ئەرزیرۆم

ئەرزیرۆم
باژارێ مەزن
ئەرزوروم
دیمەنێن ژ باژێر
ئەرزیرۆم ئەرزیرۆم
کۆۆردینات: 39°54′32″بک 41°16′24″ره
وەلات	باکورێ کوردستانێ
دەولەت	ترکیە
پارێزگەه	ئەرزیرۆم (پارێزگەه)
سەرباژار	ئەرزیرۆم
قادا رووەردێ
• باژارێ مەزن	1.340 کم2 (520 سق م)
بلنداهی	1.900 م (6200 فت)
نفووس  (2014)	763.320
• بەربەلاڤی	259،8/کم2 (673/سق م)
• باژاری	763.320
• سەرباژار  (2014)	399.683
کۆدا پۆستایێ	25000
کۆدا تەلەفۆنێ	(+90) 442
بگوهێرە

ئەرزیرۆمئا ن ئەرزرۆم (جارنا وەکی ئەرزرومئا ن ئەرزورم ژی تێ بلێڤکرن، رۆمی: ئەرزوروم)ئا ن ژی ئەرزێرۆم باژارەکی باکورێ کوردستانێ یە کو ل سەر تخووبێ ترکیێ یە.

ناڤ

ناڤێ باژێر یێ کەڤن وەک ئارزە د چاڤکانیێنئا سووریان دە دەرباس دبە. دەما رۆماییان دە کەلا هەرێمێ وەک کارن، کاراما، کارنۆ، کارانتس دەرباس دبوو. دەمائۆ سمانیان دە ناڤ وەک ئەرزێ رۆمئوو ئەرزەن رومئوو ئەرزەنئو ر-رومئوو ئەرزن- روم هاتیە گوهەرتنئوو ئە و تێ مانەیا ئاخا رۆمان، "ئارز" بئە رەبی "ئاخ"ا کوردی یێ. ب کوردی ناڤێئە رزێرۆم ژ تێ واتەیا سنۆرێ رۆمان، ەرز(بنێرە: مەرز) + رۆم.

دیرۆک

باژارێئە رزرۆمێ ل سەر ریا کاروانئوو کۆچبەران هاتیەئا ڤاکرن. د دیرۆکێ دە ژ گەلەک شارستانیان رە شوونواری کریەئوو بوویە هێلین. گەلەک شەرئوو جەنگ ل سەر ڤێئا خێ هاتنە کرن. ژ دەستپێکا دیرۆکێ هەتا نها ئورارتوو، یسکیت، مەد، پەرس، ئەشکانی، رۆمان، بیزانس، ساسانی، ەرەب، سەلچووقی، مۆنگۆل، سەفەو، ۆسمانیئوو وورس (رووس) ل ڤر ب جهئوو وار بوونە.

ل گۆری چاڤکانیێن دیرۆکێ یێن مسرێ بەری زایینێ د ناڤبەرا 2000ئوو 1200 سالان دە لئە رزرۆمێئوو دەردۆرێئە رزرۆمێ هۆریئوو موشکی هاتنە بجهبوون. پشترە،ئوو رارتوو، بەری زایینێ د سەدسالا 7ان دە هاتنە لئە رزرۆمە ب جه بوون. پشترە اسووری هاتنە ل دەردۆرێ چەمێئا راسێ ب جه بوونئوو ئە رزرۆم داگرکرن.ئوو رارتویێن کو ل هەمبەریئا سووریان تێکۆشینەک دژوار دان، ل هەمەریئی سکیتان تێک چوون. سەردەمەکێئە رمەنی هاتنە ل ڤر ب جه بوون. بەری زایینێ د سەدسالا 5ان مەد هاتن ل ڤر ب جه بوون. مەد دەمەک درێژ ل ڤر مانئوو ئە رزرۆم داگر کر. پشتی مەدان ل دژیئی سکیتان شەرەکی دژوار مەشاندئوو ئی سکیت ل سەر ڤێئا خێ پاقژ کرن، ل دژی پەرسان تێک چوون.

