Pieniężno

Pieniężno
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła z XIV w.
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	braniewski
Gmina	Pieniężno
Prawa miejskie	1312–1945, 1973
Burmistrz	Krzysztof Kisiel
Powierzchnia	3,82 km²
Wysokość	76 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024); • liczba ludności; • gęstość	; 2420; 633,5 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 55
Kod pocztowy	14-520
Tablice rejestracyjne	NBR
	Położenie na mapie gminy Pieniężno Pieniężno
	Położenie na mapie Polski Pieniężno
	Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Pieniężno
	Położenie na mapie powiatu braniewskiego Pieniężno
	54°14′11″N 20°07′43″E/54,236389 20,128611
TERC (TERYT)	2802054
SIMC	0932956
	Urząd miejskiul. Generalska 8; 14-520 Pieniężno
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Pieniężno (dawniej Melzak, niem. Mehlsack^[2]) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie braniewskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Pieniężno.

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. Pieniężno liczyło 2420 mieszkańców^[1].

Pieniężno leży zarówno na historycznej Warmii biskupiej^[3], jak i na obszarze dawnego pruskiego terytorium Warmii plemiennej^[4]. Położone jest w pasie Wzniesień Górowskich, nad rzeką Wałszą.

Nazwa miasta

Najstarsza znana nazwa związana z miejscowością jest pochodzenia staropruskiego i brzmiała Melcekuke (od „malte”, „malko” – drzewo, zarośla, las i „kuke”, „kauks” – diabeł, czart, czyli „czarci las”). Niemieccy koloniści osadzeni tu po lokacji miasta przez Krzyżaków przyswoili ją fonetycznie jako Mehlsack („worek mąki”). Osadnictwo mazurskie w Prusach Książęcych w następnych wiekach sprawiło, że pojawiła się także równoległa forma polska Melzak. Po przyłączeniu do Polski w 1945 w użyciu znajdowała się nazwa Mąkowory. W 1947 na mocy rozporządzenia ministrów administracji publicznej i ziem odzyskanych z 12.11.1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości nazwę ponownie zmieniono i odtąd miasteczko nosi nazwę Pieniężno, na cześć Seweryna Pieniężnego juniora – wydawcy przedwojennej polskiej „Gazety Olsztyńskiej”.

Historia

Prusowie założyli w tym miejscu gród obronny, który nazywał się Melcekuke. Ostatnim księciem staropruskim był prawdopodobnie Wewa. W połowie XIII w. stoczył krwawy bój z Krzyżakami ponosząc klęskę. W efekcie, zgodnie z umową między Krzyżakami a papieżem Innocentym IV, Warmię otrzymał biskup, a Terra Wewa przekazana została kapitule. Pierwsze zapiski w kronikach zakonu krzyżackiego podają datę 1282 r., kiedy to biskup warmiński przekazał posiadłości Wewy kapitule z poleceniem założenia parafii i wzniesienia kościoła. Krzyżacy nazywali miasto Mehlsack.

Nie jest dokładnie znana data nadania praw miejskich, niektóre źródła podają 1295 r., jednak w dokumentach po raz pierwszy nazwy civitas (łac. – miasto) użyto w 1312 r., gdy kapituła warmińska wystawiła przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim, potwierdzone zostały w 1326. W pierwszych latach XIV w. kapituła warmińska wybudowała tu zamek i otoczyła miasto murami obronnymi z dwiema bramami, Braniewską i Ornecką^[5], Melzak był siedzibą komornictwa w posiadłościach kapituły.

W 1414 mieszczanie dobrowolnie wpuścili do miasta wojska polskie dowodzone przez Władysława Jagiełłę, najeźdźcy ograbili i spalili miasto. Po wybuchu wojny trzynastoletniej w 1454 mieszczanie opowiedzieli się po stronie Krzyżaków. Rok później Melzak najeżdżają Polacy, zdobywają zamek, plądrują i palą całe miasto^[6]. Od 1466 miasto razem z Warmią było częścią Królestwa Polskiego. W 1518 i 1519 na zamku w Melzaku zamieszkiwał Mikołaj Kopernik. W 1520 zdobyły miasto i częściowo zniszczyły wojska Albrechta Hohenzollerna. W 1626 miasto napadły i splądrowały wojska szwedzkie, rok później znaczna część zabudowy została spalona, jednakże Polacy pod wodzą Stanisława Rewery Potockiego odbili miasto. W czasach I Rzeczypospolitej jednym z burmistrzów miasta był malarz Piotr Kolberg.

