چەولیگ

چەولیگ چۆلیگ
باژار
بنگöل
دیمەنەک ژ چەولگێ
چەولیگ چەولیگ
کۆۆردینات: 38°53′5″بک 40°29′45″ره
وەلات	باکورێ کوردستانێ
دەولەت	ترکیە
پارێزگەه	بینگۆل (پارێزگەه)
سەرباژار	چەولیگ
حەژمارا ناهیەیان	4 ناهیە
حەژمارا باژارۆکان	3 باژارۆک
حەژمارا گوندان	88 گوند
قادا رووەردێ
• گشتی	1.790 کم2 (690 سق م)
بلنداهی	1.155 م (3789 فت)
نفووس  (2008)	131.666
• بەربەلاڤی	73،6/کم2 (191/سق م)
• سەرباژار  (2008)	86.113
کۆدا پۆستایێ	12خخخ
کۆدا تەلەفۆنێ	(+90) 426
بگوهێرە

چەولیگ، چۆلیگئا ن چەولک (ب ترکی، بنگöل) باژارەکی باکورێ کوردستانێ یە کو ناڤەندائی داری یێ پارێزگەها بینگۆلێ یە. باژێر ل هەرێما چیایی یا ژۆرینئا باکورێ کوردستانێ جه دگرە. چەولیگ ل باکورێ رۆژاڤایێ دەشتا چەولیگێ هاتیەئا ڤاکرنئوو بلنداهیا باژێر ژئا ستا دەریایێ 1151 مێترە یە. ل گۆری دانەیێن سالا 2022ان نفووسا 387.072 کەسئە .

ناڤ

باژێر د دەما دەستهلاتداریا بیزانسێ ب ناڤێ رۆمانۆوپۆلس هاتیە بناڤکرن. ناڤەکی دنئێ باژێر ژی چەبەخچوورئە کو د ئینجیلێ دە تێ مانەیا "اڤا پاقژ" یان ژیئا ڤا بهووشتێ. ناهری ژی ناڤەکی دنئێ باژێرئە . باژێر د سەردەما نووژەن دە وەکی چەولیگ، چەولکئوو چۆلگ تێ بناڤکرن.

تاریخ

سەردەما کەڤنار

چەولیگ د دەمێن کەڤنارە دە د ناڤ سنۆرێنئوو رارتوویان دە بوو. رێیا دیرۆکی یائوو رارتوویێ د ناڤ باژێر رە دەرباس دبە. پشتێ دەستهلاتداریائوو رارتوویان باژێر دکەڤە بن دەستهلاتداریێنئا سووریان، پەرسانئوو ئیسکەندەرێ مەزن.

سەردەما ناڤین

د سەردەما ناڤین دە پشتی کوئی مپەراتۆرێ بیزانسی رۆمانۆس I لەکاپەنۆس کو د سالا 942ان دە باژێر تەبلێ ناڤ ئیمپەراتۆریا بیزانسێ دکە، چەولک وەکی رۆمانۆوپۆلس (ب یەونانی: Ῥωμανούπολις) دهاتە زانین. باژێر د دەما دەستهلاتداریا بیزانسێ دە پێشی دبە دابەشەک ژ بنبەشا مەزۆپۆتامیایێ پاشێ ژی (نێزیکی 970) دبە بەشەک جوودا.

چەولیگ د سەدسالا 13ان ژئا لیێ خانەدانا سووەیدیان ڤە کو شاخەکە ژ بەرماکیان بوو بئا وایەکە خوەسەر هاتیە برەڤەبرن.

سەردەما نووژەن

د 22ێ گولانا سالا 1971ێ دە ل دەشتا چەولیگێ کو ناڤەندائە ردهەکێ 10 کیلۆمێترە دووری ناڤەندا چەولیگێ بوو،ئە ردهەژەک ب مەزناهیا 6،8 مس پێک هاتیە. دئە ردهەژێ دە 878 کەس ژیانا ژدەست ددن 700 کەس بریندار دبنئوو 9111ئا ڤاهی زرار دبینن یان ژی هلوەشیان.

د 1ێ گولانا 2003ان دە ل ناڤەندا چەولکێ، ب ساەتا هەرێمی ساەت 03.27'ان (00:27ئو تج)ئە ردهەژەکە ب مەزناهیا 6،4 پێک هاتیەئوو بئە ردهەژێ رە گەلەک باژارێن باکورێ کوردستانێ دهەژن. ل هەرێمائە ردهەژێ هەری کێم 176 کەس ژیانا ژدەست ددنئوو 625ئا ڤاهی هلوەشیان یان ژی زرارەکە مەزن دبینن.

