დაცული და უსაფრთხოდ. თავისუფლების კანონის ფარგლებში გათვალისწინებული შეზღუდვა ხშირად გამოიყენება, როგორც სასჯელის ფორმა. ბევრ ქვეყანაში თავისუფლების აღკვეთა შეიძლება, თუ ისინი პირი სისხლის სამართლის დამნაშავე ან ნასამართლევია. სიტყვა „თავისუფლება“ ხშირად გამოიყენება ლოზუნგებში, როგორიცაა „სიცოცხლე, თავისუფლება და ბედნიერებისკენ სწრაფვა“[8] ან „თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა“.[9] თავისუფლების ინგლისურენოვანი ერთ-ერთი შესატყვისი „Liberty“ სათავეს იღებს ლათინური სიტყვისგან „Libertas“, რომელიც მომდინარეობს თავისუფლების არქაული რომაული ქალღმერთის ლიბერტასის სახელიდან.

საგულისხმოა ის პრინციპები, რომელზედაც დგას დემოკრატიული სახელმწიფო. აღნიშნულ პრინციპებს თავისუფლებებს უწოდებენ. ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს ხშირად სახელმწიფოს როლით განასხვავებენ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უფლებებს ხშირად პოზიტიურ უფლებებს უწოდებენ, რაც გულისხმობს ხელისუფლების აქტიურ მოვალეობებს თითოეული ადამიანის მიმართ. მაგალითად, განათლების მიღების უფლება ხელისუფლებას აკისრებს იმ სკოლების შექმნის ვალდებულებას, რომლებშიც ყველა ბავშვს შეეძლება სწავლა. თავისუფლებებს კი ზოგჯერ ნეგატიურ უფლებებს უწოდებენ - რაც გულისხმობს ხელისუფლებისთვის ჩვენი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში ჩარევის შესაძლებლობის აკრძალვას. მაგალითად, სიტყვის, ან სინდისის თავისუფლება კრძალავს ხელისუფლების ჩარევას ადამიანისთვის ასეთ სასიცოცხლო საკითხებში ჩარევას. სხვა სიტყვებით, თუ კი ადამიანს აქვს რაიმეს უფლება, ხელისუფლება ვალდებულია, რაღაც გამიკეთოს, ხოლო თუ მე მეკუთვნის რომელიმე თავისუფლება, სახელმწიფომ თავი უნდა შეიკავოს რაიმე ქმედებისგან.[10]

თავისუფლების ფილოსოფიური გაგება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

თავისუფლება საკაცობრიო აზროვნების უძველესი თემაა. ცნობილია, რომ თავისუფლების იდეის სრულყოფილი გააზრება, მისი ფუნდამენტური დაფუძნების მცდელობები ფილოსოფიას და დიდ ფილოსოფოსთა საქმიანობას უკავშირდება. ფილოსოფიის საწყისებთან განისაზღვრა თავისუფლების პრინციპის ზოგიერთი ისეთი ასპექტი, რომელიც დღემდე მიეკუთვნება თავისუფალი მოქმედების არსისეულ კომპონენტებს. ანტიკურობაში თავისუფლება დაუპირისპირდა ბედისწერისა და აუცილებლობის მარწუხებს. იმდროინდელმა მოაზროვნეებმა ცხადად დაინახეს, რომ თავისუფლების საკუთრივი სივრცე უნდა მონახულიყო და ის მოინახა კიდეც – ჭეშმარიტი შემეცნებისა და პრაქტიკული მოქმედების სფერო აღმოჩნდა თავისუფლების სავანე. სოკრატეს აზრით, თავისუფალი ის არის, ვინც გონივრულად და ზნეობრივად იქცევა; პლატონის მიხედვით, ლტოლვებით შეპყრობილი ადამიანი თავისუფალი ვერ იქნება, რადგან თავისუფლება პასუხისმგებლობას გულისხმობს; არისტოტელეს აზრით, ბრძენი თავისუფლების პრინციპის მიხედვით მოქმედებს და გარეგან მიზანდასახულობებს არ ემორჩილება. სტოელებმა ეს პრინციპი კიდევ უფრო განავითარეს; მათ თავისუფლება გაიგეს, როგორც გარეგან იძულებათაგან, ლტოლვათაგან და მავნე მიდრეკილებათაგან დამოუკიდებლობა. მათ წამოსწიეს „აფექტებისაგან თავისუფლებისა“ (აპათია) და „სულიერი სიმშვიდის“ (ატარაქსია) პრინციპი. გარკვეული აფექტები (ტკივილი, სურვილი, ლტოლვა) ხელს უშლის გონივრულ, ბედნიერ ცხოვრებას, ხოლო ზოგიერთი აფექტი (მხიარულება, წინდახედულება და ა. შ.) კი, პირიქით, გონივრული, ბედნიერი ცხოვრების მომტანია. სტოელთა მიხედვით, ე. წ. „ცუდი აფექტები“ მხოლოდ ჭეშმარიტი შემეცნების მეშვეობით შეიძლება იქნეს დაძლეული. სწორედ ჭეშმარიტი შემეცნების მეშვეობით მიიღწევა ის სულიერი სიმშვიდე და შინაგანი თავისუფლება, რიც გონივრული და ბედნიერი ცხოვრების წინაპირობაა.

