Arroila

ibai batek irekitako ibilgu edo ibarsakon eta estua, horma ia bertikalakdituena
Arroil» orritik birbideratua)

Arroila[1] haran edo pasagune sakon eta estua da, bereziki haitz artekoa eta ibai baten jarduerak sortua[2]. Ibaiek husten duten lekuaren altuera izateko joera dute.[3] Beraz arroila gehienak ordokiaren mailatik higaduraren bitartez sortuak dira.

Antelope arroila, Arizonan.
Rawanduzeko arroila, Irak estatuaren iparraldean, Kurdistan.

Arroila, malkar edo itsaslabarren arteko zirrikitu sakona da, meteorizazioaren eta ibai baten higadura-jardueraren ondorioz, denbora-eskala geologikoetan zehar gertatutakoa[4]. Ibaiek azpiko gainazalak mozteko joera naturala dute, eta, azkenean, arroka geruzak higatzen dituzte sedimentuak ibai beheran kentzen diren heinean. Ibai-ibilgu bat pixkanaka-pixkanaka oinarrizko kota batera iritsiko da, hau da, ibaia isurtzen den ur-masaren kota berera. Meteorizazio- eta higadura-prozesuek arroilak sortuko dituzte ibaiaren iturburuak eta estuarioak altuera nabarmen desberdinetan daudenean[5], bereziki arroka-geruza leunagoak meteorizazioarekiko erresistenteagoak diren geruza gogorragoekin nahasten direnean.

Arroila ere bi mendi gailurren arteko haustura bati ere dei dakioke, hala nola Mendi Harritsuak, Alpeak, Himalaya edo Andeak barne dauden mendilerroak. Normalean, ibai edo erreka batek mendien artean halako zatiketak egiten ditu. Mendi motako arroilen adibideak dira: Utahko Provo Canyon edo Kaliforniako Sierra Nevadako Yosemite Valley. Mendi barruko arroilak edo irekidura alde bakarrean duten arroilak, kutxako arroilak deitzen zaie. Arteka arroilak oso arroila estuak dira, askotan horma leunak dituztenak.

Isurialde kontinentalaren hondoko haran malkartsuei itsaspeko arroilak deitzen zaie. Lehorreko arroilak ez bezala, itsaspeko arroilak uhertasun-korronteek eta luiziek sortuta daudela uste da.

Ospetsuena eta, Groenlandiako Arroila Handia topatu arte[6], batzuen ustez, luzeena Arizonako Coloradoren Arroila Handia da eta bigarrena Namibiako Visrivier ibaiaren arroila.[7]. Sakonena, berriz, Tibeteko Yarlung Tsangpoko Arroila Handia da, 5.500 metroko sakonera duena.

Arroila-jaitsiera abenturazko kirol bilakatu da, XX. mendeko amaieratik aurrera.

Ezaugarriak

aldatu

Eskualde karstikoetako forma arrunt bat da hori. Arroiletan, ordea, agerian zirkulatzen du urak. Arroila hegal zuzeneko haran bat da, bi kare-haitz plataformaren arteko benetako zerra-ebakia. Coloradoko Arroila Handia da mota honetako formazioen adibide adierazgarriena eta ezagunena.

 
Iñarbeko arroila, Nafarroa Garaia.
 
Arbaiungo arroila, Nafarroa Garaia.

Isurialdeen gogortasunarengatik eta irazkortasunarengatik gertatzen da, hain zuzen, higadura gehiena ibilguaren hondoan; hegalek, berriz, oso geldiro eboluzionatzen dute, haran barrenaren aldean. Horma malkartsuak, azpitik janak eta malda gutxiagoko ezpondak izaten dira, elkarren segidan, barreneraino, kare-haitzezko geruzen arabera mailakaturik. Karst lurraldeetan zehar arroilak eratuz igarotzen diren ibaiak alogenoak izaten dira, urruti izaten dute iturburua, eskualde irazgaitzetan, eta kare-haitzezko eskualdetik igarotzean oraindik erabat galdu gabe izaten dute iturburuko uraren parte bat.

Arroilak existitzeko, arroila dagoen kare-harriak lodia behar du izan, ubidearen hondoan eta isurialdeetan azaleratzeko bezain lodi, gutxienez. Bestela, ur lasterrak azpiko geruza irazgaitza (tuparria adibidez) topatzen badu, oso bestelakoa izango da arroilaren bilakaera. Horrelakoetan haranaren hondoa zabaldu egiten da, haitz irazgaitzaren bilakaera oso bizkorra izaten baita uholdeen eraginez. Horrela U motako profil bat sortzen da. Profil mota horretan malkor bertikalek inguratzen dituzte forma zapalak. Malkor horiek paralelo joaten dira atzeratzen. Ur lasterrean gora, Vaucluse iturburu batean bukatzen da harana, kare-harriak eta azpiko geruza irazgaitzak elkar jotzen duten lekuan. Vaucluse iturburuaz goitik, kare-harrizko malkor batek ixten du harana, hondo lehorreko harana eratuz.

