بدلیس
بدلیس | |
---|---|
باژار | |
بتلس | |
کۆۆردینات: 38°24′4″بک 42°6′26″ره / 38.40111°بک 42.10722°ره | |
وەلات | باکورێ کوردستانێ |
دەولەت | ترکیە |
پارێزگەه | بدلیس (پارێزگەه) |
سەرباژار | بدلیس |
حەژمارا ناهیەیان | 4 ناهیە |
حەژمارا گوندان | 74 گوند |
قادا رووەردێ | |
• گشتی | 1.128 کم2 (436 سق م) |
بلنداهی | 1.500 م (4900 فت) |
نفووس (2008) | 60.996[1] |
• بەربەلاڤی | 54،1/کم2 (140/سق م) |
• سەرباژار (2008) | 41.404 |
کۆدا پۆستایێ | 13خخخ |
کۆدا تەلەفۆنێ | (+90) 434 |
بگوهێرە |
بدلیسئا ن بلیس ( 1928: بتلیس[2] بتلیس، ب ترکی: بتلس) باژارەکی باکورێ کوردستانێ یەئوو ناڤەندائی داری یا پارێزگەها بدلیسێ یە. ل گۆری دانەیێن سالا 2021ێ نفووسا باژێر 53.023 کەسئە .[3] باژێر د ناڤ گەلیێ بدلیسێئوو ل سەر هەردوئا لیێن چەمێ بدلیسێ هاتیەئا ڤاکرن.
ئەتیمۆلۆژی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بدلیس د دیرۆکێ دە ب ناڤێن جودا هاتیە بناڤکرن.ئا سووریان باژێر وەکی بت-لز، فارسئوو یەونانیان وەکی باد-لس یان ژی باد-لاس، بیزانسیان وەکی بال-لاس-ۆن، بابالەسۆنئا ن بالەش بناڤکرنە. د زمانێئا سووری دە پەیڤا بت تێ واتەیا وەلێت، بەد ژی تێ واتەیا کەلەهێئوو پەیڤا بیت-لیز ژی تێ واتەیا کەلەها لیزێ. ناڤ ب دەمێ رە هاتیە گوهەرتنئوو د رۆژائی رۆ دە باژێر وەکی بدلیسئوو بلیسێ تێ بناڤکرن.[4]
دیرۆک
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]دیرۆکا دەڤەرێ ب دیرۆکائا ریانان رە دەستپێ دکە. ل گۆر لێکۆلینان هەبوونا باژێر دگهیژە 5000 سالێن بەرێ زاینێ. خراکرنا مەزنئا ل سەر باژێر ل گۆر هنەک چاڤکانیان ژئا لی اسووریان ڤە پێک هاتیە.ئە و باژێر د بن دەستهلاداریا میتانیان دە بوو. ژ بەر کو میتانیان زمانێ خورریکی بکارئا نینە ژ بەر ڤێ یەکێ هەرێم وەکیئی مپەراتۆریا “خورری-میتانی” هاتیە بناڤکرن. بەریا زاینێ د سەدسالا 13ان دە پشتێ هەلوەشینا میتانیان، د سەدسالا 12ان دە هیتیت ل رۆژهلاتئوو ل هەرێمێن چیایی ژی گەلێئا ریانی بجه بوونە. د سەدسالا 9ان دە گەلێئا ریانی فەدەراسیۆنەکی کو ناڤەندا وی تووشپا یە، دەستهلاداریا ئورارتوو ساز کرنە. ب تالانێنئا سوورانئو رارتوو گەللەک هێز وەندا دکە. ژ بەر کو ڤانئێ ریشان بداوی بکنئا ریان، د سەدسالا 7ان دە لئی رانا رۆژاڤا، ب مەدان رە دگهیژن هەڤ. کەیێ مەد کەیاکسارەس، وەلات ژ هەمی تالانکەران پاقژ دکەئوو هەتا بەهرا سۆرئا ریان د بن دەستهلاتداریەکە دە دگهیژینە هەڤ.