თავისუფლების ცნებამ გარკვეული ტრანსფორმაცია განიცადა ფრანგ განმანათლებელთა პრაქტიკულ საქმიანობასა და თეორიულ შემოქმედებაში. შარლ ლუი დე მონტესკიე და ჟან ჟაკ რუსო იმის დადგენას ცდილობდნენ, თუ რა უნდა მოიმოქმედონ კანონებმა, თავისუფლება რომ უზრუნველყონ სახელმწიფოში. მათ კლასიკური სახით ჩამოაყალიბეს ხელისუფლების განაწილების პრინციპი, როგორც სამართლის უზენაესობისა და ადამიანის, როგორც საზოგადოების წევრის, თავისუფლების წინაპირობა. მონტესკიესა და რუსოს თეორია დღესაც აქტუალურია. თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფოების კონსტიტუციური წყობა ხშირად სწორედ ამ ავტორთა აღნიშნულ პრინციპებს ეფუძნება.

გერმანულ ფილოსოფიაში თავისუფლების გაგების უმნიშვნელოვანეს ეტაპს წარმოადგენს კანტისა და ჰეგელის თავისუფლების კონცეფციები. კანტის ფილოსოფიაში სათანადო ასახვა პოვა ევროპულ განმანათლებლობაში ფესვგადგმულმა წარმოდგენამ, რომ თავისუფლება პოლიტიკის, მორალის და მოქმედების სფეროებშია შესაძლებელი, ხოლო ბუნების სფეროს კი საკუთარი კანონები განაგებს, თავისუფლება არის ნების წინაპირობა, რომელსაც საკუთარი კანონები აქვს („კატეგორიული იმპერატივი“). მაშასადამე, კანტი საუბრობს ნების თავისუფლების, როგორც წმინდა პრაქტიკული გონების ავტონომიის პრინციპის შესახებ.

ჰეგელის მიხედვით, მსოფლიო ისტორიულ ფილოსოფიური სახელმძღვანელო პრინციპი არის ხალხებსა და კულტურებში განვითარებადი თავისუფლების იდეა. თავისუფლება შედეგია თავის თავთან დაბრუნებული სამყაროს სულის თავისუფლების ცნობიერებისა. ორიენტალურ დესპოტიზმში მხოლოდ ერთი ადამიანი იყო თავისუფალი, ანტიკურ დემოკრატიასა და არისტოკრატიაში – მხოლოდ ზოგიერთი, ხოლო ქრისტიანულ სახელმწიფოში თითოეული ადამიანი ღმერთისა და კანონის წინაშე თავისუფალი და თანასწორუფლებიანია. მიუხედავად ამისა, მონობა ქრისტიანულ ხალხებში დიდხანს გაგრძელდა. ადამიანის გაგება, როგორც თავისუფალი არსებისა, პოლიტიკური თავისუფლების საფუძველია. თუმცა კი თავისუფლება გზად იმყოფება და მისი სრულყოფილი რეალიზების მცდელობები ისტორიაში მუდამ იარსებებს.

კარლ მარქსის აზრით, თავისუფლება კაპიტალისტურ საზოგადოებაში შეუძლებელია, მისი განხორციელება მხოლოდ მომავლის საზოგადოებაშია შესაძლებელი, სადაც არსებული საწარმოო ურთიერთობები და გაუცხოება იქნება მოხსნილი.

ჯონ სტიუარტ მილმა თავის ნაშრომში „თავისუფლების შესახებ“, პირველმა განასხვავა თავისუფლების ორი გაგება - მოქმედების თავისუფლება და თავისუფლება, როგორც იძულების არარსებობა.

თავის წიგნში „თავისუფლების ორი ცნება“, ესაია ბერლინმა ფორმალურად ჩამოაყალიბა განსხვავება ორ პერსპექტივას შორის, როგორც განსხვავება თავისუფლების ორ საპირისპირო კონცეფციას შორის: პოზიტიური თავისუფლება და ნეგატიური თავისუფლება. ეს უკანასკნელი ნიშნავს ნეგატიურ პირობას, როდესაც ადამიანი დაცულია ტირანიისა და ხელისუფლების თვითნებური განხორციელებისგან, ხოლო პირველი გულისხმობს თავისუფლებას, რომელიც მოდის თვითდაუფლებისგან, შინაგანი იძულებებისგან, როგორიცაა სისუსტე და შიში.

თავისუფლების გაგება ქართულ ფილოსოფიაში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