کرۆنۆلۆژی

بەری زایینێ

• 200 دەمائا رامیان
• 800 دەمائا سووریان
• 200 دەما هوکومداری یائا راسیان
• 38 دەما رۆماییان

پشتی زایینێ

• 395 دەما بیزانسیان
• 636 دەمائە رەبان
• 1230 دەما سەلچووقیان
• 1243 دەما مۆخۆلان
• 1515 دەمائۆ سمانیان

ئەردنیگاری

باژار د ناڤ پارەلەلێن 41° 20´ئوو 39° 54´ باکوورئوو مەریدیەنێن 38° 27´ئوو 40° 27´ رۆژهلات دە یە. سینۆرێن باژێر ل باکور ب ئەرزرۆمئوو ئەرزینگانێ رە، ل رۆژاڤا ب دێرسمئوو مەزرایێ رە، ل باشوور ب ئامەدێ رەئوو ل رۆژهلات ژی ب مووشێ ڤە تێ گرادان.

تایبەتیێنئە ردا باژێر

پیڤانائە ردا هەرێمێ 8.319 کم² یە، ژ ڤێئە ردێ ژ % 83،3'یێ وێ ژ چیایان،ژ % 2،3 ژ دەشتان،ژ % 2،7 ژ زۆزانانئوو ژ % 11، 7'ێ وێ ژی ژ پلاتۆیان پێک تێ. ژ ڤانئە ردان ژ % 50،7'ێ وێ ژ بۆ چاندنیێ بکێرهاتی یە. تەنەئوو گارس ل هەرێمێ تێن چاندن.

چیایێن هەرێمێ

کاریر (2.373 م)، شەیتان (2.906 م)، چاڤرەش (2.246 م)، سەرچەلیک (2.900 م)، جۆتەلا (2.940 م)

دەشتئوو زۆزانێن هەرێمێ

ژ بەر کو هەرێم ب پرانی چیا یە، دەشتئوو زۆزان کێم ن ل هەرێمێ. بلندبوونا زۆزانان دگهیژە هەتا 1.500 م یی، زۆزانێن هەری ناسکری، وەکی بازرگان، قاندیل، مرگەمرئوو ماسلا نە. دەشتێن هەری ناسکری ژی، دەشتا دارەهێنێ (60 کم²)ئوو دەشتا بینگۆلێ (80 کم²) یە.

چەمئوو گۆل

چەمێ هەری مەزن چەمێ مرادێ یە. چەمێ پەری ژی چەمەکی دنئێ هەرێمێ یە. ل هەرێمێ پر گۆلێن بچووک ژی ل سەر چیایان هەنە. باژار ناڤێ "بینگۆل (هەزارگۆل)"ئێ ژ ڤان گۆلان دگرە. حنەک ژ ڤانئە ڤ ن: گۆلبەهری، زرلر، گۆلا سار، حارەنئوو هود.

ئاڤهەوا

چەولیگ خوەدیئا ڤهەوایا پارزەمینی یە (دابەشکرنائا ڤهەوایا کöپپەن: دسا یان ژی دابەشکرنائا ڤهەوایێ یا ترەوارتها دجا) کو د مەهێن هاڤینێ دە گەرمئوو زوا یەئوو د مەهێن زڤستانێن دە ژی سارئوو ب بەرفئە .

ل باژێر گەرماهیا هەری بلندئا تۆمارکری ب پلەیا 42،0 °جئێ د 26 تیرمەها سالا 2001ێ دە هاتیە تۆمارکرن. گەرماهیا هەری کێمئا تۆمارکریێ ل باژێر ب پلەیە -25،1 °جئێ د 27 سباتا سالا 1992ان دە هاتیە تۆمارکرن.

گەرماهیئوو بارینا نیڤەکی یا مەهانە یێ چەولیگێ رێب. رەش. ئادا. ئاڤر. گول. پووش. تیر. گەل. رەز. کەو. سەر. بەر. بلندترین گەرماهی (°ج) 2،4 4،1 10،2 16،9 23،1 29،8 34،7 35،1 29،9 22،0 12،7 5،2 Ø 18،8 نمزترین گەرماهی (°ج) −5،5 −4،6 0،4 5،8 10،2 15،0 19،3 19،1 13،9 8،6 2،2 −2،8 Ø 6،8 گەرماهی (°ج) 3،4 4،4 4،8 5،5 6،9 9،0 9،2 8،9 8،0 6،1 4،5 3،3 Ø 6،2 بارین (مم) 138،7 128،9 134،4 110،5 82،5 21،3 6،6 5،1 15،4 65،3 93،1 133،3 Σ 935،1 گ ە ر م ا ه ی 2،4 −5،5 4،1 −4،6 10،2 0،4 16،9 5،8 23،1 10،2 29،8 15،0 34،7 19،3 35،1 19،1 29،9 13،9 22،0 8،6 12،7 2،2 5،2 −2،8 رێب. رەش. ئادا. ئاڤر. گول. پووش. تیر. گەل. رەز. کەو. سەر. بەر. ب ا ر ی ن 138،7 128،9 134،4 110،5 82،5 21،3 6،6 5،1 15،4 65،3 93،1 133،3   رێب. رەش. ئادا. ئاڤر. گول. پووش. تیر. گەل. رەز. کەو. سەر. بەر. چاڤکانی: [1]

پەروەردەهی

ل باژێر زانینگەها چەولیگێ د 29ێ گولانا سالا 2007ان دە هاتیە ڤەکرن. زانینگەه ب نەه فاکولتە، شەش دبستانێن پیشەییئوو ب 55ئە نستیتویان پەروەردەهیا خوە ددۆمینە. زانینگەهێ چەولیکێ یەک ژ زانینگەهێن باکورێ کوردستانێ یە کو بەشا زمانئوو وێژەیا کوردی ل زانینگەهێ هەیە.

