Վրաստանի պատմություն

Վրաստանի պատմություն
Նախապատմություն
Թռեղքյան մշակույթ
Կուր-Արաքսյան մշակույթ
Կոլխիդյան մշակույթ
Անտիկ պատմություն
Դիաուխի
Կոլխիդա
Վիրք
Լազիկե
Պոմպեոսի արշավանք
Իբերիա-Հայաստան պատերազմ
Իբերիայի քրիստոնեացում
Միջնադարյան Վրաստան
Վրաց մարզպանություն
Վրաց իշխանություն
Տփղիսի ամիրայություն
Բագրատունիներ Վրաց
Տայքի կյուրոպաղատություն
Հերեթի թագավորություն
Աբխազաց թագավորություն
Վրաց թագավորություն
Վրացական ոսկեդար
Զաքարյան իշխանապետություն
Բյուզանդա-վրացական պատերազմ
Մոնղոլական տիրապետություն
Լենկ-Թեմուրի տիրապետություն
Նոր շրջան
Քարթլիի թագավորություն
Կախեթի թագավորություն
Իմերեթի թագավորություն
Գուրիայի իշխանություն
Մեգրելիայի իշխանություն
Աբխազիայի իշխանություն
Քարթլի-Կախեթի թագավորություն
Նորագույն շրջան
Վրաստանը Ռուսական կայսրության կազմում
Լազիստանի գավառ
Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետություն
Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետություն
Վրաստանի խորհրդայնացում
Վրացական ԽՍՀ
Անկախ Վրաստան
Ռուս-վրացական պատերազմ
Պատմություն ըստ թեմայի
Վրաստան անվան տուգաբանություն
Թբիլիսիի պատմություն
Ռուս-վրացական պատերազմներ
Վրաստանի պորտալ

Վրաստանը (վրաց.՝ საქართველო՝ Սաքարթվելո), «Քարթվելների երկիր») տարածաշրջանի և ժամանակակից պետության անվանում է Հարավային Կովկասում, Սև ծովի ափին, Մեծ Կովկասյան լեռնաշղթայի հարավային լանջին։ Վրաստանի հիմնական և բնիկ բնակչությունն են կազմում վրացիները (այլ կերպ՝ քարթվելները), հայերը (որոնք մի շարք տարածքներում վրացիներից ավելի շուտ են հաստատվել), ինչպես նաև ոչ բնիկ ադրբեջանցիները (թուրքական ծագմամբ ցեղեր, թուրքախոս կովկասցիներ)։ Վրաստանի պատմությունն անխզելիորեն կապված է վրաց և հայ ժողովուրդների հետ։

Վրաստանի պատմությունը (վրաց.՝ საქართველოს ისტორია) ընդգրկում է երկար ժամանակաշրջան, սկսած Աբևիլյան մշակույթից։ Կովկասի այլ շրջանների հետ, Վրաստանում գտել են մարդկային քաղաքակրթության հնագույն հուշարձաններ և երկիրը, որոշ մասնագետների կողմից, համարվում է մետաղագործության ծագման օջախներից մեկը։ Վրաստանի պատմությունում վրաց ցեղերի առաջին միությունը, իսկ հետագայում առաջին պետությունն է Դիաոհան, որը հիշատակվում է մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակից վերջերից։

Վրաստանի նախապատմություն

Հիմնական հոդված՝ Նախնադարյան Վրաստան

Պալեոլիթ

Վրաստանի տարածքում մարդիկ ապրել են դեռևս երկար տարիներ առաջ։ Այդ ամենի մասին վկայում են 1999 և 2002 թվականներին Վրաստանի տարածքում կատարված պեղումների արդյունքում գտնված տարբեր հնագիտական իրերը, առարկաները, գործիքները և նախամարդու մնացորդները։ Այս տարածքներից հայտնաբերվել են հարյուրավոր քարե գործիքներ և նախամարդու ոսկրեր, որոնք ըստ հիմնական տվյալների երկրի վրա եղել են 1.6-1.8 միլիոն տարի առաջ։

Պալեոլիթի ժամանակաշրջանի իրեր հայտնաբերվել են Վրաստանի տարածքի լեռնային հատվածներում։ Մասնավորապես Կուդրա (Ծովի մակարդակից 1600 մետր բարձրության վրա) և Ցոնա (2100 մետր բարձրության վրա) քարանձավներից։

Արևելյան Վրաստանում վաղ երկրագործական մշակույթին փոխարինել է Կուր-Արաքսյան մշակույթը։ Մ.թ.ա. 8-րդ դարում ստեղծվել են ցեղային կայուն միություններ, խորացել է ունեցվածքային և սոցիալական անհավասարությունը, նախնադարյան համայնական հասարակարգի քայքայման և դասակարգային հարաբերությունների ձեավորման պրոցեսը։

Ավելի քան 200.000 տարի առաջ, Վրաստանում սկսվեց նախամարդու զարգացման շրջանը, որի վկայությունը աշխատանքային գործիքների բուռն զարգացումն է։ Կրակի գյուտին հերթով հաջորդեցին արորի, ինչպեսդ նաև նետ ու աղեղի գյուտերը։ Այդպիսի իրեր գտնվել են Շիդա Քարթլիում, Իմերեթիայի, Աբխազիայի և այլ բնակավայրերում։

Դմանիս քաղաքի տարածքում հայտնաբերված բանական մարդու գանգը։ Առաջին ժամանակակից մարդիկ

Մեզոլիթ

Արևմտյան վրաստանում, Կոթիաս Կլդեի կարտաստե գորոտից, Մանդեթի սարահարթի կրաքարերում գիտնականները հայտնաբերել էին մարդկանց մնացորդներ, որոնք ապրում էին 9,529–9,895 հազար տարի առաջ։