თავისუფლების იდეის მეტაფიზიკური დაფუძნება ქართულ ფილოსოფიაში იოანე პეტრიწის (XII ს.) სახელსა და მის ეპიტემოლოგიას უკავშირდება. თავისუფლების ცნების საგულისხმო განმარტებაა მოცემული სულხან საბა ორბელიანის „სიტყვის კონაში“. სულხან-საბა განმარტავს სიტყვას „თავისუფალი“ და მის შემდეგ მნიშვნელობებზე მიუთითებს: „არავისი მონა“, „რაც ენებოს, ქნას“. აღსანიშნავია, რომ აქ თავისუფლების ორ მნიშვნელოვან ასპექტზეა მითითება: იძულებაზე უარის თქმა და საკუთარი ნების განხორციელების მცდელობა. ახალი დროის ქართულ აზროვნებაში თავისუფლების პეტრიწისეული იდეალის დაცვა, გააზრება და განვრცობა სცადა ანტონ I-მა. ეს კარგად ჩანს ტრადიციისა და ინოვაციის ანტონისეული გაგების მაგალითზე. იგი, ერთი მხრივ, ქართული ფილოსოფიის აზროვნების განვითარებას, განახლებას, ევროპეიზაციას ესწრაფოდა, მაგრამ ისე, რომ ქართულ ტრადიციასთან, ეროვნულ ფესვებთან მისი კავშირი არ გაეწყვიტა. აქედან გამომდინარე, ანტონ I-მა მიზნად დაისახა ქართული განათლების სისტემის აგება და ხელი მიჰყო ფართო ეროვნულ-კულტურულ საგანმანათლებლო პოლიტიკის განხორციელებას. ამის თვალსაჩინო ნიმუშია თბილისსა (1755) და თელავში (1782) მის მიერ დაარსებული სასულიერო სასწავლებლები. ანტონ I-ის ფილოსოფიური აზროვნება იმის ნათელი დასტურია, თუ როგორ შეიძლება განხორციელდეს თავისუფლების პრინციპი. თავისუფლებას საფუძვლად უნდა ედოს განათლება; მხოლოდ განათლებული, გათვითცნობიერებული ადამიანი შეიძლება იყოს თავისუფალი. მაშასადამე, განათლება თავისუფლების აუცილებელი შემადგენელი ნაწილია.

თავისუფლების გაგების ორიგინალური მცდელობაა მოცემული ცნობილი ქართველი ღვთისმეტყველისა და ფილოსოფოსის, გაბრიელ ქიქოძის „ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლებში“. იგი თავისუფლების გაგებას გონების მიერ მის გააზრებასა და გაცნობიერებას უკავშირებს. ამდენად, თავისუფლება დაკავშირებულია სულიერ, მოაზროვნე არსებასთან. თუკი თავისუფლების პრინციპი გააზრებული არ იქნება, მაშინ ადამიანი ვერ მოახერხებს კეთილისა და ბოროტის განსხვავებას და, რაც მთავარია, მათ შორის არჩევანის გაკეთებასაც. თავისუფლების გაბრიელ ქიქოძისეული გაგება დღესაც არ კარგავს აქტუალობას, ის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია თავისუფლების ქრისტული გაგების კონტექსტში.

ეროვნული თავისუფლების იდეა საფუძვლიანად განავითარეს XIX საუკუნის დიდმა ქართველმა მოღვაწეებმა, „თერგდალეულებმა“ (ი. ჭავჭავაძე, ა. წერეთელი, ნ. ნიკოლაძე და სხვანი.), რომლებიც საქართველოში არსებული „რუსიფიკატორული პოლიტიკის“ წინააღმდეგ იბრძოდნენ. ამდენად, მათ მიერ განვითარებული თავისუფლების გაგება პოლიტიკურ განზომილებას იძენს. თავისუფლების ეს გაგება კარგად გამოიხატა ი. ჭავჭავაძის ეპოქალურ ფორმულაში: „ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნეს“. თავისუფლების გაგების მეტად საგულისხმო ნიმუშებია ვაჟა-ფშაველას ესეები: „რას ჰქვიან თავისუფლება?“ და „რა არის თავისუფლება?“ დიდი ქართველი პოეტი ამ მცირე მოცულობის წერილებში თავისუფლების ი. ჭავჭავაძისეული გაგების ერთგვარ განვრცობას ახდენს და თავისუფლებასა და ბედნიერებას ერთმანეთს უთანაბრებს. ვაჟას აზრით, თავისუფლება ყველა ქვეყანაზე, ერსა და წოდებაზე უნდა ვრცელდებოდეს. იგი ეროვნული და პიროვნული თავისუფლების თანაბარ მნიშვნელობაზე მიუთითებს.[11]

საქართველოში XX ს. პირველ ათწლეულებში თავისუფლების გაგების საინტერესო მცდელობებია მოცემული გ. რობაქიძის, ა. ჯორჯაძის, დ. უზნაძის, შ. ნუცუბიძის, ა. ჯანელიძის, მ. გოგიბერიძის, ს. დანელიას, კ. კაპანელის და სხვა ფილოსოფიურ შრომებში.[12] კომუნისტური მმართველობის დამყარების შემდეგ კი თავისუფლება აღარ მიეკუთვნებოდა ქართული ფილოსოფიის აზროვნების წამყვან თემათა რიცხვს. უფრო მეტიც, ამ პერიოდში არათუ თავისუფლების პრინციპის პრაქტიკაში განხორციელება გახდა შეუძლებელი, არამედ თავისუფლების იდეის იგნორირება მოხდა. ამას ადასტურებს საბჭოთა საქართველოში შექმნილი თეორიული შრომები, სადაც თავისუფლების იდეა, ფაქტობრივად, დაკარგულია. თუკი აქა-იქ თავისუფლების შესახებ მსჯელობას ვხვდებით, უმეტესწილად, მარქსისტულ-ლენინისტური ფილოსოფიის კონტექსტში ან კიდევ ფილოსოფიის ისტორიის მნიშვნელოვანი წარმომადგენლების (მაგ., კანტი, ჰეგელი, ნიცშე, შოპენჰაუერი, ჰუსერლი, ეგზისტენციალისტები და ა. შ.) მიერ შექმნილი თავისუფლების კონცეფციების განხილვისა და ანალიზის დროს. ამ მხრივ აღსანიშნავია კ. ბაქრაძის, ზ. კაკაბაძის, თავისუფლება ბუაჩიძის, გ. თევზაძის და სხვათა გამოკვლევები.[13] იშვიათ გამონაკლისს წარმოადგენს მერაბ მამარდაშვილის ფილოსოფიური ნაშრომები, რომელთა მიზანი სოციალური ძალების გამოთავისუფლება და იმგვარი სააზროვნო სივრცის შექმნაა, სადაც ნებისმიერი ადამიანი საკუთარი თავის „არტიკულირებას“, ანუ თავისუფლების რეალიზებას შეძლებს.[14]

