Bisztynek

Bisztynek
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Centrum Bisztynka. Pośrodku Brama Lidzbarska
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	bartoszycki
Gmina	Bisztynek
Prawa miejskie	1385
Burmistrz	Zbigniew Filipczyk
Powierzchnia	2,16 km²
Populacja (01.01.2024); • liczba ludności; • gęstość	; 2156; 998,1 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 89
Kod pocztowy	11-230
Tablice rejestracyjne	NBA
	Położenie na mapie gminy Bisztynek Bisztynek
	Położenie na mapie Polski Bisztynek
	Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Bisztynek
	Położenie na mapie powiatu bartoszyckiego Bisztynek
	54°05′08″N 20°54′00″E/54,085556 20,900000
TERC (TERYT)	2801044
SIMC	0964608
	Urząd miejskiul. Kościuszki 2; 11-230 Bisztynek
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Bisztynek (niem. Bischofstein) – miasto w Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie bartoszyckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Bisztynek.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego. Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. Bisztynek liczył 2156 mieszkańców^[1].

Bisztynek leży na Warmii^[2], na obszarze historycznego pruskiego terytorium Barcji^[3]^[4]. Nazwa miasta wiąże się z największym głazem narzutowym w województwie warmińsko-mazurskim (niemiecka nazwa Bischofstein oznacza biskupi kamień). Kamień ten nazywany jest Diabelskim Kamieniem. Lokalny ośrodek usługowo-handlowy i turystyczny. Bisztynek jest członkiem sieci miast Cittaslow.

Historia

Wieś Strowangen

Początki Bisztynka wiążą się z dziejami wsi Strowangen, stanowiącej własność biskupów warmińskich w komornictwie lidzbarskim. Wieś ta została lokowana na prawie chełmińskim w dniu 21 listopada 1346r. pod niemiecką nazwą Schoneflys (Piękny Strumień) przez Brunona Lutra, wójta biskupiego. W 1349 r. lokację potwierdził Herman, biskup warmiński. Lokatorem i pierwszym sołtysem został Jan z Rogoża. Na mocy przywileju lokacyjnego wieś otrzymała 6 6 'łanów, z czego 6 łanów wolnych od czynszu otrzymał sołtys na prawie dziedzicznym, a 4 łany na tych samych warunkach proboszcz przyszłego kościoła pod wezwaniem św. Marty. Z pozostałych łanów chłopi zobowiązani byli płacić 2 grzywny po upływie 14 lat wolnizny. We wsi istniał młyn zbożowy, olejarnia (od 1364 r.) i karczma. Mieszkańcy wsi rekrutowali się z ludności pruskiej, o czym świadczy występująca od 1358 r. pruska nazwa wsi Strowangen, pomimo że władza zwierzchnia przewidywała nazwę niemiecką Schoneflys. Dowodzi to niewątpliwie o przewadze elementu pruskiego w okolicy. W XV w. ustaliła się już wyłącznie dla wsi nazwa pruska^[5].

Założenie miasta

W 1385 r. Henryk III Sorbom, biskup warmiński, podniósł wieś Strowangen do rangi miasta nadając Jakubowi von Rosenau przywilej lokacyjny na założenie miasta. Miasto zyskało nazwę Bisztynek (Bisschofsteyn). Nazwa po raz pierwszy została wymieniona w dokumencie lokacyjnym z 1448 r. W wieku XVIII nazwę zapisywano jako Bischoffstein, a w XIX w. – Bischofstein, Bischstein. Decydujący w pływ na założenie miasta miał czynnik gospodarczy. Położone w połowie drogi między Lidzbarkiem a Reszlem miało spełniać rolę ośrodka wymiany produktów dla okolicznych wsi. Lokacja Bisztynka przypada na ostatnią fazę kolonizacji Warmii. Miasto zostało usytuowane na południe od wsi Strowangen, która spadła do roli wsi miejskiej, a świadczenia jej mieszkańców przypadały już miastu. Wieś z czasem stała się przedmieściem. Terytorium miasta zostało powiększone do 100 łanów, o spustoszoną najazdem litewskim 30-łanową wieś Dąbrowę oraz o 4 łany pastwisk. W 1400 r. biskup Henryk III Sorbom sprzedał miastu 12 łanów lasu Lindenmedie, rozciągającego się po obu stronach drogi prowadzącej do Reszla. W przywileju nadawczym zwierzchnik miasta zastrzegł sobie czynsz z domu kupieckiego (tzn. ratusza, w którym mieściły się składy kupieckie), ław piekarskich i rzeźnickich, bud szewskich, wagi miejskiej oraz łaźni. Dochodem z młyna dzielił się z sołtysem po połowie. Sołtys sprawował sądy i uczestniczył w dochodach z opłat sądowych. Samorząd miasta został bardzo ograniczony przez zwierzchnie władze biskupie. Rada miejska nie mogła podjąć żadnego postanowienia bez zgody biskupa lub sołtysa. Podstawę zatrudnienia mieszkańców stanowiło przypuszczalnie w znacznej mierze rolnictwo. W 1400 r. skończono budowę kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Macieja. Zachowała się legenda, że w czasie konsekracji zdarzył się cud, toteż kościół później stał się miejscem pielgrzymek i szczególnego kultu Najświętszego Sakramentu. Ówczesny sołtys Piotr zbudował drugi młyn, służący do tłoczenia oleju, na co uzyskał pozwolenie od biskupa warmińskiego Jana Stryprocka^[5].