W 1905 Melzak liczył 4042 mieszkańców, a w 1937 – 4665 mieszkańców^[7].

W sierpniu 1944 część samolotów uczestniczących w nalocie dywanowym na Królewiec zrzuciła bomby na Pieniężno, w całym mieście nienaruszonych zostało siedem domów i jeden z kościołów^[6] (cegła ze zrujnowanych domów posłużyła następnie do odbudowy Warszawy). 17 lutego 1945 roku siły hitlerowskie zostały wyparte przez oddziały 3 armii 2 Frontu Białoruskiego. W walkach o miasto i okolice zginęło 166 żołnierzy radzieckich i 32 oficerów. 18 lutego 1945 roku podczas inspekcji wojsk na przednim skraju frontu pod Pieniężnem został śmiertelnie ranny dowódca 3 Frontu Białoruskiego generał armii Iwan Czerniachowski^[8]. Na jego cześć w Pieniężnie ustawiono pomnik.

Wiosną 2001 roku na cokole pomnika gen. Czerniachowskiego pojawiły się napisy kat AK i morderca^[9]. W 2014 władze miasta wystąpiły z inicjatywą usunięcia lub przeniesienia pomnika. 17 września 2015 r. w 76 rocznicę rosyjskiej napaści na Polskę rozebrano monument sowieckiego generała^[10]. W 2023 roku odbyła się uroczystość odsłonięcia i poświęcenia krzyża wraz z tablicą poświęconą „Ofiarom I i II wojny światowej. Ofiarom nazizmu i komunizmu” w miejscu gdzie dawniej stał usunięty pomnik^[11].

Ze względu na zniszczenie miasta w ponad 90% zimą 1945 r. administracja polska nie zaliczyła miejscowości do miast, ponieważ liczba mieszkańców wynosiła 640 osób. W 1954 r. Pieniężno zostało siedzibą gromady Pieniężno, w 1959 uzyskało prawa osiedla miejskiego, a prawa miejskie odzyskało w 1973 r. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa elbląskiego.

Demografia

Dane z 31 grudnia 2017 roku^[12].

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	2 802	100	1 466	52,3	1 336	47,7
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	735		384		351

Zabytki

Zamek Kapituły Warmińskiej z XIV wieku, na którym w 1518 i 1519 zamieszkiwał Mikołaj Kopernik
Ratusz z XIV–XV wieku. Obecnie ratusz znajduje się w odbudowie po zniszczeniach II wojny światowej, w czasie której miasto zostało zniszczone w 80%. Był to budynek usytuowany pośrodku kwadratowego rynku^[13].
Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła z XIV wieku: Kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła o pięciu nawach wybudowano w 1897 roku. W tym miejscu stała kiedyś stara świątynia, której wyposażenie trafiło do nowego kościoła: barokowe figury patronów przy ołtarzu, gotycka chrzcielnica i polichromowana ambona z XVII wieku^[14].
Wieża kościoła poewangelickiego z lat 1844–1851
Muzeum Misyjno-Etnograficzne Księży Werbistów
Most kolejowy nad rzeką Wałszą, o wysokości 30 metrów i długości 160 m, z 1885 roku, składający się z 3 jednakowych przęseł kratowych o dźwigarach parabolicznych o rozpiętości 42,4 m każde. Rozstaw dźwigarów 3,1 m, rozstaw podłużnic 1,8 m, wysokość filarów 28 m. Zniszczony w czasie działań wojennych w 1945, odbudowany w 1950 roku
Wieża ciśnień z 1905 roku
Klasztor Księży Werbistów
cerkiew greckokatolicka św. Michała z lat 1621–1623, dawna kaplica szpitalna
Dawny młyn i magazyn
Dawna plebania przy kościele śś. Piotra i Pawła

Zamek Kapituły Warmińskiej
Wnętrze kościoła śś. Piotra i Pawła
Wieża kościoła ewangelickiego
Seminarium werbistów
Dawna kaplica szpitalna
Dawny młyn i magazyn
Dawna plebania

Transport

Przez miasto przebiegają drogi:

507 Braniewo – Pieniężno – Orneta – Dobre Miasto
510 Pieniężno – Głębock
512 Pieniężno – Górowo Iławeckie – Bartoszyce – Szczurkowo

W mieście znajduje się przystanek kolejowy, dawniej stacja.

