Սանահինի վանական համալիր
Սանահինի վանքային համալիր, միջնադարյան հոգևոր, մշակութային և գիտակրթական նշանավոր կենտրոն Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Տաշիրք գավառում, այժմ՝ Հայաստանի Լոռու մարզի Ալավերդի քաղաքի Սանահին թաղամասում (նախկին Սանահին գյուղ), Դեբեդ գետի աջափնյա բարձրադիր սարավանդի վրա։
Ըստ ժողովրդական ստուգաբանության՝ «Սանահին» նշանակում է սա նրանից (Հաղպատից) հին, նաև՝ սան-հին, հին կաթսա[2]։
Հաղպատի վանքի հետ միասին հանդիսանում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ–ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ[3]։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վանական համալիրի առաջին՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 10-րդ դարի 30-40-ական թվականներին (Աբաս Ա Բագրատունի թագավորի օրոք)։ 966 թվականին Աշոտ Գ Ողորմած թագավորն ու Խոսրովանույշ թագուհին կառուցել են Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին՝ իրենց որդիներ Կյուրիկեի (Գուրգենի) և Սմբատի արևշատության համար[4], հիմնադրել են միաբանություն և բարձրագույն կարգի հոգևոր դպրոց, հրավիրել եկեղեցականներ, գիտնական վարդապետներ, գրիչներ։ Հիմնադիր վանահայրն էր Պոլիկարպոսը, որին հաջորդել է վարդապետ գիտնական Հովհաննեսը։
979 թվականին Սմբատ Բ թագավորի հրովարտակով Սանահինի վանական համալիրը դարձել է նորակազմ Կյուրիկյան թագավորության եպիսկոպոսի աթոռանիստը (մինչև 11-րդ դարի կեսը), և Տաշիրքի թեմակալ է ձեռնադրվել Եսային։ Երևելի վանահայրերից էր «մեծ հռետոր» հռչակված Դիոսկորոս Սանահնեցին (1039-1063)։ Նրա օրոք կառուցվել են գրատունն ու Սուրբ Գրիգոր մատուռը, հոգևոր դպրոցը դարձել է ուսումնական մեծ կենտրոն, հարստացել է գրադարանը, գրվել, ծաղկվել և ընդօրինակվել են բազմաթիվ ձեռագրեր։ Նրան աշակերտել, դպրոցում դասավանդել ու ստեղծագործել են գիտնական վանականներ Անանիա Սանահնեցին և Հակոբոս Քարափնեցին։ Աստվածաբանությունից բացի դպրոցում դասավանդվել են փիլիսոփայություն, հռետորական արվեստ, երաժշտություն, բժշկություն, տոմարագիտություն և այլ գիտություններ։ Ըստ ավանդության՝ դպրոցում դասավանդել է նաև Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, նրա անունով էլ Սուրբ Աստվածածին և Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցիների միջև կառուցված սրահը կոչվել է «Մագիստրոսի ճեմարան»[5]։
11-րդ դարի 2-րդ կեսին սկսված սելջուկյան արշավանքների ու նրանց տիրապետության ընթացքում, ինչպես նաև Կյուրիկյան թագավորության անկումից հետո (1113) Սանահինի վանքը ապրել է տևական վատթար ժամանակաշրջան։ 12-րդ դարի վերջին Տաշիրք գավառի կազմում դառնալով Զաքարյան իշխանների սեփականությունը՝ վանքը վերականգնել է իր դերը երկրի հոգևոր ու գիտամշակութային կյանքում։ Այդ շրջանում կատարվել են նաև լայնածավալ շինարարական աշխատանքներ։ 12-րդ դարի 80-ական թվականներից մինչև 13-րդ դարի 30-ական թվականներին կառուցվել են Սուրբ Ամենափրկիչ և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիների գավիթները, զանգակատունը, գրատան արտաքին սրահը, հյուրատունը (չի պահպանվել), Զաքարյանների տոհմական դամբարանը, կանգնեցվել են Գրիգոր Տուտեորդու և Սարգսի բարձրարվեստ խաչքարերը, նորոգվել Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին։ 12-րդ դարի վերջին Դեբեդ գետի վրա կառուցվել է Սանահինի նշանավոր կամուրջը, որով անցնում է վանք տանող ճանապարհը, իսկ գյուղում՝ աղբյուր։