د سەدسالا 6ان دە پەرسیان وەک دەرب، تێن سەرئا رتێشا مەد. حەر چقاس بکەڤن نێڤەندا رێڤەبرنا وانئا رامیاریێ ژی پرر بهێز نین ن، ژ بەر ڤی یەکێ بەریا زاینێ، د سالا 333ان دەئا رتێشێن پەرسان ب جەنگائی سساس ژئا لی کەیێ ماکەدۆنیایێ سکەندەر تێک دچن. ژ ڤرئوو پێ ڤە ناڤچە د ناڤ سینۆرێن گۆردیەنە دە دمینە. ژ سەدسالا 1.’ێ پێ ڤە هەر چقاسئا رتێشێن رۆمایێ دو جارئێ ریشێ ڤانئا خان بکن ژی، پرر نکاربوونە ل ڤر بسەکننئوو ڤەگەریانە.
زانینێن ل سەر دیرۆکا بدلیسێ، ب تایبەتی د پرتووکا شەرەفنامە دە ژی هاتیە کۆمکرنئوو هاتیە وەشاندن. ل گۆر ڤێ پرتووکێ ژی د وێ دەمێ دە، د ڤی هەرێمێ دە 25ئە شیرێن کورد کو ژ هەڤ جودا دژین، تێن با هەڤئوو بریارا بهەڤرەبوونێ دگرن. وێ دەمێ هوکومدارێ گورجی، تادیت ل هەرێمێ سەروەرئە .ئە شیرئێ ریشێئا رتێشێن ڤی هوکومداری دکنئوو کەلێئوو باژار بدەست دخن. ڤان 25ئە شیرێن کوئە شیرا رۆژکان پێک تیننئوو ب ناڤێ رۆژکان هاتنە بناڤکرن، ناڤێن وانئە ڤ ن: قەیسان، بایکان، مۆدکان، زۆقەیسی، زەیدی، کەلەچەر، خربەلان، بالکان، خیارتان، گەوور-گەورەک، برەشان، سەکران، گارسی، بێدۆران، بەلاکوردان، زەردووسان، ئەنداکیان، پرتایان، قەوالسی، گردیکان، سوهرەوەردیان، کاشاخیان، خالدان،دۆرکان Iستووکانئوو ئەزیزان.[چاڤکانی هەوجە یە]
ل دووڤ ڤێ هەڤگرتنێ، بیزانسئوو ساسانی تێن هەرێمێ، لێ پرر نا مینن. د سەدسالا 11ێ دە داگەرا ترکمەنێن ب ناڤێ سەلجووقیان تێن زانین پێک تێ. ناڤچە کو د ناڤ سینۆرێن دوگەلا مەروانی یا کورد دە یە، د سەدسالا 13ان دە رووقالێ داگرا مۆخۆلان تێ. پشتێ ڤان داگەریان بدلیس د ناڤئی مپەراتۆریا ئەیووبان دە دمینە. بدلیس پشتێ داگەرا تیموور ژی دەرباس دکەئێ دی د بن برێڤەبرنا شەرەفخانیان دە ب سەدسالان دمینە.
د دەما حز. ئومەر دە بدلیس مسلمانیێ ناس دکەئوو د ڤێ دەمێ دە گەل دبە مسلمان. بدلیس د بن برێڤەبرنا ئەمەویان، ئەباسیان، مەروانیان دە ژی مایەئوو د سالا 1537ان دە بوویە باژارێ ئۆسمانیان. د سەدسالا 16ێ دە بدلیس ب تەڤاهی گرێدایێئۆ سمانیانئە . حەتا سالا 1894ان ژئا لی شەرەفخانیان تێ برێڤەبرن. د سالا 1915ان دە ب داگیریا رووسان روو ب روو تێ.ئە ڤ داگیری د بدلیسێ دە هلوەشینەکی مەزن پێک تینە. د سالا 1916ان دە ب سایا اخا، بەگئوو هەمی گەلێ کورد، بدلیس ژ داگیریا رووسان خەلاس دبە. لێ هەر چقاس ژ داگیریان خەلاس ببە ژی هەرێم ل گۆر دەمێن بەرێ نینئە . لەورا رووقالێ گەلەک داگیریان هاتیەئوو گەلەک وەندابوونێن وێ هەنە. بەرێ گەلهێ بدلیسێ قاسێ 60 هەزارانئە ، پشتێ ڤان تالانان، ب تایبەتی پشتێ داگرکەریا رووسان هەژمارا گەلهە دکەڤە هەژمارێن هەزارێ. د سالا 1929ان دە بدلیس دبە ناڤچەیا مووشێ، لێ د سالا 1936ان دە دیسا دبە باژار.