XV wiek

Cały wiek XV był dla młodej osady miejskiej okresem klęsk, związanych ze sporami z władzą zwierzchnią oraz wojnami polsko-krzyżackimi. Miasto wiodło spór z następcą Henryka III Sorboma, Henryka IV, który nie uznawał podniesienia wsi Strowangen do rangi miasta, unieważniając wyrokiem sądowym w 1406r. wszystkie przywileje nadane miastu przez swego poprzednika. Z nieznanych jednak bliżej przyczyn Henryk IV w tym samym roku przywrócił i potwierdził miastu wszystkie jego przywileje, które otrzymało za rządów Henryka III Sorboma. Zarezerwował jedynie w mieście miejsce pod budowę dworu dla przedstawiciela władzy zwierzchniej. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w 1414r. Bisztynek poniósł straty sięgające kilkunastu setek grzywien. W 1426 r. terytorium miasta powiększyło się o 8 łanów lasu w okolicy wsi Lutry, a także o 12 łanów w lesie Lindenmedie. Z powodu braku źródeł trudno ustalić, w którym roku nastąpiło to drugie nadanie. W tym samym czasie wieś Strowangen otrzymała także 8 łanów lasu w okolicy Lutrów. W 1447 r. biskup Franciszek Kuhschmalz z okazji tych nadań potwierdził wszystkie poprzednie przywileje, obdarzając miasto nowym, w którym nie wspomina jednak o 30 łanach wsi Dąbrowy. Należy przypuszczać, że za stratę tych 30 łanów nadano wspomniane wyżej 28 łanów lasu. Bisztynek przystąpił w 1440r. do Związku Pruskiego. W 1453 r. odmówił jednak płacenia podatku związkowego na proces z Zakonem; nastąpiło to pod naciskiem biskupa Kuhschmalza. Miasto było zbyt słabe, aby uwolnić się od wpływu biskupa, zaciętego wroga związkowców^[5].

Poważna w skutkach dla Bisztynka była wojna trzynastoletnia Polski i Związku Pruskiego z Zakonem (1454 — 1466). W 1461r. miasto zostało znacznie zniszczone zapewne przez Polaków. Natomiast w 1463 r. zostało całkowicie spalone przez samego biskupa warmińskiego Pawła Legendorfa, wówczas jeszcze stronnika Krzyżaków, w celu zapobieżenia zajęcia miasta przez wojska polskie. W czasie zawierania pokoju toruńskiego (1466 r.) miasto było całkowicie zrujnowane. Bisztynek wraz z Warmią pozostał pod zwierzchnictwem Polski do 1772r. Duże straty poniosło miasto także w wojnie, tzw. księżej, między królem Kazimierzem Jagiellończykiem a nieuznawanym przez niego nowym biskupem warmińskim, Mikołajem Tungenem. W 1479r. Tungen miał zamiar zniszczyć miasto, gdyż było zupełnie nieumocnione, stać się mogło łatwym miejscem schronienia dla przeciwnika. Po wojnie, w 1481r. nadał on Bisztynkowi nowy przywilej, przyznając w zasadzie wszystkie poprzednio posiadane przez miasto prawa. Wzmianka w tym przywileju wskazuje, że miasto wykupiło uprawnienia sołeckie^[5].

XVI wiek

Na odbudowane miasto spadła nowa klęska — pożar w 1547r. w czasie którego spłonęło całe miasto z wyjątkiem kościoła farnego. Spłonął także dwór biskupi, który nie został już potem odbudowany. Uległ ponadto spaleniu znajdujący się w ratuszu przywilej miejski. Na prośbę mieszkańców biskup Jan Dantyszek wydał w 1548r. nowy przywilej. W odnowionym przywileju terytorium miejskie obejmowało 122 łany. W 1568 r. biskup Stanisław Hozjusz przyznał Bisztynkowi przywilej ustanawiający cotygodniowy targ, aby podźwignąć miasto z ruiny. Mieszkańcy zajmowali się handlem z rolniczą okolicą. Handlowano lnem, jęczmieniem, chmielem, miodem, płótnem i nićmi. Obok rolnictwa i handlu głównym źródłem utrzymania mieszkańców było warzenie i wyszynk piwa oraz gorzałki. W kilka lat później miasto otrzymało prawo odbywania jarmarków rocznych. Następuje ożywienie życia gospodarczego. Rozwinęło się rzemiosło, zwłaszcza sukiennictwo. Istniały już w tedy dwa młyny zbożowe oraz młyn na użytek sukienników i szewców. W 1582r. za Bramą Lidzbarską powstał przytułek dla starców 23. Rozwój gospodarczy miasta zahamował kolejny pożar w r. 1589, który zniszczył je doszczętnie. Uratował się jedynie kościół i plebania. Dotkliwe straty wyrządziła również epidemia, która uczyniła znaczne spustoszenia wśród mieszkańców^[5].

