Համաստեղություններ

Օրիոնը ամենահեշտ ճանաչվող համաստեղություններից է։

Համաստեղություններ կամ աստեղատներ, երկնոլորտը պայմանականորեն բաժանող տիրույթներ՝ աստղային երկնքում դյուրին կողմնորոշվելու համար։ Հնում համաստեղություններ են անվանել երկնքում պայծառ աստղերով առանձնացվող բնորոշ պատկերները։

Հայկական լեռնաշխարհում

Հայկական լեռնաշխարհի բնակիչների աստղային երկնքի նկատմամբ հետաքրքրության մասին են վկայում ավելի քան 3 հազարամյակի վաղեմության՝ համաստեղություններ պատկերող բազմաթիվ ժայռապատկերներ։ Աստղագոտին, որով անցնում է Արեգակի տարեկան ուղին (խավարածիր), հին ժողովուրդները բաժանել են 12 համաստեղությունների (Խոյ, Ցուլ, Երկվորյակներ, Խեցգետին, Առյուծ, Կույս, Կշեռք, Կարիճ, Աղեղնավոր, Այծեղջյուր, Ջրհոս, Ձկներ)։ Աստղագոտին անվանել են Կենդանաշրջան, իսկ դրա համաստեղությունները՝ կենդանակերպ։ Անանիա Շիրակացու աշխատություններում բերված է յուրաքանչյուր կենդանակերպում երևացող աստղերի քանակը։ Միջնադարյան մի շարք թարգմանական և հայկական բնագրային աշխատություններում հեղինակները, հետևելով Պլատոնին, տվել են կենդանակերպի ու մարդու մարմնի մասերի «համապատասխանության» նկարներ և դրանց բացատրությունները։ Հայտնի է, որ միջնադարում բախտագուշակները պետությունների և մարդկանց ճակատագրերը, պատերազմները և երկրային այլ երևույթներ կապել են համաստեղությունների և լուսատուների հետ։ Սակայն հայ տոմարագետ-աստղագետները (սկսած Անանիա Շիրակացուց, որն այդ բոլորը համարել է «բարբաջանք») հանդես են եկել աստղագուշակության դեմ։ Նրանք բացատրել են կենդանակերպի անունները՝ նկատի ունենալով, թե դրանցից յուրաքանչյուրում Արեգակի գտնվելը ինչ ազդեցություն է գործում Երկրի վրա։ Այսպես, ըստ Հակոբ Ղրիմեցու, Խոյ է կոչվում գարնան առաջին կենդանակերպը, քանի որ «խոյը ծննդական է», և Արեգակը, այդ կենդանակերպում գտնվելիս, «Երկիրը շարժում է ծննդականության»։ Առյուծ կենդանակերպում գտնվելիս Արեգակն այնպես է հզորանում, որ կարող է նույնիսկ վնաս պատճառել մարդկանց։ Արեգակի՝ Ձկներ կենդանակերպում գտնվելու ժամանակ, առատ ձնհալի հետևանքով Երկիրը ձկան նման լողում է ջրի մեջ ևն։ Երևանի Մատենադարանի ձեռագրերում պահպանվել են կենդանակերպերի նկարներ և այլ համաստեղությունների վերաբերյալ տեղեկություններ։ Համաստեղությունների դիցաբանական անուններն ունեն իրենց հայկական համարժեքները (Օրիոն՝ Հայկ, Հերկուլես՝ Վահագն ևն)։ Համաստեղությունների փոխդասավորության, անվանումների և աստղերի աստղային մեծությունների մասին տեղեկություններ կան «Համատարած աշխարհացոյց» և «Աստղալից երկինք» քարտեզներում։