پاشایێ پەرسان 2ەمین کیرۆس بەری زایینێ د 555ان دە هات هەرێمائە رزرۆمێئوو داوی ل سەردەستیا مەدانئا نی. پشتی کیرۆسئە رمەنی هاتن ل ڤر ب جه بوو وار بوون. حەر وها سەردەمەکێ رۆما، بیزانسئوو پشترە ژی ساسانی هاتنە ڤر. ساسانیێن کو ژ هەرەما ئیرانێ هاتن دەمەکێئە رزرۆم ژ دەستێ بیزانسیان دەرخستن، لێ دیسا نەچار مان پاشڤە ڤەگەرن. د سالا 572یان دەئا رتێشا ساسانیان دیسائێ ریشی ڤر کرئوو کەلەهائە رزرۆمێ داگر کر. ساسانیان پشتی شەرێ دژوارئێ 10 سالانئە رزرۆم داگر کر. د سالا 651ێ دەئا رتێشائی سلامێ کو ژ 6 هەزار لەشکەری پێک دهات د بن فەرمانداریا حابیب بن مەسلەمە ب سەر باژار دە گرت، لێ تێک چوو. باژارێئە رزرۆمێ پشتی 753یان کەت دەستێئە رمەنیان.

کرۆنۆلۆژیا باژێر

بەریئی سا (زایین)

• 800 دەما ئورارتوویان
• 585 - 550 دەما مەدان
• 550 - 330 دەما پەرسان
• 330 - 323 دەما مەکادۆن
• 34 دەما ئیمپەراتۆریا رۆمێ

پشتیئی سا (زایین)

• 395 دەما ئیمپەراتۆریا بیزانسێ
• 638 دەما ئەرەبان
• 753 دەما بیزانسێ
• 1011 دەما مەروانیان
• 1230 دەما سەلچووقیان
• 1517 دەما ئیمپەراتۆریائۆ سمانی
• 1828 دەما رووسان
• 1878 دەمائۆ سمانیان (II)
• 1916 دەما رووسان (II)
• 1918 دەمائۆ سمانیان (III)
• 1923 دەما کۆمارا ترکیە

ئەردنیگاری

باژارێئە رزرۆمێ، ل رۆژهلاتا ترکیەیێ باژارێ کوردان یێ هەری مەزنئە . حەر وها باژارێ کوردانئێ هەری سارئە .

پیڤانائە ردا باژێر 25.066 کم² یە. ژ ڤیئە ردی % 63،7 ژ چیان، % 4 ژ دەشتان، % 12،2 ژ زۆزانانئوو  % 20،1 ژی ژ پلاتۆیان پێک تێ. ل ڤانئە ردان پاتاتێس، گەنم، جەه، چەودارئوو کخسێن شەکر تێن چاندن.

جیێ جۆخرافیئوو هودوودێن باژار

باژار د ناڤ پارەلەلێن 40° 57´ئوو 39 10´ باکوورئوو مەریدیەنێن 40° 15´ئوو 42° 35´ رۆژهلات دە یە. حوودوودێن باژار ل باکوور ب ئارتڤینئوو رزە ڤە (ترکیە)، ل رۆژاڤا ب گüمüشهانە (ترکیە)ئوو ئەرزینگانە ڤە، ل باکور ب بینگۆلێئوو مووشێ ڤەئوو ل رۆژهلات ژی ب ئاگریێئوو قەرسێ ڤە تێ گرێدەن.

چیایێن هەرێمێ

پالتۆکان 3125 م، چیا گەورک 2053 م.

ئاشکالەئا ززیە چات حıنıس حۆراسان İسپر کاراچۆبان کارایازı کöپرüکöی نارمانئۆ لتوئۆ لور پالاندöکەن پاسنلەر پازاریۆلو شەنکایا تەکمان تۆرتومئو زوندەرە یاکوتیە ناڤچەیێن وان هەنە

دەشت، زۆزانئوو گەلی

دەشتائە رزرۆمێ ل جی یێ کو باژێر لێئا ڤا بوویە یە. مەزنبوونا وی 520 کم² یە. درێژاهی نێزیکی 50 کمئوو فرەهیا دەسهتێ ژی دگێهیژە 13 کم یی. ژ بەهرێ 1900 م بلندئە .

دەشتا پاسینێ ل پاسینێ (حەسەنقەلە) یە. مەزنبوونا وی 420 کم² یە. درێژبوونا دەشتێ 35 کمئوو فرەهبوونا وی ژ 5 کم یە. بلندبوونا ڤی یێ ژ بەهرێ 1700 م یە.

دەشتâ خنووسێ ل خنووسێ یە. مەزنبوونا وی 400 کم² یە. درەژبوونا دەشتە 30 کمئوو فرەهبوونا وی ک 10 کم یە. بلندبوونا ڤ یێ ه بەهرێ 1700 م یە.

گەلی یێن هەرێمێ ل دۆرا چەمێن هەرێمێ نە. چۆرخ، تۆرتم،ئۆ لتووئوو ئە رەز هنەک ژ وان ن.