ب تایبەتی ژی بدلیس; ژئا لی هونەرمەندیێ گەلەک پێش ڤە چوویە. د سەدسالێن 17، 18،ئوو 19ان دە بوویە ناڤەندا چاندئوو هونەرمەندیێ. حەر چقاس ژ گەلەک تالانان دەرباس ببە ژی، ژ ڤێ تایبەتیا خوە تشتەک وەندا نەکریە. ب سەدسالانئا ڤاهیێن بدلیسێ; مزگەفت، تربە، سەرشۆک، مەسجید، خانئوو ب گەلەکئا ڤاهیێن خوە بال کشاندیە.
ناڤچەیێن بدلیسێ: ئەلجەواز، خەلات، چوخوور (نۆرشین)، خیزان، مۆتکیئوو تەتوان ن.
مزگەفتێن هەرێمێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]مزگەفتێن ل بدلیسێئە ڤ ن: مزگەفتا مەزن، مزگەفتا گۆکمەیدان، مزگەفتا کزل، مزگەفتا شەرەفیە بەرهەمێن گرینگئێ ن مرۆڤ دڤێ ببینن ن. مزگەفتێن دنێن ژی ڤانا نە: دۆرتساندک،ئا ینە'ل بەدرید، شێخ حەسەن،ئا لەمدار، کوورەیشی، تاش، خاتوونیەئوو مزگەفتا کالەالت.
ئاڤگەرمێن هەرێمێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ل ناڤەندئوو دۆرا بەدلیسێ گەلەکئا ڤگەرم هەنەئوو ڤانا ل سەر خێزا فای ن. ژ ڤانا هنەک ناڤێ وان ووسا نن: گورۆیماک،[چاڤکانی هەوجە یە] Iلجاک،[چاڤکانی هەوجە یە] چیایێ نەمروود، ئالەمدار، کۆپروالت،[چاڤکانی هەوجە یە] چیم جۆلموگو،[چاڤکانی هەوجە یە] پرائە رەب، یلان دیریلتەن،[چاڤکانی هەوجە یە]ئا ج سوو.[چاڤکانی هەوجە یە]
سەروەتێن بنئە ردێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ئاسن، کرۆم،ئا سبەست، فۆسفات، پەرلیتئوو کەڤرێ پۆنز ل هەرێمێ ژ بنئە ردێ دەرتێن.
کەلەهێن پارێزگەها بدلیسێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]1- بدلیس 2-ئە لجەواز 3-ئادیلجەواز کەف 4-کەلائە خلات یا بەراڤ 5- کەلائە خلات 6- تەتوان 7- زەیدان 8- کەلهۆک 9- دەریئە زدینان 10- دۆلەک 11- تاخ 12-کەلها سیندبادی
کەلەها بدلیسێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]وەک تێ زانین د دەمائا ریان دەئە ڤ کەلهە هاتیە چێکرن.
د ناڤ هەر دوئا ڤێن بدلیسێ دە کو د جهەکی دە دگهیژن هەڤ، ل سەر زنارانئە ڤ کەلهە هاتیەئا ڤاکرن. کەلهە، چارگۆشە یە. 670 بەرکازێن وێ هەنە. دئا لی رۆژهلاتئوو رۆژاڤایا وێ دە جهێ دو برجێ ژ بۆ راچاڤیێ هاتیە چێکرن.