Կարճ նկարագիր

Համաստեղությունների աստղերը գտնվում են Արեգակից տարբեր հեռավորության վրա։

Երկնակամարում իրարից փոքր անկյունային հեռավորության վրա գտնվող աստղերը եռաչափ տարածության մեջ կարող են դասավորված լինել իրարից շատ հեռու։ Մի համաստեղության մեջ երևացող աստղերը կարող են և՛ մոտ լինել և՛ շատ հեռու ու իրար հետ ոչ մի կապ չունենալ։ Հնադարում մարդիկ տեսնում էին աստղերի դասավորվածության մեջ որոշակի համակարգվածություն և ըստ դրա ձևավոր համաստեղություններ։ Ժամանակի ընթացքում դիտորդները տեսել են տարբեր համաստեղություններ և նրանց ուրվագծերը, և նրանց անվանումներից շատերի բացատրությունը մինչ այժմ պարզ չէ։ Մինչև XIX դարը համաստեղությունը հասկացվում էր որպես աստղերի որոշակի խումբ, ոչ թե երկնակամարի մի հատված։ Այդ դեպքում ստացվում էր, որ նույն աստղը կարող էր պատկանել 2 տարբեր համաստեղության, իսկ տարածքները, որտեղ աստղերի քանակը քիչ էր համաստեղության չէր պատկանում։

1922 թվականին Հռոմում Միջազգային աստղագիտական միության I Գլխավոր ասամբլեայի որոշմամբ վերջնականապես որոշվեց երկնակամարի բաժանման 88 համստեղությունների ցանկը։ 1928 թվականին որոշվեց համաստեղությունների միանշանակ և հստակ սահմանները, գծված 1875 ժամանակաշրջանի ընդունված երկնային կոորդինատների հասարակածային համակարգում հաստատուն ուղղակի ծագման և թեքության գծերով։

Հինգ տարվա ընթացքում ահմաններն անընդհատ ճշտվում էին։ 1935 թվականին համաստեղությունների սահմանները վերջնականապես հաստատվեցին, իսկ աստղագետները պայամանավորվեցին այլևս չփոփոխել։

• 
  Օրիոնի համաստեղության աստղերը, որոնք երևում են անզեն աչքով։
• 
  Օրիոնի կերպարը ստեղծող աստղերի խմբավորումը։
• 
  Օրիոնի համաստեղության ուրվագիծը Ուրանաչափության ատլասում (1603 թվական)
• 
  Օրիոնի համաստեղության ժամանակակից սահմանները։

88 համաստեղություններից միայն 48-ն են հնադարյան, նրանց անուններն ու աստղերը (բայց ոչ պատկերումը) ընդգրկված են Կլավդիոս Պտղոմեոսի «Ալմագեստ» կատալոգում, որն ապրել է II դարում։

Նրանք ընդգրկում են այն տարածքները որ տեսանելի է Եվրոպայի հարավից։ Ավելի վաղ Պտղոմեոսի պատկերած համաստեղությունները կարելի է գտնել աս-Սուֆի «Անշարժ աստղերի գիրք» աշխատությունում։ Նա ապրել է 903-998 թվականները։ Մյուս ժամանակակից համաստեղությունները մտցվել են XVII—XVIII դարերում, հարավային երկնքի ուսումնասիրման և հյուսիսային երկնքի «դատարկ տեղերի» լրացման արդյունքում։ Համաստեղությունները կարող են անվանվել իրական կամ հնարված կենդանիների անուններով (Մեծ Արջ, Առյուծ, Վիշապ), հունական առասպելների հերոսների անուններով (Կասիոպեա, Անդրոմեդա) կամ առարկաների անուններով, որոնց հիշեցնում է աստղերի դասավորությունը (Կշեռք, Հյուսիսային Թագ)։

12 համաստեղություններ ավանդաբար անվանում են Կենդանակերպեր, որոնցով անցնում է Արեգակի կենտրոնը տարվա ընթացքում՝ արեգակնածիրը (Խավարածիր)։ Նոյեմբերի 30-ից դեկտեմբերի 17-ը (2014 ժամանակաշրջան) Արեգակը գտնվում է Օձակրի համաստեղությունում։ Այդ համաստեղությունը նույնպես Կենդանակերպ է, սակայն սնահավատությունը (թիվը-13, կենդանին-օձ) թույլ չտվեց աստղագուշակներին դասել համաստեղությունը այդ շարքում։