12–13-րդ դարերում Սանահինի վանքում հայտնի էին վանահայրեր Գրիգոր Տուտեորդին, Հովհաննես Խաչենցին (Զաքարե և Իվանե Զաքարյան իշխանների ուսուցիչը), Վարդանը։ Մեծ համբավ է ունեցել վանահայր Գրիգոր րաբունապետը, որի «Պատճառ լայն և նուրբ գրեանց, առեալ ի հարցն սրբոց և ի վարդապետաց» գիրքը ծառայել է նաև որպես ուսումնական ձեռնարկ։ Գրիգոր րաբունապետը վանքին նվիրել է 13 ձեռագիր, գրել այլ աշխատություններ։ Վանքի բնականոն գործունեությունը դարձյալ ընդհատվել է 1230-ական թվականներից սկսված մոնղոլական արշավանքների և նրանց տիրապետության ողջ ընթացքում։ 14-րդ դարի սկզբին թուլացել և դարավերջին տրոհվել է Զաքարյանների իշխանական տունը, և Սանահին գյուղը շրջակայքով ու վանքով դարձել նրանց շառավիղների՝ Արղության-Երկայնաբազուկների սեփականությունը (մինչև 20-րդ դարի սկիզբը)։
14-15-րդ դարերում Սանահինի վանքում նոր վերելք է ապրել գրչության արվեստը (այդտեղ գրչագրված ձեռագրերից 35-ը պահվում է Մատենադարանում)։ Առավել հիշարժան է Սանահինի «Քոթուկը» (ձեռ. № 3032), որը բովանդակում է վանքի ժամանակագրությունը, արժեքավոր տեղեկություններ միաբանության պատմության վերաբերյալ։
17-րդ դարի կեսին՝ Սարգիս արքեպիսկոպոս Արղությանի առաջնորդության օրոք, էապես նորոգվել են ժամանակի և երկրաշարժերի ազդեցությամբ վնասված վանքի հիմնական կառույցները։ 1831 թվականին հյուսիսային պարսպին կից միակամար աղբյուր է կառուցել վանքի տոհմիկ առաջնորդ Հարություն արքեպիսկոպոս Տեր-Բարսեղյանցը (ճակատին պահպանվել է նրա չափածո արձանագրությունը), կատարել է նաև վիմագրությունների վերծանման և կառույցների նորոգման աշխատանքներ։ 20-րդ դարի սկզբին վանքի գործունեությունը դադարել է։
Խորհրդային իշխանության ժամանակաշրջանում Սանահինի վանքը որպես պատմամշակութային հուշարձան եղել է պետական պահպանության ներքո, կատարվել են կառույցների ամրակայման և վերականգնման աշխատանքներ։ 1998 թվականին Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշմամբ այն հանձնվել է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի տնօրինությանը։
Ճարտարապետություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սանահինի վանքի ճարտարապետական համալիրը ձևավորվել է շուրջ երեք հարյուրամյակի ընթացքում. յուրաքանչյուր նոր շինություն կառուցվել է նախորդների գործառնական դերը, զբաղեցրած տեղն ու ոճական հատկանիշները հաշվի առնելով։ Համալիրն ընդգրկում է Սուրբ Աստվածածին և Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցիներն իրենց գավիթներով, ճեմարանը, Սուրբ Գրիգոր մատուռը, գրատունը, զանգակատունը, Սուրբ Հակոբ եկեղեցին, Սուրբ Հարություն մատուռը, Կյուրիկյանների, Զաքարյանների և Արղության-Երկայնաբազուկների տոհմական դամբարանները։
Կառույցների հիմնական շինանյութը տեղական բաց մոխրագույն սրբատաշ բազալտն է, որն օգտագործվել է նաև տանիքների ծածկասալերի համար։ Ճարտարապետական ձևերը և հարդարանքը, ընդհանուր առմամբ, պարզ են և մոնումենտալ՝ պատերի հարթ մակերեսների վրա քիվերի, դռների և պատուհանների շրջակալների զուսպ շեշտվածությամբ։ Ներքին տարածքների գեղարվեստական արտահայտչականությունն ստեղծվել է ծածկերի՝ թաղերի, թաղակիր կամարների, գմբեթարդների և դրանք կրող հենարանների պարզ, տրամաբանական ու համաչափ կառուցվածքով և համադրությամբ։
Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գոյություն ունեցող շինություններից հնագույնը Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է, որը կառուցվել է Աբաս Ա Բագրատունի թագավորի ժամանակ՝ 10-րդ դարի 30-40-ական թվականներին[2]։ Եկեղեցին, որի շուրջը կազմավորվել է համալիրը, հայ միջնադարյան դասական ճարտարապետության բնորոշ գմբեթավոր դահլիճ տիպի խաչագմբեթ ենթատիպի վաղագույն օրինակներից է։ Գմբեթի թմբուկն ի սկզբանե եղել է բազմանիստ, որը եկեղեցու 1652 թվականի նորոգման ժամանակ վերափոխվել է գլանաձևի և պսակվել պարզ կոնաձև վեղարով։ Նրա ներսում պահպանվել են երբեմնի որմնանկարների որոշակի հետքեր։ Եկեղեցու ներսում՝ չորս անկյուններին՝ ունի չորս ավանդատներ, իսկ արևելյան կողմի ավագ խորանը բարձրադիր է[6]։
Սուրբ Ամենափրկիչ (Կաթողիկե) եկեղեցի
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սուրբ Ամենափրկիչ (կոչվել է նաև Կաթողիկե) եկեղեցին համալիրի գլխավոր և ամենամեծ շինությունն է[7], կառուցվել է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հարավային կողմում՝ 4 մ հեռավորությամբ։ Կառուցել է Խոսրովանուշ թագուհին և դրանով հիմք դրել Սանահինի վանքին[6]։ Եկեղեցին իր հզոր ծավալով գերիշխող դիրք ունի և դարձել է համալիրի ընդհանուր հորինվածքի ծանրության կենտրոնը։ Կառույցի տիպը դարձյալ խաչագմբեթն է, սակայն ի տարբերություն նախորդի, ունի երկհարկ ավանդատներ։ Եկեղեցին ունեցել է երկու մուտք՝ հյուսիսային և արևմտյան կողմերում, որոնցից առաջինը հետագայում փակվել է եկեղեցիների միջև ճեմարանի սրահը կառուցելու պատճառով։ Կառույցի արևելյան ճակատը և հարավային ու հյուսիսային ճակատների դրան կից հատվածները ձևավորվել են նրբագեղ որմնասյուների վրա հենված դեկորատիվ կամարաշարով։ Հիմքեր կան ենթադրելու, որ այն ունեցել է շարունակություն և այդ կերպով հարդարված են եղել նաև եկեղեցու նախնական գմբեթի թմբուկն ու Ավագ խորանը, որոնք ավերվել են երկրաշարժից և վերականգնվել առավել պարզ ձևերով։
Եկեղեցու արևելյան ճակատի վերնամասում՝ ճակտոնը պսակող քիվի անմիջապես տակը, տեղադրված է ուղղանկյուն շրջանակի մեջ առնված մի խորաքանդակ՝ Կյուրիկեի ու Սմբատի պատկերներով (անունները փորագրված են շրջանակի վերին մասում)։ Քանդակի ստեղծումից տարիներ անց նրանցից առաջինը հիմնադրել ու գլխավորել է Կյուրիկյան թագավորությունը, իսկ երկրորդը՝ թագավորել Անիում և հռչակվել «Տիեզերակալ»։ Խորաքանդակը նրանց պատկերում է ողջ հասակով դեմ-հանդիման կանգնած, ձեռքերին՝ եկեղեցու մանրակերտը։ Իր բովանդակությամբ, հորինվածքային մտահղացմամբ և ոճավորմամբ այս ստեղծագործությունը նշանավոր երևույթ է դարձել հայ միջնադարյան մոնումենտալ արվեստում և նախադեպ հանդիսացել հետագա նմանատիպ քանդակների համար (Հաղպատ, Անի և այլն)։
Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու պատերը նույնպես ծածկված են եղել որմնանկարներով (պահպանվել են աննշան հետքեր)։ Ըստ վիմագրական տվյալների՝ եկեղեցին առաջին անգամ և հիմնավորապես նորոգվել է 1181 թվականին՝ վանքի առաջնորդ Հովհաննես վարդապետի ջանքերով ու Գրիգոր Տուտեորդու և Քուրդ ամիրայի օժանդակությամբ։ Վերաշարվել են երկրաշարժից վնասված հարավային պատը, գմբեթը՝ ամբողջությամբ, ինչի հետևանքով այն դարձել է ավելի ցածր, ամրացվել և լրացվել են կառույցի մյուս կիսավեր կամ խարխլված հատվածները։ Երկրորդ մեծ վերանորոգումը կատարվել է 1652 թվականին, վանքի ընդհանուր նորոգության ժամանակ՝ առաջնորդ Սարգիս արքեպիսկոպոս Արղությանի օրոք և ուստա Սարգսի ղեկավարությամբ։ Փոքր նորոգումներ կատարվել են նաև հետագայում, 1815 թվականին՝ հազարապետ Սոլոմոն Արղությանի ու Զաքարե իշխանի ծախսերով և 1881 թվականին՝ Արղության Հովսեփ Փարսադանյանի ղեկավարությամբ ու ջանքերով։