دۆرا کەلهێ 2800 م یە، بلندیا وێ 56 مئوو فرەهیا وێ ژی 7 م یە. د ناڤ کەلهێ دە 800 مال، خانەک مەزن، قەسر، دەپۆیێن قووت (ەرزاق)ئوو ئە مبارێ چەکان هەنە. وەک تێ زانین د سەدسالا 10ان دە د ناڤ رۆژەکی دە وانئە شیرێن کو ژ بۆ یەکیتیێ هاتبوون با هەڤ، ل ڤێ کەلهێ هەڤدیتنێن خوە پێکئا نینەئوو بریارا یەکبوونێ د ڤێ کەلهێ دە دانە. مەدرەسە، مزگەفت، خان، کەروانسەرای، سەرشۆک، قەسر، مال، پرتووکخانەئوو گەللەک هونەری ژ ڤان دەمان مایە.
ناڤا کەلهێ بئا خێ تژە یە. ژ بەر ڤێ یەکێ مرۆڤ نکارە د ناڤ دە بگەرە، لێ ل لووتکەیا کەلێ دەما بێ نێرین دیمەنەک د خوەشیەک دەراسایی دە تێ دیتن.
کەلهە ژ بەر کو ل سەر لووتکەیەک کو هلکشاندنا وی دژوار هاتیە چێکرن، ل دۆرا وێ چالا پاراستنێ تونەیە. د دەما مە دە، تەنێ کەلهە هەیەئوو ب رەستۆرە کرنان رەونەقداریا خوە نیشان نادە. ژ بلی کەلها بەدلیسێ، لووتکەیا دیدەبان ژی هەبوویە، لێ نها تەنێ ژێمایێن وی هەنە.
مەدرەسەیێن باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ناڤێن مەدرەسەیێن وێ ووسا نە:
- 1-ئیخلاسیە
- 2-خاتیبیە
- 3-شەرەفیە
- 4-نووهیە
- 5-حەجی بەگیە
- 6-یووسووفیە
- 7-ئاهلاکیە
- 8-شوکریە
- 9-خاتوونیە
- 10-بەرسەنکی (ئیدریسیە)
- 11-خەلیلیە
تەڤلی گوهارتنائە ردنیگارا مە، دگەل پارچەکرنائە ردنیگارێ، پشت رە ژ بۆ ژبیرکرنا دیرۆکێ ژی سازوومانێ هەولێن هەری مەزن دانی، سازوومان ب ڤیا ژی نەما.ئی رۆ نە ژ بۆ زانینا هەمی ڤان بوویەرێن دیرۆکێ خەباتەک، نە ژی ژ بۆ رەستۆراسیۆنئوو نووکرنا ڤانئا ڤاهیێن هێژا تو هەولەکاریەک تونەیە.ئە ڤ ژ خوە سەکنا سازوومانئا هەمبەرێ گەلێ کورد نیشان ددە. لێ دڤێئە م کورد ل ڤان نرخێن خوە هەتا داویێ خوەدی دەرکەڤنئوو کرنێن ژ بۆ مە قەت ژ بیر نەکن. د ڤێ ناڤبەرێ دە گەر هوون هەرن بەدلیسێ;
کرۆنۆلۆژی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بەری ئیسا (زایین)
- 1000 دەمائو رارتیان
- 550 دەما پەرسان
- 331 دەما مەکەدۆنیان
پشتیئی سا (زایین)
- 641 دەمائە رەبان
- 990 دەما مەروانیان
- 1207 دەمائە یووبیان
- 1220 میریتیا شەرەفخانان
- 1230 دەما سەلچوکیان
- 1394 دەما مۆخۆلان
- 1405 دەمائا ککۆیونیان
- 1467 دەمائا ککۆیونیان
- 1495 دەما شەرەفخانان یا دویەمین.
- 1514 دەمائۆ سمانیان
- 1578 دەما شەرەفخانان یا سێیەمین
- 1670 دەمائۆ سمانیان یا دوویەمین.
- 1915 دەما روسان
- 1916 دەما ترکان
ئەردنیگاریئوو سینۆرێن باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]باژار د ناڤ پارەلەلێن 37° 54´ئوو 38° 58´ باکوورئوو مەریدیەنێن 41° 33´ئوو 43° 11´ رۆژهلات دە یە. سینۆرێن باژێر ل باکوور ب ئاگری، ل رۆژاڤا ب مووشێ، ل باشور ب سێرتێ،ئوو ل رۆژهلات ژی ب گۆلا وانێ تێ گرێدان.