XVII wiek

Z XVII wieku posiadamy bardzo mało danych źródłowych. Na początku tego stulecia miasto łącznie z przedmieściem posiadało 220 domów. Dały się w tedy we znaki liczne klęski żywiołowe, szczególnie epidemia w 1662r. która pochłonęła 700 mieszkańców. Mimo stagnacji gospodarczej nastąpił rozwój przemysłu młynarskiego. Obok 2 młynów zbożowych istniał młyn prochowy, folusz i ługarnia^[5].

XVIII wiek

Wielka epidemia dżumy na Warmii i Mazurach w łatach 1708 — 1711 szczęśliwie ominęła Bisztynek. W XVIII wieku przybywali do miasta liczni pielgrzymi do cudownego miejsca, co spowodowało konieczność rozbudowy kościoła. Wzrasta także liczba domów, która w 1734r. wynosiła 320. Powstały zabudowania mieszkalne poza murami wzdłuż dróg wybiegających z miasta oraz przy dawnej cegielni i gliniance. Przy drodze reszelskiej zbudowano w 1632r. kościół pod wezwaniem św. Michała. W 1772 r. miasto zajęły wojska pruskie. Z danych tzw. katastru fryderycjańskiego, sporządzonego dn. 4 listopada 1772 r., wynika, że liczba domów w mieście wynosiła 268, a na przedmieściach 59. W samym mieście było 1053 mieszkańców, a razem z przedmieściami 1709. Podstawą utrzymania, obok warzenia piwa i gorzałki, było rolnictwo i hodowla (kataster wylicza: 360 koni, 280 krów, 200 świń, 40 owiec, 40 cieląt i 30 źrebiąt). Spis podaje również 23 sukienników. Magistrat składał się z 2 burmistrzów, 6 rajców i 6 ławników^[5].

XIX wiek

Ciężkie czasy przechodzili mieszkańcy Bisztynka w okresie napoleońskim. Straty materialne w samym tylko roku 1807 wynosiły 13 363 talary. Ludność miasta zaczęła wzrastać. W Bisztynku zaczęli się osiedlać Żydzi. W 1821 roku powstał cmentarz żydowski. Po 1847 roku powstała gmina wyznaniowa. Żydzi nie posiadali w mieście synagogi. Liczba mieszkańców wyznania mojżeszowego nie przekroczyła 70 osób. Zajmowali się głównie handlem. Na początku XX wieku przy Rynku swoje sklepy mieli m.in.: L. Petzall, Jenny Jablonski – środki czystości, porcelana, pasmanteria, zabawki, Julius Lurie – dom towarowy z tekstyliami i wyrobami rękodzielniczymi^[6]. Liczba mieszkańców już w 1782r. liczyła 2141 mieszkańców, a w 1802r. - 2230. W 1807r. zarówno wojna napoleońska, jak i epidemia spowodowały spadek ludności do 1812. W 1825r. liczba ludności wynosiła 2349, a w 1846r. — 2952. Epoka kapitalizmu przyniosła słabe ożywienie w życiu gospodarczym miasta. Czynnikiem hamującym jego rozwój było niedogodne położenie w stosunku do głównych szlaków kolejowych, utrudniające zwłaszcza wywóz produktów rolniczych. Połączenie Bisztynka z boczną linią kolejową Lidzbark i Sątopy-Samulewo nastąpiło dopiero w 1905r. i nie przyczyniło się do poprawy sytuacji. W niewielkim stopniu rozwinęło się rzemiosło i drobniejszy przemysł. W mieście powstała mała fabryka maszyn rolniczych, motorowy młyn zbożowy i tartak, a także mleczarnia, rzeźnia oraz browar. Były to zakłady bazujące przede wszystkim na surowcach rolniczych okolicy, dla której Bisztynek stanowił też centrum handlu zbożem i bydłem. Odbywały się tu 8 razy do roku specjalne targi bydlęce. W mieście założono bank kredytowy i trzy kasy pożyczkowo-oszczędnościowe. Liczba mieszkańców Bisztynka w zrastała wolno do r. 1871. Od tego roku zaczęła spadać, wykazując wyraźny niedorozwój. W 1852r. liczba mieszkańców wynosiła ‘2966, w r. 1871 - 3498, w r. 1880 -· 3471, w r. 1895 - 3157 (w tym 2844 katolików, 264 ewangelików, 47 Żydów), w r. 1910 - 3183, w r. 1920 - 3127, w r. 1931/33 - 3265, w r. 1939 - 3163 33). Element polski w Bisztynku liczebnie był słaby, choć brak danych liczbowych. Ludność polska w powiecie reszelskim , do którego należał wówczas Bisztynek, skupiała się przede wszystkim w południowej części; okolica Bisztynka jeszcze w XIX w. stanowiła granicę, dokąd dochodził element polski. Gmina żydowska utrzymywała salę modlitewną (Betstube) pod adresem Markt 1 (obecnie pl. Chopina), cmentarz i ubojnię rytualną^[5].