Սուրբ Աստվածածին և Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցիները դեռևս 10-րդ դարի 80-ական թվականներին ունեցել են ընդհանուր գավիթ, ինչի մասին հիշատակվում է Կյուրիկե Ա թագավորի՝ Սանահինի «Քոթուկում» մեջբերված հրովարտակում, որով նա երկու շքեղ ջահ է նվիրել վանքին։ Այդ կառույցը քանդվել է հավանաբար 1181 թվականի լայնածավալ շինարարական աշխատանքների ժամանակ՝ Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու նոր գավիթը կառուցելիս։ Վերջինս քառակուսի հատակագծով կենտրոնակազմ և քառասյուն ընդարձակ դահլիճ է՝ կառուցված եկեղեցու արևմտյան պատին կից, նույն առանցքով և լայնությամբ։ Արտաքին դուռը տեղադրված է հյուսիսային պատի կենտրոնում։ Գավթի հաստահեղույս սյուները կամարներով կապվում են միմյանց և համապատասխան հանդիպակաց պատերի փնջաձև որմնասյուների հետ՝ ներքին տարածքը բաժանելով կենտրոնական մեծ և եզրային ութ փոքր քառակուսի հատվածների։ Կենտրոնական քառակուսին պսակում է երդիկավոր ցածր գմբեթը, անկյունայիններն ունեն հարթ առաստաղ, իսկ առանցքային միջին հատվածները ծածկված են գլանաձև թաղերով։ Տարածական այս բարդ և պլաստիկ կառուցվածքային հորինվածքին յուրահատուկ գեղարվեստական արտահայտչականություն են հաղորդում սյունախարիսխների և խոյակների հյուսածո զարդամոտիվները և կենդանիների գլուխների խորհրդանշանային քանդակները։ Որմնակամարներից մեկի վրա փորագրված արձանագրությունը հիշատակում է ճարտարապետի անունը՝ Ժամհայր։
Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավիթ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավիթը (կոչվում է նաև նախագավիթ) կառուցվել է 1211 թվականին Վաչե Վաչուտյան իշխանի պատվերով, ինչը վկայում է գավթի ներսում՝ հարավային պատին պահպանված արձանագրությունը։ Կառույցը տեղադրվել է այդ եկեղեցու արևմտյան և Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու գավթի հյուսիսային պատերին կից և գրավում է դրանց միջև գոյացած անկյունային տարածքը։ Պահպանված են կից կառույցների առանցքների նկատմամբ սիմետրիան, իսկ արևելք-արևմուտք ուղղությամբ՝ նաև չափը, ինչի շնորհիվ այդ համադրությունը ընկալվում է որպես ամբողջական մի կառույց։
Գավթի հատակագիծը հյուսիս-հարավ ուղղությամբ մի փոքր ձգված ուղղանկյուն է, որը լայնական ուղղությամբ տարված երկու կամարակապ սյունաշարով բաժանվում է երեք հավասար նավերի։ Դրանցից յուրաքանչյուրը ծածկված է գլանաձև թաղով և երկթեք տանիքով, որոնք արևմտյան ճակատի վրա կազմում են սուր գագաթներով բարձր ճակտոնների շարք։ Գավթի այդ միակ ամբողջությամբ երևացող ճակատը ձևավորված է երեք զույգ լայն և կամարակապ բացվածքներով, որոնք ծառայել են ներքին տարածքի լուսավորության և ելումուտի համար։ Գավիթն ունեցել է նաև միջանցիկ դեր՝ եկեղեցիներ, մյուս գավիթ և ճեմարան անցնելու համար։ Ճարտարապետական ներքին հարդարանքը պարզ է և զուսպ. ցածրադիր և զանգվածեղ սյուները և որմնասյուները, լինելով միատիպ, տարբեր են խարիսխների, ֆուստերի (ֆուստ՝ սյան բունը) և խոյակների զարդաքանդակների մշակմամբ։ Տիպաբանական առումով այս գավիթը եզակի նմուշ է հայկական ճարտարապետության մեջ[8]։
