جۆلەمێرگ
دڤێئە ڤ گۆتار ژئا لیێ رێزمان، هەڤۆکسازی یان ژی راستنڤیسێ ڤە وەرە سەرەراستکرن.(نیسان 2024) |
جۆلەمێرگ | |
---|---|
باژار | |
حاککار | |
کۆۆردینات: 37°34′38″بک 43°44′12″ره / 37.57722°بک 43.73667°ره | |
وەلات | باکورێ کوردستانێ |
دەولەت | ترکیە |
پارێزگەه | حەکاری |
سەرباژار | جۆلەمێرگ |
حەژمارا ناهیەیان | 3 ناهیە |
حەژمارا باژارۆکان | 2 باژارۆک |
حەژمارا گوندان | 33 گوند |
قادا رووەردێ | |
• گشتی | 2.237 کم2 (864 سق م) |
بلنداهی | 1.750 م (5740 فت) |
نفووس (2020) | 280.514 |
• بەربەلاڤی | 37،3/کم2 (97/سق م) |
• سەرباژار (2008) | 60.891 |
کۆدا پۆستایێ | 30000 |
کۆدا تەلەفۆنێ | (+90) 438 |
بگوهێرە |
جۆلەمێرگ (ب ترکی: حاککار) باژارەکی باکورێ کوردستانێ یەئوو ناڤەندا رێڤەبەری یا پارەزگەها حەکاریێ یە.
ب جۆلەمێرگێ گەلەک جارا چۆلەمێرگ ژی تێ گۆتن. حەم چۆلەمێرگئوو هەم ژی حەکاری ناڤێن گەلەک دیرۆکی نە. چۆلەمێرگ ناڤێ باژارئوو ناڤەندا حەکاریێ بوویە، لێ بەلێ حەکاری ناڤێ میرگەهێ بوویە کو ل گەلەک هەرێمان دچێبە. حەرێمئوو باژارێن گرێدایێ ب وێ میرگەهێ رەئە وە نە: شکەفتان، شیوەلان، ماسەرۆ، سوارتان، کەمەربورج، شینۆ (جۆلەمێرگ)، چال،سندی،ئەرتۆشی، تەیارا ژێرئوو تەیارا ژۆر، حەمیدیە (خۆشاب)، گەڤەر (باژێرگەه-دوز)، ئۆرامار، شەمسدینان، ئەلکێ (بەیتوشەباب)، شاتاخ، مکس، وان، کارچیکان، نۆردوز، ئەباخا، مەهموودیە (سارای)، خاڤاسۆر، ئارچاک، تیمارئوو ئەسپۆرکانئە ردیش، بەرگیری، دوزەسپی، ئەلەشگرت، مەناپەرت، سەلماس (سەلەماست)ئوو سورمەلی. سینۆرێن حەکاریێ جارجار ل وان هەرێمێە باس لێ هاتیە کری کێمتر بوون.
ناڤ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ناڤێ حەکاریێ ژ گۆتنا هەککار تێ یا کو د سەدسالا دەهان دە ناڤێئە شیرەک بوو کو ل هەرێمێ دژیان. ناڤێ جۆلەمێرگ ناڤێ باژارێ هەرێما حەکاریێ یەئوو د دەما مەملووکیان دەئە ڤ ناڤ هاتیە گۆتن. ناڤ، ب زمانێئە رمەنیان "Iلمار"ئوو ب زمانێ سوریانیان ژی "گولارماک"ئە .
دیرۆک
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]شەرەفنامە دبێژە دامەزرێنەرئوو باڤئوو باپرێ میرێن حەکاریێ شەمسەدین بوویە. حەکاری ل بن دەستێ میرێ مەزنئێ کوردان سەلاهەدینئە یوبی دە بوویە. پاشی مەلک کاملێئە یوبی، ل سالا 1218انئا زایینی، حەکاری کەتیە بن دەستێ مەلکئا دل.
یەکمین میرێ وێ بنەمالێ کو شەرفنامە باس لێ دکە یەزدان شێرە (کو بئە رەبی Iزەدین شێر تێ گۆتن)، کو کەلاتا وانێ ل هەمبەر تەیمور لەنگی ل سالا 1387انئا زایینی یێ گرتن.