Wspólnoty wyznaniowe

Ludzie związani z Pieniężnem‎

Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Pieniężnem‎.

Zobacz też

Pieniężno (osada w województwie warmińsko-mazurskim)

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
↑ Lucjan Czubiel, Tadeusz Domagała: Zabytkowe ośrodki miejskie Warmii i Mazur. Olsztyn: Wydawnictwo „Pojezierze”, 1969, s. 265. OCLC 838923751. Cytat: Pieniężno do 1772 roku było jednym z trzech miast należących bezpośrednio do kapituły warmińskiej. Położenie w najżyźniejszym rejonie Warmii sprzyjało gospodarczemu rozwojowi miasta. (pol.).
↑ Jan Tyszkiewicz, Warmia (hasło), [w:] Encyklopedia historii Polski. Dzieje polityczne. Jacek Biernacki (red.). T. 2. Warszawa: Ogólnopolski Hurt Książki „Morex” s.c., 1995, s. 521. ISBN 83-904121-2-8. Cytat: […] były to części dawnych terytoriów plemiennych Warmów ([…] Melsak […]) […]. (pol.).
↑ Jan Bałdowski „Warmia i Mazury, mały przewodnik” Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 173-174
↑ ^a ^b Piotr Skurzyński „Warmia, Mazury, Suwalszczyzna” Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 142
↑ Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 115.
↑ Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, CzesławC. Czubryt-Borkowski (oprac.), ZygmuntZ. Czarnocki (oprac.), Warszawa: Sport i Turystyka, 1988, s. 182, ISBN 83-217-2709-3, OCLC 830085367 .
↑ Wprost: Pomnik kata AK, 29.05.2001.
↑ Rozpoczęła się rozbiórka pomnika generała Czerniachowskiego. pieniezno.wm.pl. [dostęp 2015-09-18].
↑ W Pieniężnie odsłonięto krzyż w miejscu, gdzie stał pomnik gen. Czerniachowskiego [online], www.debata.olsztyn.pl, 19 sierpnia 2023 [dostęp 2024-02-24] (pol.).
↑ Pieniężno w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-01-15] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Roman Pawlak: Polska zabytkowe ratusze. Warszawa: Sport i Turystyka MUZA SA, 2003, s. 274. ISBN 83-7200-991-0.
↑ Piotr Skurzyński, Edyta Tomczyk, Wanda Bednarczuk=Rzepko: Polska na weekend: Warmia, Mazury, Suwalszczyzna. 2008, s. 6. ISBN 978-83-7552-316-4.
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-02] .

Linki zewnętrzne

Czas na Pieniężno
Melzak, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 250 .

[PopulacjaPowierzchnia-1] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).

[MP-2] Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).

[3] Lucjan Czubiel, Tadeusz Domagała: Zabytkowe ośrodki miejskie Warmii i Mazur. Olsztyn: Wydawnictwo „Pojezierze”, 1969, s. 265. OCLC 838923751. Cytat: Pieniężno do 1772 roku było jednym z trzech miast należących bezpośrednio do kapituły warmińskiej. Położenie w najżyźniejszym rejonie Warmii sprzyjało gospodarczemu rozwojowi miasta. (pol.).

[4] Jan Tyszkiewicz, Warmia (hasło), [w:] Encyklopedia historii Polski. Dzieje polityczne. Jacek Biernacki (red.). T. 2. Warszawa: Ogólnopolski Hurt Książki „Morex” s.c., 1995, s. 521. ISBN 83-904121-2-8. Cytat: […] były to części dawnych terytoriów plemiennych Warmów ([…] Melsak […]) […]. (pol.).

[5] Jan Bałdowski „Warmia i Mazury, mały przewodnik” Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 173-174

[mapa2007-6] Piotr Skurzyński „Warmia, Mazury, Suwalszczyzna” Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 142

[7] Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 115.

[8] Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, CzesławC. Czubryt-Borkowski (oprac.), ZygmuntZ. Czarnocki (oprac.), Warszawa: Sport i Turystyka, 1988, s. 182, ISBN 83-217-2709-3, OCLC 830085367 .

[9] Wprost: Pomnik kata AK, 29.05.2001.