ისტორია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

პოლიტიკური თავისუფლების თანამედროვე კონცეფცია სათავეს იღებს ანტიკური ბერძნული თავისუფლებისა და მონობის კონცეფციიდან.[15] ბერძენთათვის თავისუფლად ყოფნა არ ნიშნავდა პატრონის ყოლას ან ბატონისგან დამოუკიდებლობას.[16][17] მათი გააზრებით, ადამიანის თავისუფლება გულისხმობდა ისე ცხოვრებას, როგორც მას მოსწონდა. ეს მოსაზრება ახლოს დგას დემოკრატიის კონცეფციასთან. არისტოტელე ამბობდა: „სხვისგან დამოკიდებულებაში ყოფნის უარყოფა ნიშნავს იმას, რომ მოიქცე ისე, როგორც გსურს, მაგრამ რაც შენ სასარგებლო გგონია, ყოველთვის არაა მომგებიანი და იმის კეთება, რაც თითოეულს სურს, კაცს ვერ დაიცავს იმ ბოროტებისაგან, რაც ყოველ ადამიანშია მოცემული.“[18]

ეს ეხებოდა მხოლოდ თავისუფალ მამაკაცებს, რადგან ათენში ქალებს არ შეეძლოთ ხმის მიცემა ან თანამდებობის დაკავება და იურიდიულად და სოციალურად იყვნენ დამოკიდებულნი მამაკაც ნათესავზე.[19]

ძველი ბერძნებისგან განსხვავებით, სპარსეთის იმპერიის მთლიანი მოსახლეობა, გარკვეულწილად, თავისუფლებით სარგებლობდა. ყველა რელიგიისა და ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელს მიეცა თანაბარი უფლებები, ჰქონდათ რელიგიური თავისუფლება, ქალებს ისეთივე უფლებები ჰქონდათ, როგორც კაცებს, ხოლო მონობა გაუქმდა ძვ. წ. 550 წელს. სპარსეთის მეფეთა ყველა სასახლე აშენდა ანაზღაურებადი მშრომელების მიერ იმ ეპოქაში, როდესაც მონები ჩვეულებრივ ასრულებდნენ ასეთ სამუშაოს.[20]

ძველი ინდოეთის მავრიის იმპერიაში ყველა რელიგიისა და ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელს ჰქონდა გარკვეული უფლებები თავისუფლების, ტოლერანტობისა და თანასწორობის თვალსაზრისით. ტოლერანტობის არსებობა თანასწორუფლებიანობის საფუძველზე მოიძებნება აშოკას ბრძანებულებებში, რომლებიც ხაზს უსვამენ მთავრობის მიერ ტოლერანტობის მნიშვნელობას საზოგადოებრივ პოლიტიკაში. როგორც ჩანს, აშოკამ დაგმო სამხედრო ტყვეების მკვლელობა ან დატყვევება.[21] მონობა, როგორც ჩანს, სპარსეთის იმპერიის მსგავსად, არ არსებობდა არც მავრიის იმპერიაში.[22] ამასთან, [[ჰერმან კულკი|ჰერმან კულკისა და დიტმარ როტერმუნდის აზრით, "აშოკას ბრძანებებს თავიდანვე წინააღმდეგობით შეხვდნენ".[23]

რომაული კანონები ასევე ითვალისწინებდა თავისუფლების გარკვეულ შეზღუდულ ფორმებს, მაშინაც კი, როცა რომის იმპერატორები მართავდნენ სახელმწიფოს. ამასთან, ეს თავისუფლებები მხოლოდ რომის მოქალაქეებს ენიჭებოდათ. რომის სამართლის მიხედვით შუა საუკუნეებში არაერთი კანონი მიიღეს, თუმცა თავისუფლებებით მხოლოდ თავადაზნაურობა სარგებლობდა, იშვიათად უბრალო ადამიანებიც. განუყოფელი და უნივერსალური თავისუფლებების იდეის გავრცელება განმანათლებლობის პერიოდში იწყება.