XX wiek

Podczas I wojny światowej mimo zaciętych działań wojennych w rejonie Bisztynka nie poniósł on większych strat materialnych. Zniszczonych zostało jedynie 16 budynków (1 publiczny, 3 mieszkalne i 12 gospodarczych). W r. 1914 od 17 lipca do 2 września miasto było okupowane przez wojska rosyjskie. W 1920 r. (11 lipca) na Powiślu, Mazurach i Warmii odbył się plebiscyt, który miał zadecydować o przynależności tych ziem do Polski lub do Niemiec. W okresie przedplebiscytowym działała w Bisztynku niemiecka organizacja Heimatverein pod kierownictwem Bernarda Genswindta i Alfreda Bucholza. która sprowadziła z Rzeszy na głosowanie aż 1108 Niemców. Od r. 1926 Bisztynek posiadał też własną gazetę pt. „Bischofsteiner Anzeiger”^[5].

Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej część rodzin żydowskich wyjechała z miasta. Pozostali zostali następnie aresztowani i wysłani do obozów koncentracyjnych. M.in. w 1938 roku Leo Joseph i Markus Löwe zostali osadzeni w obozach w Dachau i Sachsenhausen. Mieszkańcy pochodzenia żydowskiego znaleźli się w getcie w Theresienstadt, Rydze, Mińsku, Litzmannstadt (Łodzi) oraz niemieckich nazistowskich obozach w Auschwitz, Treblince, Dachau Sachsenhausen, Kulmhof (Chełmno)^[6]. W styczniu 1945 roku w walkach o Bisztynek brały udział 2 korpusy (36 i 44 Korpus Armijny) z 31 Armii Armii Czerwonej. Żołnierze niemieccy z garnizonu w Bisztynku poddali się 30 stycznia^[7]. Szyny w 1945 r. wywiezione zostały do ZSRR. Największe straty w substancji materialnej poniósł zimą 1945 r. (zniszczenia sięgały 40% budynków mieszkalnych i 80% budynków użyteczności publicznej). Miasto w połowie utraciło historyczną zabudowę, w tym najcenniejsze kamienice wokół rynku. W wyniku konferencji poczdamskiej Bisztynek przekazany został Polsce, zaś jego niemieckojęzyczna ludność wysiedlona. Obecna nazwa Bisztynka została zatwierdzona administracyjnie 12 listopada 1946^[8]. W czasach Polski Ludowej w mieście działał młyn, mleczarnia, szpital i kino^[9]. Środek miasta przez wiele lat nie był praktycznie zagospodarowany^[5].

Gradobicie

4 lipca 2012 około godziny 17.30 przez miasto przeszło silne gradobicie oraz nawałnica. Padający przez niecałe 15 minut grad był przez świadków był porównywany rozmiarem do kurzych jaj. Zniszczeniu uległo ponad 1000 budynków, w tym ponad 300 budynków mieszkalnych. Zniszczeniu uległy także budynki użyteczności publicznej, w tym m.in. miejscowa szkoła, dom kultury, w którym zawaliła się część dachu, urząd gminy, ośrodek zdrowia, komisariat policji oraz parafialny kościół, w którym silnie uszkodzony został dach oraz zabytkowe witraże. Wiele budynków zostało także zalane. Uszkodzeniu uległo także kilkaset samochodów zaparkowanych w mieście. Powalone zostało wiele drzew^[10]^[11]^[12]. Zniszczeniu uległo również około 2,4 tys. ha pól uprawnych oraz w mniejszym stopniu inne miejscowości w gminie Bisztynek^[13]. Przy zwalczaniu strat brało udział ponad 200 strażaków z całego województwa. W usuwaniu skutków nawałnicy udział brali także mieszkańcy, przedsiębiorcy i firmy z województwa, więźniowie oraz inne gminy i powiaty^[13]^[14]. Zwołany został także sztab kryzysowy, w którym udział brali: wojewoda Marian Podziewski, przedstawiciele służb porządkowych, władze powiatu i miasta^[15]. Do miasta przybyli także poseł Miron Sycz, starosta bartoszycki, komendant wojewódzki PSP oraz wicewojewoda^[16]. Odwołane zostały planowane obchody dnia miasta^[17]. Łączne straty wycenianie były na około 9,5 miliona złotych^[18]^[19]^[20].