تایبەتیێنئە ردا باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]پیڤانائە ردا هەرێمێ قسمەک (1.874 کم²) ژ گۆلا وانێ 8.551 کم² پێک تێ. ژ کسمێ رەشاهیێ ژ %71 چیا، ژ %10 دەشت، ژ %3 زۆزانئوو ژ %16 ژی پلاتۆ یە. ژ ڤێئە ردێ ژ %80 ژ بۆ چاندنیێ کێرهاتی یە. تووتن، گووز، گەنمئوو چەودەرئێ ن هەری پر ل هەرێمێ تێن چاندن ن.
ئاڤهەوا
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ل هەرێمێئا ڤهەوایەکە د ناڤبەرا رەشاهیئوو بەهرا سپی دە سەردەستئە . زڤستانان پر سار، هاڤینان ژی هێنک دەرباس دبە.
چیایێن هەرێمێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]سیپان (4.058 م)، زیارەت (3.002 م)، نەمروودا بدلیسێ (2.935 م)ئوو تورشک (2.828 م) چیایێن هەری بلندئێ ن هەرێمێ نە.
چیایێن نێمروودئوو گۆلێن وی یێن کراتەر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ئاخێن باژارێ بدلیسێ پرێ وی، ژ چیایێن دژوارئوو ژ یێ بلند هاتیە پێکانین. ل باکوورێ باژێری، چیایێ نەمروود کو بلندیا وی 2935 م یەئوو د ناڤ سینۆرێ ناڤچەیا تەتوانێ دە یە چیایەک بئا گرپژئە . ژ بەر تەقاندنائا گرپژان گەلەک گۆلێن کراتەرین د ناڤ چیایی دە پەیدا بوونە. یا بالکێشئە وئە ، کو گۆلا سار (شین)ئوو گۆلا گەرم (کەسک) هەر چقاس نێزکێ هەڤ بن ژی، د گۆلا سار دە، زەبەش دئا ڤێ دە دپەرچڤەئوو د گۆلا گەرم دە ژی هێک د دەمەکی کورت دە ژ کەلائا ڤێ دپژە.
گۆلا نەمروود کو د ناڤ نێڤەندا چیایێ کراتەرا نەمروود دە یە، ژئا لی مەزنیێ دە د دنێ دە یا دویەمینئە . چیایێ نەمروود کو د ناڤ خوەزا دە رەونەقدارئە ، هەر سال ب تایبەتی د مەهێن هاڤینێ دە ژئا لی پر مرۆڤئوو مرۆڤێن بیانی دە تێ گەرین.
ئەفسانەیا نەمروودێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]دەما کەیێ نەمروودئێ زۆردەست کو د هەیاما خوە دە دژیا، چیایێ کو ل نێزێ تەتوانێ یە وەک زۆزان بکارئا نیە. دەما تەقینائا گرپژا چیایێ دەستپێ دکە،ئا گر بەر ب سەر گوندێن نێزێ چیایێ نەمروودێ نە تێ. د ڤی ناڤبەرێ دە زۆردەستیا نەمروود کو ژ پێخەمبەرئی براهیم رە کریە، تێ هشێ گەلئوو ژئا لی گەل ڤە ل هەمبەر زیانا نەمروود کو ڤی چیایێ وەک زۆزان بکار دانیا ووسا هات گۆتن: “بوو وەک زلما نەمروود.” ل سەر ڤی بوویەرێ، ناڤێن چیا وەک نەمروود دمینە.
چیایێ سیپان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ژ ڤان چیایان یەک ژی چیایێ سیپانئە ، ل باکوورێ گۆلا وانێ یەئوو بلندیا وی 4058 م یە. لووتکەیا وی ب قەشاییان هاتیە رووکشاندن.
ناڤەندا تەماشەکرنا چڤیکان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]د سینۆرێن بدلیسێ دە ناڤەندا تەماشەکرنا چڤیکانئا گۆلا نەمروودێ، ناڤەندا چڤیکا گۆلا ب سۆدا (سۆدالگۆل)ئوو نێڤەندا چڤیکا گۆلا وانێ هەنە.