چەمئوو گۆل

چەمێ رەش ملەکی رۆبارێ فەراتێ یە. ژ چیایێ گاور دزێ. چەمێ چۆرخ ژ چیایێ مەسجیدێ دزێ. چەمێئە رەز ژ چیایێ بینگۆلێ دزێئوو د هوندرێ هودوودێ گورجستانێ دە ب چەمێ کوروس دبە یەکئوو دهەرکە بەهرا حەزارێ. چەمێن دن یێ هەرێمێ خنووس، تۆرتمئوو ئۆلتوو نە. گۆلا هەری مەزن یا هەرێمێ ژی گۆلا تۆرتمئە .

بابەتێن هەیوانان

حرچ، بەراز، کێڤرووشک، رۆڤی، گورئوو وۆردەکێن کۆڤی هەیوانێن پرترن کو ل هەرێمێ پەیدە دبن.

ئابۆری

سەروەتێن بنئە ردێ

مادەنێن کو ل هەرێمێ ژ بنئە ردێ دەرتێنئە و ن; سفر، پریت، هەسن، کرۆم، مانگانەز، چیمەنتۆ،ئا لچ، مانیەزیت، پەرلیت، مالزەمە یێن ژ بۆ توخلائوو کرەمیدانئوو لینییت.

جیێن توریستیک، تاریخی،ئا ڤگەرمئوو گەرێ

ژئا لی تابیاتئوو تارخ ڤە هەرێم پر دەولەمەندئە . شەلالا تۆرتمێ 108 کم دووری باژێرئە .ئا ڤا شەلالێ ژ 50 م ژۆر دە دکەڤە خوارێ. چیارێزێن پالاندۆکەن کو نێزی باژارئە ژ بۆئا کتیڤیتەتئوو سپۆرێن زڤستانێ موسادئە .

حەسەنقەلا، کەلائی سپیر، مزگەفتئوو تربێن هەرێمێ ژی ژئا لی توریستئوو گەل ڤە تێن زیارەت کرن.

حنکئا ڤاهیهێ یێن دیرۆکی مزگەفتا مەزن، کەلائە رزرۆمێ، مەدرەسا یاقووتیە، مزگەفتا دو منارە

چاندئوو هونەر

ئۆلئوو جڤاک

نفووسا هەرێمێ ژ مسلمانان (ەلەویئوو سونی) پێک تێ. جڤاک ژ کورد، ازەریئوو ترکان (داداش) پێک تێ.

خوارێنێن هەرێمێ

نانێ لاواش; بئا رڤان خوێئوو هەڤیرترش تێ چێکرن. ب تیرێ تێ ڤەکرنئوو د تەندوورێن بنئە ردێ دە تێ سۆرکرن.

لۆر دۆلمە; حوندرێ دۆلمان ژ بولخور، لۆرک، پیڤازئوو ژئی سۆتا سۆر تێ چێکرن. ب پەلێن رەزان تێ پێچاندنئوو تێ کەلاندن.

دیزک; گۆشت، خوێ (سۆل)، ماستئوو ئی سۆت ب هەڤرە رۆژەکێ تێن تەربیە کرن. رۆژا دن د دیزکێ (بەرۆشێن ژئا خێ) دە تێ کەلاندن.

گرارا بری; نیسکێن رەش، کفتەئوو شەهریە (رشتە) ب هەڤرە تێن کەلاندن. تاهینئوو روونێ بئی سۆتا سۆر سۆرکری ب سەر تێ رەشاندنئوو تێ خوارن.

کنجێن هەرێمێ

ئەنتاریێن کو ژ سێ پەرچەیان پێک تێ، ل هەرەمێ ژن پرتر ل خوە دکن. شالوار ژی جارنا ب ساکۆئوو ئێ لەگان ل خوە دکن. جارنا ژی فیستانێن قەدیفە تێن ل خوە کرن. ل پسهتێ کەمەرێن ژ زیڤ تێن گرێدان. د نگان دە پێلاڤێن کو ژێ رە دبێژن "نالن"ئوو "پۆتین" هەنە. ل سەرێ ژنان کومەک گولگولیئوو ب سەردە ژی شارپەیەک "یەمەنی" تێ گرێدان. ژن سەرێ خوە ب پەرێ هەسن دخەملینن.

زلام شالوارەک کو ژێ رە دبێژن "زکڤا" (ژێرا وی تەنگ ژۆرا وی فرەه) ل خوە دکن.ئی شلکئوو ئێ لەک ب سەر دە تێ ل خوە کرن. د نگا دە جیزمەیەک چەرم کو ژێ رە دبێژن "جستک" هەیە. گاڤا دەردکەڤن دەرڤا پێلاڤەک دن کو د رەنگێ جیزمێ دە یە ب سەر دە ل خوە دکن.

گرێدایی

• مالپەرا کوردێنئە رزیرۆمێ