Ճեմարան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ճեմարանի կառուցման ստույգ ժամանակն անհայտ է, սակայն շինարարական-շերտագրական վերլուծությամբ թվագրվում է 11-րդ դարի 1-ին կեսով։ Կառույցի հատակաձևը ստեղծվել է ինքնաբերաբար՝ պայմանավորված Աստվածածին և Ամենափրկիչ եկեղեցիների միջև ընկած նեղ, միջանցքաձև տարածքով, որը ճարտարապետն օգտագործել է հնարամտորեն և նպատակահարմար։ Ավանդաբար պատմվում է, որ սա եղել է ճեմարանի այն սրահը, որտեղ երկու կողմի վրա շարված քարե նստարաններին բազմած ուսանողների համար Գրիգոր Մագիստրոսը կարդացել է իր դասախությունները[6]։
Գրատուն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գրատունն ու Սուրբ Գրիգոր մատուռը կառուցվել են 1063 թվականին՝ վանահայր Դիոսկորոս Սանահնեցու նախաձեռնությամբ և ղեկավարությամբ, Դավիթ Անհողինի դստեր՝ Հրանույշ թագուհու միջոցներով։ Շինությունները տեղադրված են համալիրի հյուսիսարևելյան մասում, միմյանցից մոտ 3 մ հեռավորությամբ։ Միջանկյալ այդ տարածքում՝ գրատան մուտքի առջև, 18-րդ դարի 1-ին քառորդում կառուցվել է նախասրահ։
Գրատունը հայկական գրատների մեջ հնագույնն է և իր հատակագծային չափերով ամենամեծը[2]։ Այն քառակուսի հատակագծով սրահ է, որի չորս պատերի կենտրոններում մեկական տեղադրված որմնասյուները միմյանց հետ կապվում են հատակագծում պատերի նկատմամբ 45օ թվականով շեղված կամարներով։ Դրանցով կազմվում է սրահի եզրագծին ներգծված մի նոր՝ առավել փոքր քառակուսի, որի վրա առագաստների միջոցով հենվում է հիմքում՝ շրջանաձև, իսկ վերևում՝ ութանիստ, երդիկավոր գմբեթը։ Սրահի անկյունային հատվածները ծածկված են մի դեպքում տրոմպով, մյուս դեպքում՝ հատվող կիսագլան թաղերով։ Ցածրադիր և զանգվածային որմնասյուներն ունեն հարուստ և միմյանցից տարբեր զարդաքանդակային մշակում։ Պատերի հարթությունը ջլատված է կիսաշրջան կամ սլաքաձև կամարներով պսակվող խոր որմնախորշերով, որոնք եղել են պահոցներ գրքերի և նշխարների համար։ Գրատունը հռչակվել է ձեռագրական հարուստ ժողովածուով․ այստեղ ձեռագիր գրքերի հետ միասին պահվել են նաև վանքի թանկարժեք առարկաները։ Այդ է պատճառը, որ գրատան շենքը կոչվել է նաև Նշխարատուն[6]։
Սուրբ Գրիգոր մատուռ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը].jpg)
Սուրբ Գրիգոր մատուռը գտնվում է համալիրի արևելյան սահմանագծում՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուց 12 մետր դեպի արևելք։ Կառուցվել է 1061 թվականին՝ Դավիթ Անհողինի դուստր Հրանուշ թագուհու կողմից[2]։ Սուրբ Գրիգոր մատուռը եռաստիճան գետնախարսխով, արտաքուստ՝ շրջանաձև, ներքուստ՝ խաչաձև, քառախորան կենտրոնագմբեթ փոքր կառույց է։ Ճակատի գլանաձև հարթությունը և մուտքի շրջանակը մշակված են նրբագեղ, դեկորատիվ որմնասյուներով և կամարաշարով, իսկ պատի՝ խորանների միջև ընկած առավել թանձր հատվածները ակոսված են ուղղաձիգ, հատակագծում եռանկյունաձև խորշերով։ 1652 թվականին վերակառուցվել են երկրաշարժից ավերված գմբեթն ամբողջությամբ և պատերի վերին հատվածները՝ աղճատելով մատուռի նախնական տեսքը և համաչափությունը։Կա վարկած, որ մատուռն ունեցել է նաև մարտավարական նշանակություն։ Իր վրա բացված փոքր պատուհանն ուղիղ տեսանելիություն ունի <<Կայան բերդի>> նկատմամբ, որտեղից էլ ստացել են ծխային ազդանշան թշնամու առկայության վերաբերյալ, որն էլ իր հերթին թույլ է տվել կազմակերպել ձեռագրերի և այլ արժեք ներկայացնող իրերի տեղափոխումն անվտանգ և թշնամու համար անհասանելի վայր։