دەشتئوو زۆزان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ژ بەر چیابوونا هەرێمێ دەشتئوو زۆزان ل هەرێمێ کێم ن. دەشتا رەڤها،ئا هلات،ئا رینئوو ئە لجەواز دەشتێن بچووکئێ ن هەرێمێ نە
نڤیسارا سەرنامەیێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بلندبوونا زۆزانێن هەرێمێ ژی دگیهیژن 1.900 م یی.
چەمئوو گۆل
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ل هەرێمێ گۆلا هەری مەزن گۆلا وانێ یە. وەکی دن ل هەرێمێ گۆلێن کراتەر ژی هەنە. وەک نەمروود، بلندبوونا وی ژ بەهرێ 2400 م یە. مەزنبوونا گۆلێ ژی 10 کم² یە. مەزنبوونا گۆلا نازلووک 3،5 کم²ئوو یائا رینێ ژی 13،5 کم².
چەمێن کو ل هەرێمێ دهەرکن بۆتان، خەرزان، بدلیسئوو ئۆرانز ن.
بابەتێن هەیوانان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]حەرێم ژ بۆ نێچرا بەرازێن کۆڤی، گور، هرچ، وەردەک، کەوئوو بزنێن چیایی موسایدئە . د چەمئوو گۆلێن هەرێمێ دە مەهسی ژی تێن گرتن.
سەرمژارئوو ناڤچەیێن باژێر (2013)
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- بدلیس (ناڤەند)، 66.095
- ئەلجەواز (ب ترکی: ئادلجەڤاز)، 31.365
- خەلات (ئاهلات)، 37.872
- چوخوورئا ن نۆرشین (ب ترکی: گüرۆیماک)، 45.899
- خیزان 37.922
- مۆتکی 33.840
- تووخئا ن تەتوان (ب ترکی: تاتڤان)، 84.163
تەڤاهی یا سەرمژار هەرێمێ (تەڤی گوندان) 337.156ئە .
ئابۆری
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]سەروەتێن بنئە ردێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]حەسن، کرۆم، اسبەست، فۆسفات، پەرلیتئوو کەڤرێ پۆنز ل هەرێمێ ژ بنئە ردێ دەرتێن.
جهێن توریستیکئوو گەرێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]حەرێم ژئا لی دیرۆکئوو خوەزایێ ڤە پر دەولەمەندئە . تەتوان، ل بەر گۆلا وانێ جیەک توریستیکئە . خەلات ژی ژئا لی تارخا خوە ڤە پر کەڤنئە . کەلا بدلیسێ، تربا شەرەفخان، مزگەفتا مەزنئوو یا کورەیسه، مەدرەسێن هەرێمێ (وەک Iهلاسیە، حاتبیەئوو نوهیە ) جهێن هەری پر تێن زیارەت کرن.
حەتا هوون ڤانا نەکن ڤەنەگەرن:
- حەتا هوون چیایێ نەمروودئوو گۆلا کراتەرا نەمروود نەبینن،
- کومبەتێنئا خلات نەبینن،
- کەلها بەدلیسێ، مەدرەسەیائی خلاسیە، مزگەفتا شەرەفیەئوو کومبەتێن کو ل ناڤەندا باژارئە سەری لێ نەدن،
- کەبابا بەدلیسێ یا بوریانئوو ئا ڤشۆر نەخون،
- بەرێن بەستر، یێ ژ کۆک بۆیاخ، گۆپالائە خلات، فندقا حیزان، گووزائا دلجەواز، هنگڤێ مووتکیئوو پەنیرێ کووپ نە ستیننئوو ل تەتوانێ گۆلا وانێ نەبینن...
چاندئوو هونەر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ئۆلئوو جڤاک
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]مسلمانتی ل هەرێمێ پر خورتئە . ل هەرێمێ باندۆرا تەریقەتان ل سەر گەل پرئە . پرانیا نفووسا هەرێمێ کورد ن. ترکئوو ئە رمەنی ژی ل هەرەمێ هەنە. حەرێم ب تربەئوو مەدرەسەیێن خوە تێ ناسکرن، وەک: سەیید براهیم، زیاتتن خان، شەمسی بدلیسئوو هود.