სოციალური კონტრაქტი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სოციალური კონტრაქტის თეორიის შესახებ მსჯელობდნენ თომას ჰობსი, ჯონ ლოკი, ჟან ჟაკ რუსო, თუმცა პირველი, ვინც ამ იდეას განიხილავდა პლატონი იყო. მან თავის ნაშრომში „რესპუბლიკა“ პირველმა სცადა უფლებათა პოლიტიკური კლასიფიკაცია, განსაკუთრებით სუვერენიტეტის და ბუნებრივი უფლებებისა. განმანათლებლებს მიაჩნდათ, რომ კანონი მართავდა როგორც ზეციურ, ასევე ადამიანურ საქმეებს. მათი აზრით, კანონი აძლევდა მეფეს ძალაუფლებას და არა პირიქით, მეფე - კანონს. კანონის გააზრების ეს კონცეფცია კულმინაციას აღწევს მონტესკიეს ნაშრომებში, სადაც პრიორიტეტი ინდივიდი და მისი უფლებები გახდა.

წიგნში „თავისუფლების შესახებ“ ჯონ სტიუარტ მილი შეეცადა განესაზღვრა „... ძალაუფლების ხასიათი და საზღვრები, რომელთა ლეგიტიმურად განხორციელება შეუძლია საზოგადოებას ინდივიდზე“, და როგორც ასეთი, იგი აღწერს თანდაყოლილ და უწყვეტ ანტაგონიზმს თავისუფლებას და ავტორიტეტს შორის და, შესაბამისად, , ჩნდება კითხვა „როგორ უნდა მოხდეს ინდივიდუალური დამოუკიდებლობისა და სოციალური კონტროლის შესაბამისი კორექტირება“.

პოლიტიკური თავისუფლების სათავეები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ინგლისი და დიდი ბრიტანეთი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ინგლისმა (და გაერთიანების 1707 წლის აქტის შემდეგ, დიდი ბრიტანეთმა) ჩამოაყალიბა ინდივიდუალური თავისუფლების კონცეფციის ქვაკუთხედი.

თავისუფლების დიდი ქარტია არ იყო ამ ტიპის პირველი დოკუმენტი, რომელიც ინგლისში შეიქმნა, თუმცა იგი ითვლება თანამედროვე კონსტიტუციური სამართლის საფუძველად. აღნიშნული ქარტია 1215 წელს გამოიცა, რომელიც რომის პაპს, მეფე ჯონ უმიწაწყლოსა და ინგლისელ ბარონთა შორის ურთიერთობების დასარეგულირებლად. ქარტიის მიხედვით, მეფეს გარკვეული უფლებების დათმობა უწევდა, უნდა დამორჩილებოდა სამართლებრივ პროცედურებს და ეღიარებინა, რომ მეფეც შეზღუდული იყო კანონით.

1215 წლამდე, ქარტიები გამოსცეს უილიამ I-მა, ჰენრი I-მა და ჰენრი II-მ, თუმცა თავისუფლებათა დიდი ქარტია მათგან - კლასიკური სამეფო აქტებისგან - იმით განსხვავდებოდა, რომ იგი არ იყო მხოლოდ მეფის მიღებული, ამასთან ერთად, უზრუნველყოფდა თავისუფლებათა დაცვასა და მოქმედებას და რაც მთავარია, სამეფო ხელისუფლებას ზღუდავდა.[24]

1628 წელს დადებული უფლებათა პეტიცია ხელშეკრულების კლასიკური ნიმუშია,[25] იგი განსაზღვრავდა ინგლისელ სუბიექტთა თავისუფლებებს, რომელიც მიღებულ იქნა ინგლისის პარლამენტის მიერ:

„სასულიერო და საერო ლორდები და თემები უმორჩილესად სთხოვენ თქვენს უდიდებულესობას, რომ მომავალში არავინ აიძულონ, გადაიხადოს ან გაიღოს რაიმე ძღვენის, სესხის, შეწირულობის, გადასახადის ან რაიმე მსგავსი ხარკის სახით პარლამენტის აქტით დადგენილი თანხმობის გარეშე: და რომ არავის სთხოვონ პასუხი, დაფიცება, იძულებით სამსახური, არ დაიჭირონ ან სხვა მხრივ არ შეავიწროონ, ან არ შეაწუხონ ამ გადასახადების ან მის გადახდაზე უარის თქმის გამო. არც ერთი თავისუფალი ადამიანი არ ჩააგდონ საპყრობილეში ან არ დააპატიმრონ“.[26]

1679 წელს ინგლისის პარლამენტმა მიიღო ჰაბეას კორპუს აქტი, რომელიც კრძალავდა უკანონო ან თვითნებურ პატიმრობას, ხოლო 1689 წელს უფლებათა ბილმა მიანიჭა პარლამენტის წევრებს სიტყვის თავისუფლება და განამტკიცა ინგლისში არსებული სამოქალაქო უფლებები. შოტლანდიაში კი მიიღეს აღნიშნული კანონის ექვივალენტი „Claim of Right“.

აშშ

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

1776 წლის შეერთებული შტატების დამოუკიდებლობის დეკლარაციის თანახმად, ყველა ადამიანს აქვს ბუნებრივი უფლება „სიცოცხლის, თავისუფლებისა და ბედნიერებისკენ სწრაფვისა“. აღნიშნულმა დეკლარაციამ თავიდანვე შეავიწროვა ლეგალიზებული მონობის ინსტიტუტი ამერიკის ტერიტორიაზე. მონების მფლობელები ამტკიცებდნენ, რომ მათი თავისუფლება უპირველესი იყო, ვინაიდან ეს ეხებოდა ქონებას, მათ მონებს და რომ შავკანიანებს არ ჰქონდათ ისეთი უფლებები, რომელთა აღიარებაც ნებისმიერ თეთრკანიანელს ევალებოდა. უზენაესმა სასამართლომ დრედ სკოტის გადაწყვეტილებით, დაიცვა აღნიშნული პრინციპი, რომელიც თავიდანვე იყო დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში ჩაწერილი. მხოლოდ 1866 წელს, სამოქალაქო ომის შემდეგ, შეიტანეს ცვლილებები აშშ-ის კონსტიტუციაში, რის შედეგადაც, ეს უფლებები გავრცელდა ფერადკანიანებზე, ხოლო 1920 წლის შემდეგ ქალებზე.