د ناڤبەندا سالا 1460ئوو 1465انئا زایینی دە قەرە قۆیوونلیان حەکاری داگیر کرنئوو میرێن حەکاریێ ل هکومئێ خستێنئوو میرەتی دانە مالباتا کوردێن دۆنبولی. ب گۆتنا ئەنسیکلۆپەدیائی سلامێ، دۆمبولیان، ب هاریکاریا ئاققۆیوونلیان، کەلەها بایێ ل شەمسدینان ل گەل بەشەک حەکاریێ گرتنە بن دەستێ خوە.
حنەک تێجرێن اسوریێن حەکاریێ جواب دانە یەک ل زەلامێن بنەمالا میرێن حەکاریێ ب ناڤێ میرئە سەدەدینێ چەنگزێرین، کو هێزەک ژ کوردان بەرهەڤ کربووئوو چووبوو خزمەتا هاکمێ مسرێ. میرئە سەدەدین ڤەگەریا حەکاریێئوو میرەتی ب شەر ل دۆنبولیان وەرگرتئوو جارەک دی میرەتیا باڤئوو باپیرا ب دەستئی نا.ئە وێ بنەمالێ پاشی هنگی ناڤێ شەمبۆ گرتە خوە.
ل دەورێ تێیمور لەنگی دیاربەکر گرتی،ئە وی کەسەک ب ناڤێ قەرەئۆ سمان کرە میرێ حەکاریێ. نکتنە ل وێ باوەریێ یە کوئە وی قەرەئۆ سمانی ل گەل کچە کوردەکێ ل بنامالا میرێن حەکاریێ داوەت کرئوو بوو سەبەبا سەرکەڤتا وێ بنەمالێ.
ل دەورێ شاه Iسمایلێ I (یێکێ)، سەرۆکێن شەمبۆ (میرێ حەکاریێ) ل کەلەها بایێ ل شەمسدینان، دژینئوو هکوم دکرن.
ئەوێ بنەمالێ هەتا نیڤا سەدسالێن 19ان زایینی ل حەکاریئوو ئەلباکێ هکوم یێ کری. میرێ هەرێ داویێ وێ بنەمالێ نوورولا بەگ بوویە، کو پاشی زۆرتر باسا وی تێ کرن. نوورولا بەگ پاشی برایێ خوە دبە میرێ حەکاریێئوو پایتەختێ خوە ل جۆلەمێرگێ دگوهەرە ئەلباکێ.
نوورولا بەگ یێک ل بهێزترین هەڤکارئوو یێکگرتیێن میر بەدرخان بەگێ بۆتانێ بوویە. ب گۆتنا مسیۆنەرێنئە مریکی، ل وی دەوری، پێشی میر بەدرخان بەگێ بۆتانێ میرێن حەکاریێ گەلەک ل میرێن بۆتانێ ب هێزتر بوونە.
کرۆنۆلۆژیا باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بز (بەری زایینێ)
- 1000 - 585 دەما ئوورارتوویان
- 585 - 550 دەما مەدان
- 550 - 331 دەما پەرسان
- 331 - 323 دەما مەکەدۆنیان
- 88 - 66 حوکومداریا تیگران
- 66 دەما رۆمیان
پز (پشتی زایینێ)
- 297 - 638 دەما ساسانیان
- 978 دەما ئەرەبان
- 1054 دەما سەلچووقیان
- 1142 حوکومداریائی ماددین زەنگی
- 1343 دەما کاراکۆیونیان
- 1360 دەما میریتیا حەککاریان
- 1386 دەما مۆخۆلان
- 1405 دەما میریتیا حەکاریان یا دویەمین
- 1534 دەما ئۆسمانیان
- 1855 سەرهلدانائی ززەدین شێر
- 1914 دەما رووسان
- 1918 دەما ترکان
- 1924 سەرهلدانا ناستووریان
ئەردنیگاریئوو سینۆرێن باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]باژار د ناڤ پارەلەلێن 36° 57´ئوو 37° 48´ باکوورئوو مەریدیەنێن 42° 10´ئوو 44° 50´ رۆژهلات دە یە. سینۆرێن باژێر ل باکوور ب وانێ، ل رۆژاڤا ب شەرنەخئوو سێرتێ ڤە، ل باشوور ب دهۆکێ ڤەئوو ل رۆژهلات ژی ب ورمێ ڤە تێ گرێدان.
تایبەتیێنئە ردا باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]پیڤانائە ردا هەرێمێ 9.521 کم² یە . پرانیائە ردا هەرێمێ ژ چیایان پێک تێ. (87،6%)، دەشت (2،1%)، پلاتۆ ژی (10،3%) نە. ژ بەر چیابوونا هەرێمێ چاندنی کێم تێ چاندن. تەنەئوو گووزئێ ن هەری پر ن کو ل هەرێمێ تێن چاندن. ل گەلیێن هەرێمێ، برنج، کونجیئوو فێکی ژی تێ چاندن.