Զանգակատուն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վանքի զանգակատունն (13-րդ դարի 1-ին քառորդ) այդ տիպի վաղագույն նմուշներից է, կառուցվել է Սուրբ Ամենափրկիչ և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիների արևմտյան ճակատների եզրագծի շարունակությամբ, վերջինիս հյուսիսային պատի արևմտյան հատվածին կից։ Այն քառակուսի հատակագծով եռահարկ կառույց է, որ պսակվում է վեց սյուների վրա հենված զանգաշտարակով։ Առաջին հարկը պարզ թաղակապ սրահ է՝ հյուսիսային կողմից առանձին մուտքով։ Արևմտյան ճակատին ասիմետրիկ տեղադրված շքամուտքը քարե աստիճաններով տանում է երկրորդ և երրորդ հարկերը։ Երկրորդ հարկն են կազմում միմյանց կից երեք փոքր ավանդատները, որոնցից մեկի մուտքի ճակատին պահպանվել է շինարարական անթվակիր արձանագրություն, ըստ որի՝ զանգակատունը կառուցել է Աբասի որդի Վագը։ Երրորդ հարկն ամբողջական մի սրահ է՝ ծածկված չորս զույգ որմնասյուների վրա հենված փոխհատվող կամարների կոնստրուկցիայով՝ իր վրա կրելով զանգաշտարակը։ Արևմտյան ճակատի առանցքով, տրամատված լայն շրջանակի մեջ ագուցված է կարմիր գրանիտե քանդակազարդ մեծ խաչ, ճակատների դեկորատիվ հարդարանքի մյուս տարրերը՝ շքամուտքի և պատուհանների քանդակազարդ շրջանակները, ներդիր խաչքարերը տեղադրված են ասիմետրիկ, ազատ, բայց խիստ հավասարակշիռ հորինվածքով։
Սուրբ Հակոբ եկեղեցի և Սուրբ Հարություն մատուռ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գլխավոր հուշարձանախմբից հարավ-արևելք՝ շուրջ 70 և 100 մ հեռավորությամբ[9], գտնվում են ևս երկու փոքր, կիսավեր կառույցներ՝ Սուրբ Հակոբ եկեղեցին և Սուրբ Հարություն մատուռը։ Եկեղեցին 10-րդ դարի 2-րդ կեսին կառուցված գմբեթավոր դահլիճ է՝ արտաքուստ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև հատակագծով։ 1753 թվականին ավերվել է, քարերի մի մասը 1815 թվականին օգտագործվել է Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու նորոգման համար։ Մատուռը (13-րդ դարի 2-րդ կես) պարզ, ուղղանկյուն թաղածածկ սրահ է՝ արևելյան երկու հավասարաչափ խորաններով և հարուստ մշակված արևմտյան շքամուտքով։
Զաքարյանների դամբարան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կյուրիկյան, Զաքարյան և Արղության-Երկայնաբազուկ իշխանների տոհմական դամբարաններից ճարտարապետական հորինվածքի առումով առավել յուրօրինակ ու հետաքրքիր է Զաքարյանների դամբարանը։ Բաղկացած է միմյանց կից և հաղորդակից արևելյան ու արևմտյան մասերից։ Առաջինը (կառուցված 10-րդ դարի վերջին կամ 11-րդ դարի սկզբին) կիսագետնափոր թաղածածկ սրահ է՝ տանիքին բարձրացրած երեք փոքր մատուռներով, որոնցից կենտրոնականն ունի ուղղանկյուն, իսկ եզրայինները՝ շրջանաձև հատակագծեր։ Արևմտյան մասը քանդակազարդ շքամուտքով, երկթեք տանիքով թաղածածկ սրահ է. 1189 թվականին կառուցել են Իվանե և Զաքարե եղբայրները՝ իրենց պապի և հոր՝ Վահրամ ու Սարգիս իշխանների գերեզմանների վրա։ Վերջինիս հիշատակին կանգնեցված է նաև արձանագիր խաչքար։
Խաչքարեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Շուրջ 50 խաչքար է պահպանվել վանքի և շրջակա տարածքում։ Պատմական արժեքով ու գեղարվեստական մշակմամբ առավել նշանավոր են Գրիգոր Տուտեորդու խաչքարը (գործ՝ Մխիթար Կազմիչի)՝ կանգնեցված 1184 թվականին, Սուրբ Հարություն եկեղեցու հյուսիսային պատի տակ, և ամիրայությունների դեմ մղվող պատերազմի զոհերից մեկի՝ Սարգսի գերեզմանի վրա 1215 թվականին կանգնեցված խաչքարը՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավթի արևմտյան պատին կից։
Պահպանվել են 10-19-րդ դարերը ընդգրկող շուրջ 190 վիմագրեր[10] (կառույցների, խաչքարերի ու տապանաքարերի վրա)։ Դրանցից 19-ն ունեն շինարարական բնույթ (մինչև 1225 թվականը), մյուսները բովանդակում են թագավորական, իշխանական հրովարտակներ, աղոթքներ, հիշատակագրեր, վանքին նվիրատվությունների վերաբերյալ տեղեկություններ։
Սանահինի համալսարան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սանահինի համալսարանը (Սանահինի դպրոց) եղել է միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր ուսումնադաստիարակչական և գրչության կենտրոն։ Հիմնադրվել է 966 թվականին՝ Աշոտ Գ Ողորմածի կնոջ՝ Խոսրովանույշ թագուհու պատվերով։ Սանահինի համալսարան են հրավիրվել հայտնի հոգևորականներ, գիտնական վարդապետներ և վարժ գրիչներ։ Տասը տարի անց Սանահինից ոչ հեռու կառուցվել է Հաղպատի մենաստանը (976)։ Ստեփանոս Ասողիկի վկայությամբ՝ 1004 թվականին Սանահինի և Հաղպատի միաբանության ընդհանուր թիվը կազմել է 500 մարդ[11]։
11-րդ դարի 1-ին կեսին դպրոցում բացվել են հռետորական, փիլիսոփայական, երաժշտական, բժշկական վարժարանները, դասավանդվել «յոթ ազատ արվեստներ», տոմար և այլ գիտություններ։ Այդ շրջանում դպրոցի աճող հեղինակությունը կապված է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու գործունեության հետ։ Նա ուներ իր դպրոց–ճեմարանը, ուր դասավանդում էր քառյակ արվեստներ, անդամազննություն և այլ առարկաներ։ Սանահինի համալսարանում 14-15րդ դարերում բուռն զարգացում է ապրել գրչությունը։ Չնայած մեծ կորստին, մեզ է հասել շուրջ երեք տասնյակ ձեռագիր։ Առանձնապես կարևոր հուշարձան է Սանահինի «Քյոթուկը», որում արժեքավոր տեղեկություններ կան Սանահինի պատմության վերաբերյալ։ Դպրոցն ունեցել է նաև մատենադարան, որտեղ ձեռագրեր են հավաքվել աշակերտների ընդօրինակությունների, նվիրատվությունների և գնումների միջոցով։ Սանահինի դպրոցը կարճատև ընդմիջումներով գոյատևել է մինչև մեր օրերը։ Նրա զարգացմանը նպաստել են րաբունապետեր Անանիա, Դիսկորոս, Հակոբ (Քարափնեցի) Սանահնեցիները, Սիմեոնը, Գրիգոր Տուտեորդին, Գրիգոր Արասաորդին, Վարդան Արևելցին, գրիչներ Մաթևոսը, Կարապետը, Խաչատուր և Ավետիք վարդապետները, Ղազարը, Հովհաննեսը, թուղթ կոկող Ստեփանոսը (նորոգել է 2 հազար տետր թուղթ, որը բավական էր միջին մեծության 100 ձեռագրի համար) և ժամանակի նշանավոր այլ գործիչներ[11]։
Ավանդություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վանքի կառուցողները հայր ու որդի են եղել։ Հայրը պատերն է շարել, իսկ որդին՝ քար կտրել ու տաշել։ Վանքը չավարտած՝ որդին մեռնում է։ Առանց սկալաները քանդելու հայրը թողնում, հեռանում է։ Ժամանակ անց նա օտարության մեջ հանդիպում է մի շնողեցու և հայտնում վանքի սկալաները քանդելու գաղտնիքը։ Շնողեցին գալիս է Սանահին, վարպետի ասած ձևով քանդում վանքի սկալաները և մեծ փող ստանում դրա համար[12][13][14]։
Պատկերասրահ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]-
Սուրբ Գրիգոր մատուռ -