თანამედროვე ამერიკაში სხვადასხვა იდეოლოგიას განსხვავებული შეხედულებები აქვს იმის თაობაზე, თუ როგორ უნდა ხელი შეუწყონ თავისუფლებას. ლიბერალები ამ სიტყვის ორიგინალური გაგებით თანასწორობას თავისუფლების აუცილებელ კომპონენტად მიიჩნევენ. პროგრესული მხარეები ხაზს უსვამენ ბიზნესის მონოპოლიისგან თავისუფლებას, როგორც ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხს. ლიბერტარიანელები არ ეთანხმებიან და აუცილებელ პრინციპად თვლიან ეკონომიკურ თავისუფლებას. ჩაის პარტია „დიდ მთავრობას“ (იგულისხმება მთავრობის ზომა) თავისუფლების მტრად მიიჩნევს.

საფრანგეთი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

საფრანგეთმა მხარი ამერიკელებს დაუჭირა ინგლისის მმართველობის წინააღმდეგ აჯანყებაში, ხოლო 1789 წელს საკუთარი მონარქია დაამხეს, „თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობის“ (Liberté, égalité, fraternité) ძახილით. რასაც მასობრივი სისხლისღვრა მოჰყვა, რომელიც დიდი ტერორის სახელით არის ცნობილი. 1792 წლის 10 აგვისტოს საფრანგეთის დედაქალაქ პარიზში პირველი რესპუბლიკა შეიქმნა. ახალდაბადებულ რესპუბლიკას მაშინვე უამრავი მტერი გამოუჩნდა. სხვა იმპერიები შიშობდნენ, რომ მონარქიას საფრთხე მათთანაც დაემუქრებოდა და ევროპის თითქმის ყველა ქვეყანა (რუსეთის ჩათვლით) ანტიფრანგულ კოალიციაში შევიდა.

პოლიტიკური იდეოლოგიები თავისუფლების შესახებ

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლიბერალიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოქსფორდის მოკლე შინაარსის ლექსიკონის თანახმად, ლიბერალიზმი - ეს არის „რწმენა, რომ მისი მიზანია ინდივიდუალური უფლებების დაცვა და არჩევანის თავისუფლების მაქსიმალურად გაზრდა“. ამასთან აღნიშნულია, რომ ვიმსჯელოთ, თუ როგორ უნდა მივაღწიოთ ამ მიზნებს. თავისუფლების ყველა პერსპექტივისა თუ ასპექტის განხილვა სამ მნიშვნელოვან კომპონენტზეა დამოკიდებული: ვინ არის თავისუფალი, რისი გაკეთება შეუძლიათ თავისუფლად და რა ძალები ზღუდავს მათ თავისუფლებას.[27] ჯონ გრეი ამტკიცებს, რომ ლიბერალიზმის მთავარი ქვაკუთხედი ტოლერანტობაა. ლიბერალები სხვებს თავისუფლებას აძლევენ, გააკეთონ ის, რაც მათ სურთ, იგივე თავისუფლების სანაცვლოდ. თავისუფლების ეს იდეა უფრო პირადია, ვიდრე პოლიტიკური.[28] უილიამ სეფირი აღნიშნავს, რომ ლიბერალიზმს თავს ესხმიან მემარჯვენეები და მემარცხენეები: მემარჯვენეები აბორტის, ჰომოსექსუალობისა და ათეიზმის დასაცავად, ხოლო მემარცხენეები თავისუფალი მეწარმეობისა და ინდივიდუალურ და კოლექტიურ უფლებათა შორის არსებული მიჯნის შესახებ.[29]

ლიბერტარიანიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ენციკლოპედია ბრიტანიკის თანახმად, ლიბერტარიანელები თავისუფლებას უწოდებენ თავიანთ მთავარ პოლიტიკურ ფასეულობას.[30] თავისუფლების მისაღწევად მათი მიდგომა გულისხმობს სახელმწიფოს ნებისმიერი შეზღუდვისთვის წინააღმდეგობის გაწევას, გარდა იმ აუცილებლობისა, რაც საჭიროა ინდივიდებს შორის ძალადობის, ერთმანეთის შეზღუდვის ფაქტების თავიდან ასაცილებლად.[31]

კონსერვატიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კონსერვატორები თვლიან, რომ თავისუფლება ვალდებულებათა და პასუხისმგებლობათა ნებაყოფლობითი აღიარებაა, ხოლო ნეგატიური თავისუფლება საზოგადოებრივ წყობას საფრთხეს უქმნის. ახალი მემარჯვენეები მხარს უჭერენ ეკონომიკურ სფეროში ნეგატიური თავისუფლებას, ხოლო ბაზარზე კი არჩევანის თავისუფლების მომხრენი არიან.[32]

სოციალიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სოციალისტები თვლიან, რომ უნივერსალური თავისუფლება შეუძლებელია არსებობდეს კაპიტალისტური წყობისას, რადგან ამ სისტემისთვის დამახასიათებელი საწარმოო ურთიერთობები ერთი კლასის (ბურჟუაზია) მიერ მეორე კლასის (პროლეტარიატი) შრომით ექსპლუატაციაზეა დამყარებული. მათი აზრით, პროლეტარიატს არ აქვს არაფერი, მას მხოლოდ ბორკილები გააჩნია რადგან საწარმოო საშუალებები ბურჟუაზიის ხელშია და შესაბამისად მთელ წარმოებას ისინი აკონტროლებენ, მშრომელებს მხოლოდ მათი არსებობისთვის საჭირო ღირებულებას აძელევენ, ხოლო მშრომელების მიერ წარმოებულ დამატებით ღირებულებას თვითონ ითვისებენ. სოციალისტების აზრით, რადგანაც პროლეტარიას არ აქვს წარმოების საშუალებები, ის იძულებულია იმუშაოს კაპიტალისტებზე და „ხელფასის მონობაზე“ დათანხმდეს. ისინი თვლიან, რომ საწარმოო ძალების განვითარებასთან ერთად კაპიტალისტური ურთიერთობები სულ უფრო ანაქრონისტული გახდება, რისი შედეგიც იქნება სოციალიზმის დამყარება. ასეთ საზოგადოებაში წარმოება იქნება ხალხის ხელში და მატერიალური რესურსების განაწილება შესაძლებელი იქნება ისე, რომ ყველა ადამიანს ჰქონდეს შესძლებალობა მისი თავისუფლების რეალიზაციის. ისინი თვლიან, რომ სოციალიზმის ბოლო იქნება კომუნიზმის დამყარება, სადაც არ იარსებებს შრომის დანაწილება, სახელმწიფო, ფული, კერძო საკუთრება (პირადი საკუთრება შენარჩუნებული იქნება, რაც გულისხმობს პირადი საკუთრების ნივთებს), ადამიანი არ იქნება შებოჭილი შრომის დანაწილებით და შეეძლება არა ერთი სასურველი საქმით დაკავდეს, გაიზრდება მისი თავისუფალი დრო და შემცირდება სამუშაო საათები, შრომითი გაუცხოების არარსებობის პირობებში (რაც გულისხმობს რომ აღარ იარსებებს პროლეტარიატის შრომის პროდუქტის მითვისება ბურჟუაზიის მიერ) ის თვითრეალიზაციის საშუალება გახდება (რადგან ადამიანი საკუთარ დროს და ენერგიას „აქსოვებს“ შრომის პროდუქტში, ის საკუთარი თვისებების რეალიზაციას ახდენს შრომით), ასეთ საზოგადოებაში კი ადამიანის თავისუფლება ბევრად უფრო დიდი იქნება, ვიდრე კაპიტალისტურ საზოგადოებაში.

ანარქიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ანარქისტებისთვის თავისუფლება აბსოლუტური ღირებულებაა. მათი აზრით, თავისუფლება შეუთავსებელია ნებისმიერ პოლიტიკურ წყობასთან. იგი საშუალებაა პიროვნული ავტონომიის მისაღწევად, რაც გულისხმობს გონივრულ დონეზე საკუთარი ნებითა და საკუთარი გადაწყვეტილებით არსებობას და არა უბრალოდ „საკუთარი თავის ანაბარა“ დარჩენას.[33]

ფაშიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ფაშისტები უარყოფენ თავისუფლების შესახებ ლიბერალურ ხედვას, რომელიც ინდივიდს და სახელმწიფოს უპირისპირებს ერთმანეთს. თუ ლიბერალებისთვის სახელმწიფო „ლევიათანია“, რომელსაც მუდამ ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვისკენ და ტირანიისკენ აქვს მისწრაფება და საჭიროა მისი შებოჭვა სხვადასხვა გზებით (როგორიცაა მაგ. კონსტიტუცია), ფაშისტები თვლიან, რომ არ არსებობს წინააღმდეგობა ინდივიდსა და სახელმწიფოს შორის. ფაშისტები მხარს უჭერენ ტოტალურ სახელმწიფოს, რომელიც იქნება ყოვლისმომცველი და თავის თავში გააერთიანებს ყველა კლასის და ინდივიდის ნებას.

ეკოლოგიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ეკოლოგისტებისთვის, განსაკუთრებით ღრმა თავისუფლება თვითობის მიღწევას ნიშნავს, თვითრეალიზაციას პირადი ეგოს ეკოსფეროში ან სამყაროში გათქვეფის გზით. ზოგი ფიქრობს, რომ ასეთი თავისუფლება, პოლიტიკური თავისუფლებისგან განსხვავებით, „შინაგანი“ თავისუფლებაა, თავისუფლება, როგორც თვითდადგენა.[34]

რელიგიური ფუნდამენტალიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

რელიგიური ფუნდამენტალისტები თავისუფლებას არსებითად შინაგან ან სულიერ თვისებად თვლიან. მათი აზრით, თავისუფლება ღვთით გაცხადებულ ნებასთან შესაბამისობას ნიშნავს, სულიერი სრულქმნა კი რელიგიური ავტორიტეტისადმი მორჩილებას უკავშირდება.[35]