ئاڤهەوا
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ل هەرێمێ دو جورەیێنئا ڤهەوایێ هەنە. بەر بئا لیێ چیا ڤەئا ڤهەوایەکە سار، رەشاهیئوو ل دەڤەرێن گەلیان ژیئا ڤهەوایەکە بەهرا سپی سەردەستئە . حەرێم زڤستانان پر سارئوو درێژ ، هاڤینان ژی هێنک دەرباس دبە.
چیایێن هەرێمێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]رەشکۆ (گەلیێ شین 4.135 م)، دورەک (4.060 م)، ماونسەل (3.850 م)، گەلیانۆ (3.650 م)، گارێ (3.460 م، گەڤەرۆکێ (3.356 م)، تەرمۆ (3.275 م)، بارێدالۆ (3.250 م)ئوو چیایێ رەش (3.630 م).
دەشتئوو زۆزان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]دەشتا گەوەرێ (ل دۆرا چەمێ نهێلێ یە (175 کم²)، دەشت 1.900 م ژ بەهرێ بلندئە . گەلیێ خابوور (د ناڤبەرا چیایێ تەرمۆئوو تانین دە یە.)، گەلیێئا ڤارۆباشین (د ناڤبەرا چیایێ جیلۆئوو سات دە یە). گەلیێ زابێ ل دۆرا چەمێ زابێ یە.رەخێ چەلێ ڤە گەلەکی زۆمێت هەیی.ەو زۆمادائێ ک ژی زۆمێت ل سەر گووندێ دزێ کانیکلئوو شڤیشک ن..گەلیا شەمزینان ژی ل رۆژهلاتا باژێرێ چۆلەمەرگێ یە. زۆزانا کانماهان'ە ل دۆرا گوندە چارقەلا یە.
چەمئوو گۆل
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ل سەر چیایێن جیلۆ، ساتئوو رەشکۆ، گۆلێن کراتەر هەنە. گۆلا گەلیانا ل چیایێ رەشکۆ، د 2.950 م بلندبوونێ دە یە. درێژبوونئوو فرەهبوونا گۆلێ 300مئوو 250 م یە. گۆلا شین، سەیدخانئوو گۆلان ژی ل سەر چیایێ رەش ن. حنەک گۆل ژی ل سەر چیایێن ساتێ نە.
ژ چەمێن ئاڤارۆباشین، شەمزدینانئوو حاجبەگێ چەمێ زێیێ مەزن پێک تێ. چەمێ خابوورێ ژی شاخەک چەمێ دیجلەیێ یە. سمالل تەختسمالل تەخت
بابەتێن هەیوانان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ژ بەر کو هەرێم پر ب چیا یە، هەیوانێن کو ل سەر چیا دژێن ل هەرێمێ پرتر پەیدە دبن. وەک بزنئوو میێن چیا، هرچ (ل هێلا شەمزدینائوو چەلێ)، رووڤی، گور، کەرۆشک، کەوئوو وەردەک یێن هەری پرن کو ل هەرێمێ پەیدە دبن.
ئابۆری
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]سەروەتێن بنئە ردێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ل هەرەمێ مادەنێن بنئە ردێ هەتا نوها ژی پەیدە نەبوونە. تەنەئا سبەست ل هنەک دەوەران هاتیە دیتێن لێ هین نە هاتنە بکارئا نین.
ل هەرەمێئی سال مادەنە چینکۆ،سفر هاتن دیتن.ل گۆری گۆتنانئە ڤ مادەنەن مادەنەن هەر مەزنن ناڤ تıرکیێ دا.
جیێن توریستیکئوو گەرێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]حەککاری ژئا لی تابیاتئوو چیایان ڤە پر دەولەمەندئە . لۆما ژی کەسێن کو هلدکسهن سەر چیائوو سپۆرا چیاتی یێ دکن، هەر سال تێن هەرێمێئوو ڤێ سپۆرێ دکن. حەرێم ژ بۆ نێچرا هەیوانێن کۆڤی ژی موسایدئە .