Մեծ Արջի համաստեղությունը Յան Գավելի ատլասում

Հոլանդական քարտեզագրի XVII դարի աստղային երկնքի քարտեզը։

Համաստեղությունների ցանկ

Համաստեղությունների ժամանակակից սահմանները։

Միջազգային աստղագիտական միության կողմից պաշտոնապես ընդունվել են 88 համաստեղություն։ Աղյուսակում նշված է նաև լատիներեն անվանումը, հապավումը, մակերեսը քառակուսի աստիճաններով և 6,0^m և ավելի պայծառությամբ աստղերի քանակը։

Համաստեղությունների ցանկը

Հայերեն անունը Լատիներեն անունը Լատիներեն անվան սեռական հոլովը Կրճատ ձևը Մակերեսը (քառ.աստ.) Մակերեսը տոկոսներով 6.0m-ից պայծառ աստղերի քանակը Ագռավ Corvus Corvi Crv 184 0.45% 15 Աղավնի Columba Columbae Col 270 0.65% 40 Նետ Sagitta Sagittae Sge 80 0.19% 20 Աղեղնավոր Sagittarius Sagittarii Sgr 867 2.10% 115 Աղվես Vulpecula Vulpeculae Vul 268 0.65% 45 Այծեղջյուր Capricornus Capricorni Cap 414 1.00% 50 Անդրոմեդա Andromeda Andromedae And 722 1.75% 100 Անկյունակապ Norma Normae Nor 165 0.40% 20 Առագաստ Vela Velorum Vel 500 1.21% 110 Առյուծ Leo Leonis Leo 947 2.30% 70 Արծիվ Aquila Aquilae Aql 652 1.58% 70 Բերենիկեի վարսեր Coma Berenices Comae Berenices Com 386 0.94% 50 Գայլ Lupus Lupi Lup 334 0.81% 70 Գավաթ Crater Crateris Crt 282 0.68% 20 Դանակ Caelum Caeli Cae 125 0.30% 10 Դելֆին Delphinus Delphini Del 189 0.46% 30 Դրախտահավ Apus Apodis Aps 206 0.50% 20 Եզնարած Bootes Bootis Boo 907 2.20% 90 Եռանկյունի Triangulum Trianguli Tri 132 0.32% 15 Զոհասեղան Ara Arae Ara 237 0.57% 30 Էրիդան Eridanus Eridani Eri 1138 2.76% 100 Երկվորյակներ Gemini Geminorum Gem 514 1.25% 70 Ընձուղտ Camelopardalis Camelopardalis Cam 757 1.83% 50 Թռչող Ձուկ Volans Volantis Vol 141 0.34% 20 Ժամացոյց Horologium Horologii Hor 249 0.60% 20 Լուսան Lynx Lyncis Lyn 545 1.32% 60 Խեցգետին Cancer Cancri Cnc 506 1.23% 60 Խոյ Aries Arietis Ari 441 1.07% 50 Կառավար Auriga Aurigae Aur 657 1.59% 90 Կասիոպեա Cassiopeia Cassiopeiae Cas 598 1.45% 90 Կարապ Cygnus Cygni Cyg 804 1.95% 150 Կարիճ Scorpius Scorpii Sco 497 1.20% 100 Կարկին Circinus Circini Cir 93 0.23% 20 Կենդանագիր Pictor Pictoris Pic 247 0.60% 30 Կենտավրոս Centaurus Centauri Cen 1060 2.57% 150 Կետ Cetus Ceti Cet 1231 2.99% 100 Ցեֆեոս Cepheus Cephei Cep 588 1.42% 60 Կշեռք Libra Librae Lib 538 1.30% 50 Կողմնացույց Pyxis Pyxidis Pyx 221 0.54% 25 Կոյս Virgo Virginis Vir 1294 3.14% 95 Կռունկ Grus Gruis Gru 366 0.89% 30 Օրիոն