Nafarroako lurraldean eta, zehatzago esateko, Nafarroa Hezea deitzen den eskualdean, bada eremu bat kare-harriz, tuparriz eta flyschez osatua. Eskualde horren ekialdeko aldean Pirinioetako ohiko haranak diren Irati eta Erronkari haranen arteko egiturak dira azpimarragarrienak, mendebaleko aldean, Kantauri alderako haranetan, Urbasa-Andia, Aralar mendilerroa eta beste txikiago batzuk, Lokiz mendilerroa eta Kodeskoa, esate baterako. Urbasa mendilerroa, batez ere, Urederraren Iturburuko Izadi Erreserba guztiz aipagarria da, kareharri eremu bereziki ederra delako. Nafarroako lurraldeko beste era bateko egitura karstikoen artean bereziki aipatzekoak dira lurralde horretan diren arroila edo arroila ugariak (Iñarbeko arroila, Gazteluko arroila, Arbaiungoa, Benasakoa, Lekunberrikoa, Burgikoa, Txintxurreneakoa, Irunberrikoa, etab.). Txintxurreneako arroila, esate baterako, Urrobi ibaiak ebakitako arroila txikia da, kilometro bateko luzera ingurukoa, ibai horrek kare-harri multzo handi bat igarotzean ebakia. Kare-harriz eta dolomiaz eratuak ditu hormak , 30-50 metro inguruko altuera dutenak. Horma horietan kobazulo eta erlaitz asko dira , hegaztiek habiak egiteko aproposak.

Munduko adibide batzuk

aldatu

Afrika

aldatu
 
Fish River Canyon, Namibia
 
Oribi Arroila, South Africa

Namibia

aldatu

Hegoafrika

aldatu

Tanzania

aldatu

Amerika

aldatu

Argentina

aldatu

Brasil

aldatu
 
Itaimbezinho Arroila, Brasil

Kanada

aldatu
 
Ouimet Arroila,Ontario, Kanada

Kolonbia

aldatu

Mexiko

aldatu

United States

aldatu
 
Green River, Canyonlands National Park, Utah, AEB.
 
Three Gorges delako hiru arroiletatik bat Yangtze ibaia Txina
 
Arroila Kabul ibaian, Afganistan

Indonesia

aldatu

Taiwan

aldatu

Beste batzuk

aldatu
 
Cheddar Gorge, Ingalaterra

.

 
La Madeleine, L'Ardèche, Frantzia

.

 
Duero ibaiko arroila Portugal

.

Europa

aldatu

Euskal Herria

aldatu
 
Kakuetako arroila
 
Holtzarteko arroila
 
Iñarbeko arroila

[10][11]

 
Arbaiungo arroila

[12][13]

Erresuma Batua

aldatu

Frantzia

aldatu

Espainia

aldatu

Errusia

aldatu
 
Sulak Arroila Dagestanen

.

Ukraina

aldatu
 
Buky Arroila, Ukraina

.

Beste batzuk

aldatu
 
Joffre Gorge, Karijini National Park, Australia.

Ozeania

aldatu

Australia

aldatu

Zeelanda Berria

aldatu

Ikus, gainera

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. Arroila hitzak -a itsatsia du (Hiztegi Batua)
  2. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. Arroila. .
  3. www.mountainnature.com
  4. (Ingelesez) «Canyon» education.nationalgeographic.org (Noiz kontsultatua: 2023-02-23).
  5. Ward Cameron (2005). "Understanding Canyon Formation".
  6. Jonathan L. Bamber, Martin J. Siegert, Jennifer A. Griggs, Shawn J. Marshall eta Giorgio Spada. (2013-8-30). «Paleofluvial Mega-Canyon Beneath the Central Greenland Ice Sheet» Science 341 (6149): 997-999.  doi:10.1126/science.1239794..
  7. Cohen, Callan, Claire Spottiswoode & Jonathan Rossouw. (2006). Southern African Birdfinder. , 210 or. ISBN 1-86872-725-4..
  8. Kakuetako arroila, urak sortutako paisaia ikusgarria - Debagoiena - Goiena.eus
  9. Bideoa: Holtzarteko zubia eta arroilak (Zuberoa) (eitb.eus)
  10. Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia | IÑARBEKO ARROILA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=11644%7Csartze-data=2021-11-21
  11. Erreferentzia|izenburua=Artxugako eta Zariketako mendilerroak eta Aretako mendiak - naturgune babestuak - navarra.es|hizkuntza=eu-ES|url=http://espaciosnaturales.navarra.es/eu/sierra-de-artxuga-zarikieta-y-montes-de-areta%7Caldizkaria=espaciosnaturales.navarra.es%7Csartze-data=2021-11-21[Betiko hautsitako esteka]
  12. Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia | ARBAIUNGO ARROILA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=3659%7Csartze-data=2021-11-21
  13. Erreferentzia|izenburua=Leireko mendilerroa eta Arbaiungo arroila - naturgune babestuak - navarra.es|hizkuntza=eu-ES|url=https://espaciosnaturales.navarra.es/eu/sierra-de-leire-y-foz-de-arbaiun%7Caldizkaria=espaciosnaturales.navarra.es%7Csartze-data=2021-11-21[Betiko hautsitako esteka]

Kanpo estekak

aldatu