خوارێنێن هەرێمێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]شەکالۆک: نیسکئوو نۆک د بەرۆسهێ دە تێ کەلاندن. قاشلکێن هشک (زوها) یێ خیاران د بەرۆشەک دن دە تێ کەلاندن. کفتێن ژ قیمەئوو بولخور چێکری دکەڤە ناڤ بەرۆشا کو نیسکئوو نۆک تدە دکەلە. حنەکئا ڤئوو خیارێن هشک دکەڤە ناڤێئوو پشترە روونێ سۆرکری ب سەر تێ رەشاندنئوو تێ سەرویس کرن.
کفتا بدلیسێ، توتمانج، چۆرتیئوو بریانی خوارنێن دن یێ هەری ناسکری یێ هەرێمێ نە.
خوارنێن وێ یێن ناڤدار: ل دەڤەرا بەدلیسێ کەبابا بوریان خوارنەکی گەلەک ناڤدارئە .ئە ڤ خوارنئە ،کو ژ گۆشتێ کارکێ تێ چێکرن، د مەهێن هەزیران، تەباخئوو تیرمەهێ دە تێ خوارن. یێن کاربن ژ خەونا خوە فەداکاری بکن، دکارن سەرێ سبێ سەەت 05:00ان دە ژ خوارنا “اڤشۆر” تام بکن. شەکالۆک، کفتا بەدلیس، توتمانجئوو چۆرتی خوارنێن دن یێ هەری ناسکری یێن هەرێمێ نە.
کنجێن هەرێمێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]زلام "شالئوو شاپک" (کو ژ موو یێ بزنان چێدبە) ل خوە دکن. ب سەر شالئوو شاپک دە کەفیەک ل پشتا خوە گرێ ددن. کەفی یان ژی "ەگال" ددن سەرێ خوە. پێلاڤا کو دکن نگێ خوە ل هەرێمێ ژ رە دبژن "خارک". گۆرێن کو دکن نگێ خوە ژ هری تێن چێکرن.
ژنێن بدلیسی پرانی فیستانئوو ئە نتاری ل خوە دکن. ژنێن مالێن دەولەمەند جارنا چەند فیستان ب سەر هەڤدە ل خوە دکن.ئێ لەگەک کو ژ موو تێ چێکرن ژی ب سەر فستان رە ل خوە دکن. د بن فیستان دە ژی دەرپیەک کو ژ رە دبێژن "درەل" تێ ل خوە کرن. د نگا دە چارۆخئوو گۆرێن ژ هری چێکری هەنە. شارپەیەک کو ژ رە دبێژن "لاچک" ب کەفی رە ل سەرێ خوە گرێ ددن. کەفی ب پەرێ هەسن یان ژی زێر تێ خەملاندن.
ناڤدارێن باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ئیدریسێ بدلیسی (؟- 1494)
- سەیدێ نوورسی (1873-1960)
- شەمسێ بدلیسی (؟- 1788)
- شەرەفخانێ بەدلیسی
- سەلم سلێمان (سەدسالا 16-17ان)
- شوکریێ بدلیسی (سەدسالا 15ان)
- موشتاق بابا[چاڤکانی هەوجە یە]
- حارس بەدلیسی (سەدسالا 17ان)
- شێخ فەتهوللاه وەرقانسی
- شێخئە بدورەهمانێ تاخی
چاڤکانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ^ توک، 2008
- ^ سۆن تەشکلات-ı مüلکیەدە کöیلەرمزنئا دلارı. İستانبول: حلال ماتبااسı، ت. ج. داهلیە ڤەکالەت نüفوس مüدریەت-ئو مومیەس نەشریاتıندان. 1928.
- ^ "دانەیێن نفووسا بدلیسێ".
- ^ "دیرۆکا بدلیسێئوو نێرینا گشتی". ووو.بتلس.گۆڤ.تر. رۆژا گهشتنێ 5ئی لۆن 2024.