Układ przestrzenny miasta

Miasto Bisztynek zostało założone na obecnym miejscu w 1385r. Wybór miejsca podyktowany był dobrymi warunkami terenowymi. Miasto chroniły od wschodu, południa i zachodu moczary i stawy, połączone rzeczkami, stanowiąc jego naturalne zabezpieczenie. Miasto o typie szachownicowym zostało rozplanowane w kształcie regularnego prostokąta o wymiarach 350 X 280 m. Jedynie z linii południowo-wschodniej wyłamywał się nieco kościół parafialny. Całe miasto zostało otoczone murami dopiero po r. 1481. Przywilej biskupa Mikołaja Tungena z tego roku podaje, że miasto dotąd nie posiadało obwarowań. Pierwsza wzmianka o masywnych murach pochodzi z roku 1547. Budowa murów nastąpiła więc między r. 1481 a 1547. Fosę zastępowały otaczające miasto rzeczki. Przed zbudowaniem murów Bisztynek chroniony był niewątpliwie przez palisadę i umocnienia ziemne. Mury biegły wzdłuż dzisiejszych ulic: Struga, Reja, Bocznej i Konopnickiej. Linia murów została wzmocniona 3 bramami, noszącymi nazwy od wybiegających dróg. W północnej linii murów znajdowała się więc Brama Reszelska, w zachodniej Lidzbarska, a w południowej Jeziorańska (zwana też Warszawską). Środkową część miasta zajmował rynek w kształcie kwadratu, z którego narożników rozchodziły się pod kątem prostym ulice. Miasto dzieliło się na 13 bloków mieszkalnych. Pośrodku rynku znajdował się ratusz, który zbudowano w końcu XIV w. Był to budynek jednopiętrowy, w którym na parterze mieściły się składy kupieckie. Na zewnątrz do ratusza przylegały różne budy. Podczas pożaru w r. 1589 spalił się dach, I piętro oraz budy otaczające ratusz. Na rynku oprócz ratusza mieściły się ławy i kramy piekarskie, mięsne oraz szewskie. Cała przestrzeń w obrębie murów została zabudowana. Brak wiadomości dotyczących materiałów stosowanych w budownictwie. Można jednak przypuszczać, że powszechnie stosowanym materiałem było drewno. Domy budowano z podcieniami, przynajmniej w rynku. Kilka domów tego rodzaju zachowało się do pierwszej wojny światowej. W 1587 r. w mieście było 65 działek budowlanych. W 1734r. istniały 102 domy mieszczańskie i 159 bud (prócz przedmieść), w 1772r. - 105 domów mieszczańskich, 163 budy, z tego wokół ratusza 10 oraz 59 bud poza murami miasta na przedmieściach. W północno-wschodniej części miasta od 1406r. znajdował się dwór biskupi, w którym odbywał sądy pełnomocnik biskupa. Od czasu pożaru miasta w r. 1547, podczas którego dwór ten spłonął, nie został już odbudowany. Plac przeszedł na własność miasta i do ostatniej wojny nosił nazwę ,,Dwór Sądowy” (Richtshof). W obrębie murów południowo-wschodniej części miasta leżał kościół parafialny św. Macieja, stanowiąc silne umocnienia w systemie obronnym. Budowę jego rozpoczęto pod koniec XIV w., konsekracja kościoła nastąpiła w r. 1400. Wieżę dobudowano w r. 1579. W XVII w. kościół przebudowano i rozbudowano w stylu barokowym z powodu licznych pielgrzymek, przybywających do niego. W latach 1739— 1740 dobudowano nawę północną, a w 1776-1781r. południową oraz przybudówkę od strony wschodniej kościoła. Poza murami przed Bramą Lidzbarską w r. 1582 zbudowano szpital św. Marcina, który uległ przebudowie w r. 1814 i 1855. Na północ od miasta, w dolinie ciągnęła się wieś miejska Strowangen, która od XVIII w. zaczęła odgrywać rolę przedmieścia. Na miejscu dawnego kościoła pod wezwaniem św. Marty z okresu lokacji wsi zbudowano w r. 1852 kaplicę. Kościół otaczał cmentarz, użytkowany do roku 1900. W pierwszej poł. XVII w. w kierunku wschodnim rozwinęło się przedmieście wzdłuż drogi wiodącej do Reszla, gdzie w 1632r. wzniesiono też kościół pod wezwaniem św. Michała. Na początku XVIII w. za Bramą Lidzbarską powstało przedmieście tzw. Góra Gliniana oraz za Bramą Jeziorańską przy dawnej cegielni miejskiej tzw. Góra Ceglana^[5].

W okresie kapitalizmu w związku ze wzrostem ludnościowym Bisztynka nastąpił jego rozwój przestrzenny. Poszedł on w kierunku północno-wschodnim od miasta. Rozwój ten częściowo nastąpił więc w kierunku wytyczonym już w okresie średniowiecza. Od drugiej poł. XIX w. zabudowa mieszkalna rozwijała się w kierunku wschodnim wzdłuż szos z Reszla i Bartoszyc, wiodących do miasta. Nastąpiła także zabudowa terenu na północ, między dzisiejszym i ulicami: Mazurską, Findlera i Kościuszki. Z uruchomieniem linii kolejowej i budową dworca na terenach przylegających na wschód od miasta powstała nowa dzielnica mieszkaniowa. W 1888r. stanął kościół ew angelicki przy ulicy Mazurskiej. W latach 1921– 1925 Kreissiedlunggesellschaft pobudowała osiedla przy szosie do Reszla i Wozławek. W samym mieście w zabudowie nie nastąpiły poważniejsze przemiany. W połowie XIX w. uległy rozbiórce obwarowania miejskie. Ocalała jedynie Brama Lidzbarska. Uzyskane po obwarowaniach wolne przestrzenie zostały zabudowane, zacierając w ten sposób linię dawnych murów obronnych, zwłaszcza od strony północnej i zachodniej. Pod koniec XIX w. do ratusza został dobudowany budynek sądowy. W r. 1939 ratusz spłonął wraz z otaczającymi go domami. Działania wojenne w r. 1945 poczyniły znaczne zniszczenia w zabytkowej części miasta, tj. w obrębie dawnych obwarowań. Budynki mieszkalne uległy zniszczeniu w ok. 20%, przemysłowe - w 18% oraz użytkowe - w 15%^[5].