ლიტერატურა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. ↑ The Merriam-Webster Dictionary, 2005, Merriam-Webster, Inc., ISBN 978-0-87779-636-7.
  2. ↑ "liberty". Oxford English Dictionary. Freedom from arbitrary, despotic, or autocratic control; independence, esp. from a foreign power, monarchy, or dictatorship.
  3. ↑ "liberty". Oxford English Dictionary. Freedom from arbitrary, despotic, or autocratic control; independence, esp. from a foreign power, monarchy, or dictatorship.
  4. ↑ Oxford English Dictionary, liberty: "Chiefly in plural. Each of those social and political freedoms which are considered to be the entitlement of all members of a community; a civil liberty."
  5. ↑ Oxford English Dictionary, liberty: "The fact of not being controlled by or subject to fate; freedom of will."
  6. ↑ Oxford English Dictionary, liberty: "Freedom from the bondage or dominating influence of sin, spiritual servitude, worldly ties."
  7. ↑ Mill, J. S. (1869), "Chapter I: Introductory", On Liberty.
  8. ↑ The Declaration of Independence, The World Almanac, 2016, ISBN 978-1-60057-201-2.
  9. ↑ "Liberty, Equality, Fraternity – France in the United States / Embassy of France in Washington, DC
  10. ↑ ადამიანის უფლებათა ლექსიკონი / [შეადგინა ფრიდონ საყვარელიძემ ; რედ.: ანა ჭაბაშვილი] - თბ. : დასი, 1999 - 128გვ
  11. ↑ ვაჟაფშაველა, რას ჰქვიან თავისუფლება?, წგ.: ქართული სიტყვიერება, ტ. 6, თბ., 2011;
  12. ↑ ჯორჯაძე ა., წერილები, თბ., 1989.
  13. ↑ ბუაჩიძე თ., ფილოსოფიური ნარკვევები, ტ. 2, თბ., 2005
  14. ↑ ევროპული პასუხისმგებლობა. მერაბ მამარდაშვილის 80 წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის მასალები, რედაქტორშემდგენელი თავისუფლება ირემაძე, გამოც. მე-2, თბ., 2013
  15. ↑ Rodriguez, Junius P. (2007) The Historical Encyclopedia of World Slavery: A–K; Vol. II, L–Z,
  16. ↑ Mogens Herman Hansen, 2010, Democratic Freedom and the Concept of Freedom in Plato and Aristotle
  17. ↑ Baldissone, Riccardo (2018). Farewell to Freedom: A Western Genealogy of Liberty. doi:10.16997/book15. ISBN 9781911534600.
  18. ↑ არისტოტელე, პოლიტიკა 6,2
  19. ↑ Mikalson, Jon (2009). Ancient Greek Religion (2nd ed.). Wiley-Blackwell. p. 129. ISBN 978-1-4051-8177-8.
  20. ↑ Arthur Henry Robertson, John Graham Merrills (1996). Human Rights in the World: An Introduction to the Study of the International Protection of Human Rights. Manchester University Press. ISBN 0-7190-4923-7.
  21. ↑ Amartya Sen (1997). Human Rights and Asian Values. ISBN 0-87641-151-0.
  22. ↑ "This also is remarkable in India, that all Indians are free, and no Indian at all is a slave. In this the Indians agree with the Lacedaemonians. Yet the Lacedaemonians have Helots for slaves, who perform the duties of slaves; but the Indians have no slaves at all, much less is any Indian a slave."
  23. ↑ Hermann Kulke, Dietmar Rothermund (2004). A history of India. Routledge. p. 66. ISBN 0-415-32920-5
  24. ↑ 29 Hackett J., World Eras, Vol.4, Medieval Europe, 814-1350, Gale Group, 2002, 232.
  25. ↑ Europäische Verfassungsgeschichte, Ausgewählt und herausgegeben Dr. Dietmar Willoweit und Ulrike Seif, München, 2003, XIII
  26. ↑ უფლებათა პეტიცია, მუხლი 10
  27. ↑ Concise Oxford Dictionary of Politics, Oxford University Press, 2009, ISBN 978-0-19-920516-5.
  28. ↑ John Gray, Two Faces of Liberalism, The New Press, 1990, ISBN 1-56584-589-7.
  29. ↑ William Safire, Safire's Political Dictionary, "Liberalism takes criticism from both the right and the left,...", p. 388, Oxford University Press, 2008, ISBN 978-0-19-534334-2.
  30. ↑ "Libertarianism". Encyclopædia Britannica. Retrieved 2014-05-20. libertarianism, political philosophy that takes individual liberty to be the primary political value
  31. ↑ David Kelley, "Life, liberty, and property." Social Philosophy and Policy (1984) 1#2 pp. 108–18.
  32. ↑ ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005
  33. ↑ ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005
  34. ↑ ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005
  35. ↑ ენდრიუ ჰეივუდი (2003), პოლიტიკური იდეოლოგიები, 36 გვ. / [მთარგმნელი: თამარ ბაკურაძე] - გამომც. ლოგოს პრესი, 2005
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=თავისუფლება_(ფილოსოფია)&oldid=4563319“-დან