چاندئوو هونەر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ئۆلئوو جڤاک
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]نفووسا هەرێمێ پرانی مسلمان ن، ژ مەزهەبێن شافی نە. کێم خرستیان ژی ل هەرەمێ هەنە. تربێن کو ژئا لیێ گەل ڤە تێن زیارەتکرن ژی هەنە. وەک تربا گولارەش، Iبەدوللاه نەهری (ل شەمزدینان)
خوارێنێن هەرێمێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- گولوول: ژ ماست، برنج، ساڤار یان ژی گارس چێدبە. دەو تێ کەلاندن، برنج یان ژی بولخور دکەڤە ناڤێئوو هنەک دن ژی تێ کەلاندن. ژ سەر اگر تێ گرتن کو هەتا سارئوو تیر ببە. روون سۆر دبەئوو ب سەر دە تێ رەشاندنئوو سەرویس دبە.
- کێپایی (هوورێن داگرتی): حوور تێ پەرچەکرنئوو وەکی کیسێن بچووک تێن گرێدان. برنجا ب قیمەئوو باهارات دکەڤە ناڤێئوو ل سەرئا گر دئا ڤێ دە تێ کەلاندن.
- مەرتۆخە: شێرانیەک، ژ توخاڤک، روونێ نڤسهکئوو ئا رڤان تێ چێکرن. توخاڤکئوو روون د تاوێ دە تێ هەلاندنئوو ئا رڤان ب سەردە تێ رەشاندن. حنەکئا ڤ دکەڤێئوو سار تێ خوارن. ژ شوونائا ڤێ شەربەت ژی دکەڤە ناڤێ.
- دۆخاڤە:ئە ڤ خوارن ژ دەو چێدبە. نۆک تێ تەڤلیکرن. گۆشتێ قیمەیێ وەکە کۆفتەیێن پچوک تێ چێکرنئوو تێ تەڤلیکرن.
- قریس: مەویژ، کاکلێ گووزان، گۆشتێ هەستی، کفتک ب هەڤ رە تێن کەلاندنئوو سەرویس تێ کرن.
کنجێن هەرێمێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]زلامێن هەرێمێ شالئوو شاپک ل خوە دکن. دو بابەتێن شالئوو شاپکان ل هەرێمێ هەنە (دیاریانە یان ژی شرنەخیانە). ب سەرئوو شال شاپک دە کەفیەک ل پشتێ تێ گرێدان.ئێ لەگەک کو ژێ رە دبێژن کەرک ب سەر دە تێ ل خوە کرن. د بن شال دە دەرپیەک درێژ کراس دەرپێ تێ ل خوە کرن. ملێنئی شلکان ب نەخشەئوو ژێ رە دبێژن لەوەندی. ل سەری ب کەفی رە دەسمالەکێ کو ژ رە دبێژن جەمەدانی (چەفی) تێ پێچاندن. د نگێ زلامان دە گۆرێن ژ هریئوو رەنگینئوو پێلاڤێن کو ژێ رە دبێژن رەشک هەنە.
ژنێن جۆلەمێرگی فیستانێن هەتا نگان درێژئوو جارنا ژی چەند فیستان ب سەر هەڤدە ل خوە دکن. ب سەر فیستان دەئێ لەگەک (ب مل یان ژی بێ مل) کو ژێ رە دبێژێن قوتک ل خوە دکن. د سەری دە شارپەیەک هەورەشم یان ژی کەفیێن رەش تێ پێچاندن. جارنا چارشەفەک کو ژێ رە دبێژن خیزار ژی ژئا لیێ ژنان ڤە تێ لخوەکرن.
باژارۆکئوو گوندێن ناڤچەیا جۆلەمێرگێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- باژارۆک:
- گوند
ناڤدارێن باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- مەلا حەسەنێ باتەیی
- ئەهمەدێ خانی
- ئەلیێ حەریری
- پەرتەو بەگێ حەکاری
- فەقە رەشیدێ حەکاری
- شەرەفخانێ حەکاری
- ئەبدولسەمەدێ بابەک
- ئەلیێ تەرەماخی
- فەقە رەشیدێ حەکاری
- ئیهسان جۆلەمێرگی
- مەلا موهەممەدێ حەکاری
- مەلا نەزر پرۆس
- قاهر باتەیی
- یıلمازئە ردۆğان
- کەمال چیفتچی
ئەشیر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]چاڤکانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ^ ووو.تورکستات.گۆڤ.تر/پرەIستاتستکتابلۆ.دۆ؟ستاب_د=220
گرێدانێن دەرڤە
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- وێنە جولەمێرگ گرێدانائا رشیڤێ 2008-05-14 ل سەر وایباجک ماجهنە