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Bisztynka w 2014 roku^[21].

Zabytki

Kościół farny pw. św. Macieja Apostoła i Przenajdroższej Krwi Pana Jezusa – pierwotnie kościół farny w Bisztynku miał być pw. św. Marty, ale biskup Sorbom zmienił tytuł przy konsekracji kościoła na św. Macieja Apostoła. W czasie mszy konsekracyjnej podczas podniesienia Hostii miały upaść na ołtarz krople krwi. Od tamtych czasów świątynia jest traktowana jako sanktuarium Krwi Chrystusa. Budowę gotyckiej świątyni uzupełniono wieżą wybudowaną w XVI w. Świątynia została rozbudowana w pierwszej połowie XVII w. Kościół po dobudowie nawy północnej konsekrował ponownie dnia 4 sierpnia 1748 biskup Adam Stanisław Grabowski. Po pożarze kościoła w 1770 r. i późniejszej odbudowie – w formie trójnawowej hali świątynię konsekrował 5 sierpnia 1781 biskup Karol Hohenzollern w obecności biskupa Ignacego Krasickiego. Obecnie świątynia jest trójnawową halą o ośmiu przęsłach w stylu późnego baroku. Ołtarz główny jest w stylu rokokowym, a wykonany został przez Chrystiana Bernarda Schmidta z Reszla. Dziełem tego samego artysty są ołtarze boczne kończące nawę południową i północną oraz ołtarze boczne przy czwartej parze filarów. W kościele znajduje się gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z drugiej połowy XIV w. W ścianie północnej kościoła znajduje się kamienna tablica z herbem biskupa Szembeka z datą 1739. Z obrazów w kościele na uwagę zasługuje portret Ignacego Krasickiego oraz dziewięć obrazów Apostołów. Ozdobą obejścia kościelnego są rzeźby postaci (naturalnej wielkości) dwunastu Apostołów ustawione na otaczającym kościół murze.
Brama Lidzbarska – jest jedyną zachowaną bramą z niegdyś istniejących trzech bram miejskich w Bisztynku. Wybudowana została w latach 1481–1547. Brama ta ok. 1780 została obniżona i przebudowana w stylu barokowym. późnobarokowe szczyty są najprawdopodobniej projektu Ernesta Mazura.
kościół cmentarny pw. św. Michała Archanioła z lat 1618–1632, z dobudowaną wieżą i zakrystią w 1892 r.
plebania pseudogotycka z końca XIX w.
kościół poewangelicki z II poł. XIX w. w odbudowie po zniszczeniach z lat 70. XX wieku.
kamieniczki z XIX i XX w.
spichrz z XVIII wieku.

Transport

W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

droga krajowa nr 57: Bartoszyce – Bisztynek – Pułtusk
droga wojewódzka nr 594: Bisztynek – Reszel – Święta Lipka – Kętrzyn

Miasto doświadcza wykluczenia komunikacyjnego, nie mając bezpośredniego dostępu do transportu kolejowego. Najbliższy przystanek oddalony jest o 9,3 km (10 minut jazdy) w Sątopach-Samulewie (obsługuje dwanaście połączeń pasażerskich dla kierunków: Olsztyn Główny, Ełk, Korsze).

Komunikację autobusową zapewniają przedsiębiorstwa PKS Bartoszyce, PKS Olsztyn, PKS Mrągowo oraz przewoźnicy prywatni. Bisztynek posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z Olsztynem, Bartoszycami, Mrągowem, Biskupcem i Lidzbarkiem Warmińskim.

Edukacja

W 2019 roku w Bisztynku utworzono Zespół Szkolno-Przedszkolny^[22], w którego skład wchodzą:

Przedszkole Samorządowe w Bisztynku
Szkoła Podstawowa im. Ziemi Warmińskiej w Bisztynku.

Z dniem 1 września 1999 roku w Bisztynku utworzono Gimnazjum Publiczne, które następnie zostało w związku z Reformą systemu oświaty z 2017 roku włączone do Szkoły Podstawowej im. Ziemi Warmińskiej w Bisztynku i wygaszone.

Sport

W Bisztynku działa Ludowy Klub Sportowy „Reduta” prowadzący sekcję piłki nożnej.

Data założenia – 12 lipca 1948
Barwy – biało-niebieskie
Adres – Al. Wojska Polskiego 7A, 11-230 Bisztynek
Stadion – pojemność 1000 (wszystkie siedzące), oświetlenie – brak, wymiary boiska – 105 na 67
Poziom rozgrywek – klasa A, grupa 1 warmińsko-mazurska
Najbardziej znani piłkarze – Łukasz Tumicz, Bogdan Pudlis

Wspólnoty wyznaniowe

Ludzie związani z Bisztynkiem‎

Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Bisztynkiem‎.