Վանքի գրադարանը -
-
Վանքի խաչքարերից մեկը -
-
16-րդ դարի ձեռագիր Սանահինի վանքից -
-
-
Ծիրանավոր խաչքար -
Զանգակատուն -
Սուրբ Հարություն մատուռ -
Սանահինի վանական համալիր -
-
-
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Wiki Loves Monuments monuments database — 2017.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Թումանյանական աշխարհ, Մշակութային գիտարան/Գ․Շախկյան․-Եր․։ 2016, 848 էջ
- ↑ Centre, UNESCO World Heritage. «Monasteries of Haghpat and Sanahin». whc.unesco.org (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 18-ին.
- ↑ Հայկական հանրագիտարանի գլխ. խմբ., Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, «Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն ՊՈԱԿ», 2002, էջ 885 — 1072 էջ, ISBN 5-89700-016-6։
- ↑ Հայկական հանրագիտարանի գլխ. խմբ., Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, «Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն ՊՈԱԿ», 2002, էջ 886 — 1072 էջ, ISBN 5-89700-016-6։
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Կարո Ղաֆադարյան Սանահին և Հաղպատ վանքերը (հիմնադրման 1000-ամյակի առթիվ)
- ↑ Հայկական հանրագիտարանի գլխ. խմբ., Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, «Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն ՊՈԱԿ», 2002, էջ 887 — 1072 էջ, ISBN 5-89700-016-6։
- ↑ Հայկական հանրագիտարանի գլխ. խմբ., Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, «Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն ՊՈԱԿ», 2002, էջ 888 — 1072 էջ, ISBN 5-89700-016-6։
- ↑ Հայկական հանրագիտարանի գլխ. խմբ., Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, «Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն ՊՈԱԿ», 2002, էջ 889 — 1072 էջ, ISBN 5-89700-016-6։
- ↑ Հայկական հանրագիտարանի գլխ. խմբ., Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, «Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն ՊՈԱԿ», 2002, էջ 890 — 1072 էջ, ISBN 5-89700-016-6։
- ↑ 11,0 11,1 Հայկական սովետական հանրագիտարան, խմբագիր՝ Վիկտոր Համբարձումյան, Երևան, Հայ սովետական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1984։
- ↑ Արամ Ղանալանյան (1969). Ավանդապատում. Երևան: Հայկական ՍՍՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտ.
- ↑ Մովսես Խորենացի. Պատմութիւն Հայոց. էջեր Գիրք Ա, Գլուխ Ի.
- ↑ Г. Халатьянц (1896). Армянский эпос в Истории Армении Моисея Хоренского. Москва.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 1, Տփղիս, 1842
- Հարությունյան Ի., Սանահին, ԱՀ, գիրք 3, 1898
- Լալայան Ե., Բորչալուի գավառ, ԱՀ, գիրք 7–8, 1901
- Ղաֆադարյան Կ., Սանահնի վանքը և նրա արձանագրությունները, Երևան, 1957
- Շախկյան Գ., Լոռի. պատմության քարակերտ էջերը, Երևան, 1986
- Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Երևան, 1992, էջ 246–249, 295–298։
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Սանահինի վանք
- Armeniapedia.org: Sanahin (անգլերեն)
- Armenica.org: Sanahin (անգլերեն)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սանահինի վանական համալիր» հոդվածին։ |
| ||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 10, էջ 173)։ 
|
| ||||||||||||||