Orion Orionis Ori 594 1.44% 120 Հարավային Եռանկյունի Triangulum Australe Trianguli Australis TrA 110 0.27% 20 Հարավային Թագ Corona Australis Coronae Australis CrA 128 0.31% 25 Հարավային Խաչ Crux Crucis Cru 68 0.17% 30 Հարավային Հիդրա Hydrus Hydri Hyi 243 0.59% 20 Հարավային Ձուկ Piscis Austrinus Piscis Austrini PsA 245 0.59% 25 Հեռադիտակ Telescopium Telescopii Tel 252 0.61% 30 Հիդրա Hydra Hydrae Hya 1303 3.16% 130 Հյուսիսային Թագ Corona Borealis Coronae Borealis CrB 179 0.43% 20 Հնդկացի Indus Indi Ind 294 0.71% 20 Ձկներ Pisces Piscium Psc 889 2.16% 75 Ճանճ Musca Muscae Mus 138 0.34% 30 Մանրադիտակ Microscopium Microscopii Mic 210 0.51% 20 Մեծ Արջ Ursa Major Ursae Majoris UMa 1280 3.10% 125 Մեծ Շուն Canis Major Canis Majoris CMa 380 0.92% 80 Միաեղջյուր Monoceros Monocerotis Mon 482 1.17% 85 Մողես Lacerta Lacertae Lac 201 1.59% 35 Նապաստակ Lepus Leporis Lep 290 0.70% 40 Նավախել Carina Carinae Car 494 1.20% 110 Ողնուց Puppis Puppis Pup 673 1.63% 140 Ոսկե Ձկնիկ Dorado Doradus Dor 179 0.43% 20 Որսկան Շներ Canes Venatici Canum Venaticorum CVn 465 1.13% 30 Պեգաս Pegasus Pegasi Peg 1121 2.72% 100 Պերսևս Perseus Persei Per 615 1.49% 90 Պոմպ Antlia Antliae Ant 239 0.58% 20 Ջրհոս Aquarius Aquarii Aqr 980 2.38% 90 Սեղանասար Mensa Mensae Men 153 0.37% 15 Սեքստանտ Sextans Sextantis Sex 314 0.76% 25 Սիրամարգ Pavo Pavonis Pav 378 0.92% 45 Վահան Scutum Scuti Sct 109 0.26% 20 Վահագն Hercules Herculis Her 1225 2.97% 140 Վառարան Fornax Fornacis For 398 0.96% 35 Վիշապ Draco Draconis Dra 1083 2.63% 80 Տուկան Tucana Tucanae Tuc 295 0.71% 25 Ցանց Reticulum Reticuli Ret 114 0.28% 15 Ցուլ Taurus Tauri Tau 797 1.93% 125 Փյունիկ Phoenix Phoenicis Phe 469 1.14% 40 Փոքր Առյուծ Leo Minor Leonis Minoris LMi 232 0.56% 20 Փոքր Արջ Ursa Minor Ursae Minoris UMi 256 0.62% 20 Փոքր Ձի Equuleus Equulei Equ 72 0.17% 10 Փոքր Շուն Canis Minor Canis Minoris CMi 183 0.44% 20 Քամելեոն Chamaeleon Chamaeleontis Cha 132 0.32% 20 Քանդակագործ Sculptor Sculptoris Scl 475 1.15% 30 Քնար Lyra Lyrae Lyr 286 0.69% 45 Օկտանտ Octans Octantis Oct 291 0.71% 35 Օձ Serpens Serpentis Ser 637 1.54% 60 Օձակիր Ophiuchus Ophiuchi Oph 948 2.30% 100

Ծանոթագրություններ

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Համաստեղություններ կատեգորիայում։

Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 104)։