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
↑ Stanisław Achremczyk: Historia Warmii i Mazur. Wyd. 2. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, 1997, s. 55. OCLC 247496406. Cytat: […] w 1385 założono najuboższe z miast warmińskich […] – Bisztynek. (pol.).
↑ Marzena Pollakówna: Osadnictwo Warmii w okresie krzyżackim. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 50. Cytat: […] Mała Barcja […] obejmowałaby […] część komornictwa lidzbarskiego, która skupia się na wschód od Łyny po Bisztynek. (pol.).
↑ Andrzej Piskozub: Nie trzeba głośno mówić. Publicystyka 1997–2002. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003, s. 108. ISBN 83-7322-372-X. Cytat: Położone na wschód od rzeki Łyny części owej biskupiej Warmii, w czasach pogańskich należały nie do Warmii, lecz ówczesnej Barcji. Na terenie tej ostatniej wyrosły takie miasta biskupstwa warmińskiego, jak Reszel, Bisztynek, Jeziorany […]. (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Rozwój przestrzenny miasta Bisztynka, [w:] ZenonZ. Nowak ZenonZ., Komunikaty Mazursko-Warmińskie, Muzeum Historii Polski, 1961 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ ^a ^b Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-06-06] .
↑ Dolata i Jurga 1977 ↓, s. 38,39.
↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
↑ Jan Bałdowski „Warmia i Mazury, mały przewodnik” Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 58.
↑ "To była masakra" [online], TVN24, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ Tysiąc budynków uszkodzonych w Bisztynku po gradobiciu [online], Dziennik Gazeta Prawna, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ AndrzejA. Piedziewicz AndrzejA., Bisztynek liczy straty po potężnym gradobiciu [online], RMF24, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ ^a ^b Przyznano pomoc poszkodowanych przez gradobicie [online], WP, 6 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ RafałR. Tyka RafałR., 10 000 zł na skutki gradobicia [online], gazetapowiatowa, 20 sierpnia 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ MichałM. Cyrankiewicz MichałM., Bisztynek: gradobicie zniszczyło ok. tysiąca domów [online], Rzeczpospolita, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ AndrzejA. Grabowski AndrzejA., Kataklizm w Bisztynku [online], Bisztynek24, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ Bisztynek: kule gradu miały średnicę nawet 8 centymetrów [online], Wikinews, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ Gradobicie w Bisztynku. 9,5 mln zł strat [online], Polskie Radio 24, 13 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ Zniszczony przez grad Bisztynek otrzyma milionową pomoc [online], Wprost, 11 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ AndrzejA. Piedziewicz AndrzejA., Jedno burzowe popołudnie kosztowało ponad 9 mln złotych [online], RMF24, 13 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).
↑ Bisztynek w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Uchwała nr V/36/19 -Rada Miejska w Bisztynku [online], 4 marca 2019 .
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2014-06-04] .

Bibliografia

Bolesław Dolata, Tadeusz Jurga: Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939-1945. Warszawa: 1977.
Rzempołuch A., 1993. Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. „Remix”, Olsztyn
Biskupiec. Z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze, Olsztyn 1969, 368 str.

Linki zewnętrzne

Historia Żydów w Bisztynku na portalu Wirtualny Sztetl
Bisztynek, Bysztynek, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 240 .

[PopulacjaPowierzchnia-1] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).

[2] Stanisław Achremczyk: Historia Warmii i Mazur. Wyd. 2. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, 1997, s. 55. OCLC 247496406. Cytat: […] w 1385 założono najuboższe z miast warmińskich […] – Bisztynek. (pol.).

[3] Marzena Pollakówna: Osadnictwo Warmii w okresie krzyżackim. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 50. Cytat: […] Mała Barcja […] obejmowałaby […] część komornictwa lidzbarskiego, która skupia się na wschód od Łyny po Bisztynek. (pol.).

[4] Andrzej Piskozub: Nie trzeba głośno mówić. Publicystyka 1997–2002. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003, s. 108. ISBN 83-7322-372-X. Cytat: Położone na wschód od rzeki Łyny części owej biskupiej Warmii, w czasach pogańskich należały nie do Warmii, lecz ówczesnej Barcji. Na terenie tej ostatniej wyrosły takie miasta biskupstwa warmińskiego, jak Reszel, Bisztynek, Jeziorany […]. (pol.).

[:1-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Rozwój przestrzenny miasta Bisztynka, [w:] ZenonZ. Nowak ZenonZ., Komunikaty Mazursko-Warmińskie, Muzeum Historii Polski, 1961 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[:0-6] Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-06-06] .

[CITEREFDolataJurga197738,39-7] Dolata i Jurga 1977 ↓, s. 38,39.

[MP-8] Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).

[9] Jan Bałdowski „Warmia i Mazury, mały przewodnik” Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 58.