[10] Rozpoczęła się rozbiórka pomnika generała Czerniachowskiego. pieniezno.wm.pl. [dostęp 2015-09-18].

[11] W Pieniężnie odsłonięto krzyż w miejscu, gdzie stał pomnik gen. Czerniachowskiego [online], www.debata.olsztyn.pl, 19 sierpnia 2023 [dostęp 2024-02-24] (pol.).

[12] Pieniężno w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-01-15] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[13] Roman Pawlak: Polska zabytkowe ratusze. Warszawa: Sport i Turystyka MUZA SA, 2003, s. 274. ISBN 83-7200-991-0.

[14] Piotr Skurzyński, Edyta Tomczyk, Wanda Bednarczuk=Rzepko: Polska na weekend: Warmia, Mazury, Suwalszczyzna. 2008, s. 6. ISBN 978-83-7552-316-4.

[15] Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-02] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Miasta na prawach powiatu	Elbląg Olsztyn
Miasta powiatowe	Bartoszyce Braniewo Działdowo Ełk Giżycko Gołdap Iława Kętrzyn Lidzbark Warmiński Mrągowo Nidzica Nowe Miasto Lubawskie Olecko Ostróda Pisz Szczytno Węgorzewo
Miasta gminne	Barczewo Biała Piska Biskupiec Bisztynek Dobre Miasto Frombork Górowo Iławeckie Jeziorany Kisielice Korsze Lidzbark Lubawa Mikołajki Miłakowo Miłomłyn Młynary Morąg Olsztynek Orneta Orzysz Pasłęk Pasym Pieniężno Reszel Ruciane-Nida Ryn Sępopol Susz Tolkmicko Wielbark Zalewo

Sołectwa	Białczyn Bornity Cieszęta Glebiska Jesionowo Jeziorko Kajnity Kierpajny Wielkie Kowale Lechowo Łajsy Łoźnik Niedbałki Pakosze Piotrowiec Pluty Posady Radziejewo Różaniec Sawity Wojnity Wopy Wyrębiska Żugienie
Miejscowości niesołeckie	Białczyn (osada) Borowiec Brzostki Gajle Gaudyny Glądy Kierpajny Małe Kiersiny Kolonia Wojnicka Lubianka Pajtuny Pawły Pełty Pieniężno (osada) Pieniężno Pierwsze

Miasta	Braniewo Frombork Pieniężno
Gminy miejskie	Braniewo
Gminy miejsko-wiejskie	Frombork Pieniężno
Gminy wiejskie	Braniewo Lelkowo Płoskinia Wilczęta

Przynależność wojewódzka	okręg mazurski (1945–46) woj. olsztyńskie (od 1946)
Miasta	Braniewo (od 1945) Frombork (do 1945 i od 1959) Orneta (od 1945) Pieniężno (Melzak) (do 1945 i od 1973)
Osiedla (1954–72)	Frombork (1958) Pieniężno (1959–72)
Gminy wiejskie (1945–54 i 1973–75)	Bażyny (Basien) (1946–54) Braniewo (1945–46 i od 1973) Chruściel (Blizin) (1945–54) Długobór (1945–46) Frombork (1945–54 i od 1973) Henrykowo (1945–46) Lechowo (Świetlany) (1945–54) Lelkowo (Szczepkowo) (← 1946–54 i od 1973) Nowa Pasłęka (1946–54) (Pasarga) Orneta (1945–46 i od 1973) Pieniężno (Wewno) (1945–54 i od 1973) Płoskinia (Plaszewo) (1946–54 i od 1973) Tolkowiec (1945–46) Wola Lipowska (1946–54) (Podlipie) Zakrzewiec (Vogelsang) (← 1946)
Gromady (1954–72)	Bażyny (1954–71) Bieńkowo (1954–68) Błudowo (1954–61) Braniewo (1954–72) Chruściel (1954–72) Chwalęcin (1954–59) Frombork (1954–72) Głębock (1954–57) Henrykowo (1954–59) Lechowo (1954–72) Lelkowo (1954–72) Mingajny (1954–59) Orneta (1954–72) Pakosze (1954–59) Pieniężno (1954–72) Pluty (1954 →) Płoskinia (1954–72) Rogity (1954–57) Szyleny (1954–59) Wola Lipowska (1954–68) Żelazna Góra (1954–72)