نفووسا ناڤەندێئوو ناڤچەیان (2013)

• چەولیگئا ن چۆلگ (ناڤەند) (بنگöل)، 143.624
• ئازاخپێرتئا ن ئازارپێرتە (ئاداکلı)، 9.445
• داراهێنێئا ن ب زازاکی دارا حێن (گەنچ)، 35.958
• کانی رەش (کارلıۆڤا)، 32.212
• کێخیئا ن گێẍیە (کğ)، 5.500
• بۆنگلان (سۆلهان)، 33.535
• خۆرخۆل (یایلادەرە)، 2.144
• چێرمە (یەدسو)، 3.096

تەڤاییا سەرژماری هەرێمێ (تەڤی گوندان) 265.514ئە .

چوونهاتن

باژێر ل سەر رێیەکە بچوونهاتن جه دگرە کو گەلەک پارگیدانیێنئۆ تۆبوسێن باکورێ کوردستانێ د ناڤ چەولیگێ دە دەرباس دبن. ل باژێر قەراژەکەئۆ تۆبوسانئوو بالەفرگەهەک هەیە. بالافرگەها چەولیگێ د 12ێ تیرمەها 2013'ان دە هاتیە ڤەکرن.

بابەتێن مەیوانان

حەرێم ژئا لی نێچرا هەیوانان ڤە پر دەولەمەندئە . حەیوانێن وەکی کوزە، داربر (سەماسی)، رۆڤی، کیڤرۆشکئوو کەوئوو قازئێ ن هەری پر ن کو ل هەرێمێ پەیدە دبن. حەرێم ژئا لی هەیوانێن کەدی ڤە ژی دەولەمەندئە . پرانیا گەل ب خوەدیکرنا هەیوانان مژوول دبە.

ئابۆری

سەروەتێن بنئە ردێ

ل چەولگێ مادەن کێم ن تەنێ ل گێنجێ هەسنئوو ل کانی رەشێ ژی لینییت پەیدە دبە.

جیێن توریستیکئوو گەرێ

حەرێم ژئا لی تاریخ ڤە نە پر دەولەمەندئە ، ل ژئا لی تەبیاتێ ڤە چیێن گەرێئوو توریستیک پر ن. وەک; مەندۆ، سۆğوکسو، ل کۆخ، تەماشەکرنا رۆژێ تەما. ل چیایێن هەرێمێئی مکانێن سپۆرێن زڤستانێ ژی هەنە.

چاندئوو هونەر

ئۆلئوو جڤاک:

پرانیا گەل مسلمانئە . ئەلەویئوو سوننی جڤاکا مسلمانان تەشکیل دکە. پرانیا نفوسێ ژ زازائوو کورمانجان پێک تێ.

خوارنێن هەرێمێ

نان ل هەرێمێ ژ گەنم، لێ جارنان ژی ژ گارس چێدبە. گەل ب پرانی "نانێ سێلێ" دخوە. ل گوندان ب پرانی دەو، ماست، شۆربە، بلخورئوو تۆراق تێ خوارن. "ئاڤسیرک"ئوو "کەشکەه" خوارنێن ناسکری یێن هەرێمێ نە.

کنجێن هەرێمێ

ل گوندان ژن، شالوارەک گولگولی ل خوە دکنئوو ب سەردە ژی کەفیەک سپی لێ گرێددن. ب سەر شالوار دەئی شلکئوو ئێ لەک ل خوە دکن. کتانێن ب گولان نەخشکریئوو سپی ژی ددن سەرێ خوە. ل هنەک دەڤەران ژی ژن "کۆفی" (کو ب پەرێن هەسن خەملکری نە)" ددن سەرێ خوە. قۆندەرەئوو گۆرێن ژ هری، یێن رەنگین ل نگێ خوە دکن.

زلامێن هەرێمێ شالوارێن رەش ل خوە دکنئوو ب سەردە ژی کەفیێن رەنگن گرێ ددن.ئی شلکئوو چاکێت ژی ب سەردە ل خوە دکن. شەوقە، کوم یان ژی کەفی ددن سەرێ خوە، گۆرێن ژ هریئوو قۆندەرە دکن نگێ خوە.