[10] "To była masakra" [online], TVN24, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[11] Tysiąc budynków uszkodzonych w Bisztynku po gradobiciu [online], Dziennik Gazeta Prawna, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[12] AndrzejA. Piedziewicz AndrzejA., Bisztynek liczy straty po potężnym gradobiciu [online], RMF24, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[:2-13] Przyznano pomoc poszkodowanych przez gradobicie [online], WP, 6 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[14] RafałR. Tyka RafałR., 10 000 zł na skutki gradobicia [online], gazetapowiatowa, 20 sierpnia 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[15] MichałM. Cyrankiewicz MichałM., Bisztynek: gradobicie zniszczyło ok. tysiąca domów [online], Rzeczpospolita, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[16] AndrzejA. Grabowski AndrzejA., Kataklizm w Bisztynku [online], Bisztynek24, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[17] Bisztynek: kule gradu miały średnicę nawet 8 centymetrów [online], Wikinews, 5 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[18] Gradobicie w Bisztynku. 9,5 mln zł strat [online], Polskie Radio 24, 13 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[19] Zniszczony przez grad Bisztynek otrzyma milionową pomoc [online], Wprost, 11 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[20] AndrzejA. Piedziewicz AndrzejA., Jedno burzowe popołudnie kosztowało ponad 9 mln złotych [online], RMF24, 13 lipca 2012 [dostęp 2024-08-23] (pol.).

[Populacja2018-21] Bisztynek w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[22] Uchwała nr V/36/19 -Rada Miejska w Bisztynku [online], 4 marca 2019 .

[23] Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2014-06-04] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

Miasto	Bisztynek
Wsie	Dąbrowa Grzęda Kokoszewo Księżno Lądek Łędławki Nowa Wieś Reszelska Paluzy Pleśno Prosity Sątopy Sułowo Troszkowo Unikowo Warmiany Wojkowo Wozławki
Kolonia	Bisztynek-Kolonia
Osady	Biegonity Janowiec Krzewina Łabławki Mołdyty Niski Młyn Nisko Pleśnik Sątopy-Samulewo Swędrówka Troksy Winiec Wojkowo

Miasta na prawach powiatu	Elbląg Olsztyn
Miasta powiatowe	Bartoszyce Braniewo Działdowo Ełk Giżycko Gołdap Iława Kętrzyn Lidzbark Warmiński Mrągowo Nidzica Nowe Miasto Lubawskie Olecko Ostróda Pisz Szczytno Węgorzewo
Miasta gminne	Barczewo Biała Piska Biskupiec Bisztynek Dobre Miasto Frombork Górowo Iławeckie Jeziorany Kisielice Korsze Lidzbark Lubawa Mikołajki Miłakowo Miłomłyn Młynary Morąg Olsztynek Orneta Orzysz Pasłęk Pasym Pieniężno Reszel Ruciane-Nida Ryn Sępopol Susz Tolkmicko Wielbark Zalewo

Miasta	Bartoszyce Górowo Iławeckie Bisztynek Sępopol
Gminy miejskie	Bartoszyce Górowo Iławeckie
Gminy miejsko-wiejskie	Bisztynek Sępopol
Gminy wiejskie	Bartoszyce Górowo Iławeckie

Przynależność wojewódzka	okręg mazurski (1945–46) woj. olsztyńskie (1946–58)
Miasta (do 1958 →)	Biskupiec (do 1958 →) Bisztynek (do 1958 →) Jeziorany (do 1958 →) Reszel (do 1958 →)
Gminy wiejskie (1945–54)	Biesowo (Biesowo Wielkie) (1945–46) Bredynki (1945) Czerwonka (1946–54) Franknowo (Frankenau, Frankowo) (1945–54) Grzęda (Sturmhübel) (1945–54) Klewno (Klawsdorf) (1945–54) Kolno (Kellen) (1945–54) Leginy (1945) Lutry (1945–54) Radostowo (Freudenberg) (1945–54) Rzeck (Pawłowo–Ridbach, Rydłowo) (1945–54) Sątopy (1945) Tłokowo (1945) Troszkowo (1945)
Gromady (1954–58 →)	Biesowo (1954–57) Biskupiec (1954–58 →) Bisztynek (1954–58 →) Borki Wielkie (← 1958 →) Bredynki (1954–58 →) Czerwonka (1954–58 →) Franknowo (1954–58 →) Grzęda (1954–57) Jeziorany (1954–58 →) Kobułty (← 1958 →) Kolno (1954–58 →) Lutry (1954–58 →) Mnichowo (1954–57) Prosity (1954–57) Radostowo (1954–58 →) Reszel (1954–58 →) Rzeck (1954–58 →) Samławki (1954–58 →) Unikowo (1954–58 →) Węgój (1954–58 →) Żardeniki (1954–57)

Przynależność wojewódzka	woj. olsztyńskie
Miasta (← od 1959)	Biskupiec (← od 1959) Bisztynek (← od 1959) Jeziorany (← od 1959) Reszel (← 1959–72 →)
Gromady (← 1959–72)	Biskupiec (← 1959) Bisztynek (← 1959–72) Borki Wielkie (← 1959) Bredynki (← 1959–61) Czerwonka (← 1959–72) Franknowo (← 1959–72) Jeziorany (← 1959–72) Kobułty (← 1959–72) Kolno (← 1959–72) Lutry (← 1959–72) Radostowo (← 1959–68) Reszel (← 1959–72) Rzeck (← 1959) Samławki (← 1959–68) Unikowo (← 1959–68) Węgój (← 1959–61)
Gminy wiejskie (1973–75)	Biskupiec Bisztynek Jeziorany Kolno