Նեոլիթ

Նեոլիթյան դարաշրջանից Վրաստանում պահպանվում են տարբեր որսորդական, գյուղատնտեսական, անասնապահական և հողագործական իրեր։ Նեոլիթի սկիզբը բնութագրվում է քարե և ոսկրե հղկված գործիքների օգտագործմամբ, խեցեգործության և երկրագործության առաջացմամբ, վերջը՝ վաղ մետաղամշակությամբ (էնեոլիթի սկզբնավորմամբ)։

Նեոլիթյան մարդիկ, զարգացած հավաքչական, որսորդական և ձկնորսական յուրացնող տնտեսությանը զուգահեռ, սկսել են զբաղվել արտադրող տնտեսությամբ՝ նստակյաց երկրագործությամբ (ցորենի, գարու, ոսպի և այլ բույսերի մշակությամբ), կենդանիների (շուն, այծ, ոչխար, խոզ, ավելի ուշ՝ խոշոր եղջերավոր անասուններ) ընտելացմամբ և բուծմամբ։ Արմատավորվել և զարգացել է մանածագործությունը, հյուսելը։ Մայրիշխանությունը հասել է իր ծաղկմանը և աստիճանաբար տեղի տվել հայրիշխանությանը։ Զգալիորեն աճել է բնակչությունը, աստիճանաբար կազմավորվել են ցեղախմբերը, ձևավորվել ցեղային լեզուները։ հասարակության կյանքում կատարված այդ արմատական փոփոխություններն ընդունված է անվանել «նեոլիթյան հեղափոխություն»։

Մ.թ.ա. 6-րդ դարում Արևմտյան Վրաստանի տարածքում ձևավորվել է Կոլխիդայի թագավորությունը։ Մ.թ.ա. 4-րդ դարում Արևելյան Վրաստանում ուժեղացել է Իբերիայի թագավորությունը՝ Մցխեթ կենտրոնով։ Մ.թ.ա. 3-1-ին դարերում Վրաստանի սոցիալ-տնտեսական կարգը բնութագրվում է բազմակացութաձեությամբ։ Պահպանվել էին տոհմական կարգերի մնացուկներ։ Բնակչության մեծամասնությունը կազմող ազատ և կիսազատ հողագործ-համայնականները նաև հիմնական զինվորական ուժն էին։ Կիրառվում էր նաև ստրկական աշխատանքը։

Բրոնզե դար

Մ.թ.ա. 3400 – ից մ.թ.ա. 2000 թվականներին, շրջանը տեսավ Կուր-Արաքի մշակույթի կամ անդրկովկասյան առաջին մշակույթի մշակումը, որը կենտրոնացած էր Կուր և Արաքս գետարի ավազանում։ Այս ժամանակահատվածում ձեռք բերվեց տնտեսական կայունություն, որը հիմնված է անասնապահության և ոչխարաբուծության վրա և մշակութային նշանակալի զարգացման վրա։ Տեղական ղեկավարները, կարծես, հարուստ և հզոր տղամարդիկ էին։ Ոսկու և արծաթի նրբորեն պատրաստված ծաղկամանները հանվեցին նրանց գերեզմաններից։ Ոմանք փորագրված են ծիսական տեսարաններով, որոնք ենթադրում են Մերձավոր Արևելքի մշակութային ազդեցությունը։ Այս հսկայական և ծաղկուն մշակույթը կապեր ուներ Միջագետքի առավել առաջադեմ աքքադական քաղաքակրթության հետ, բայց հետզհետե ընկավ անկման՝ դադարեցնելով մոտ մ.թ.ա. 2300-ին։ Ի վերջո կոտրվելով մի քանի տարածաշրջանային մշակույթների, որոնցից ամենահիներից մեկը արևելյան Վրաստանում Բեդենի մշակույթն է։

Երկաթե դար

Կոլխիկական առանցքներ

Մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակի վերջին, վկայում են զգալի տնտեսական զարգացման մասին՝ ցեղերի միջև առևտուրը մեծացնելու միջոցով։ Արևմտյան Վրաստանում մեկ կուլտուրա, որը հայտնի է որպես կոլխիկա, զարգացել է մ.թ.ա. 1800-ից 700 թվականներին, իսկ արևելյան Վրաստանում՝ Թրիալեթի կուրգանիցա (տոմուլներ) մշակույթը հասավ իր գագաթնակետին մ.թ.ա. 1500 թվականից։ Ք.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջին դարերում երկաթագործությունը հայտնվեց հարավային Կովկասում, և այդպիսով սկսվեց երկաթի դարաշրջանը` բարձրորակ գործիքների և բարձրորակ զենքերի ներդրմամբ, մինչ այժմ պատրաստված պղնձով և բրոնզով պատրաստված զինատեսակներ։

Այս ժամանակահատվածում, ինչպես ցույց են տվել որոշ լեզվաբաններ, ի վերջո պրոտ-վրացիների էթնիկական և լեզվական միասնությունը բաժանվել է մի քանի ճյուղերի, որոնք այժմ կազմում են հարավկովկասյան կամ քարթվելական լեզուների ընտանիքը։ Առաջինը տարբերել էր սվան լեզուն հյուսիսային Վրաստանում, շուրջ մ․թ․ա․ 19 դարում։ Լեզվական հիմքերով հաստատվեց, որ վրացական կամ քարթլոնական ամենահին խումբը բաղկացած էր չորս հիմնականում հարակից ցեղերից՝ վրացիներ պատշաճ («կարտի»), զան ( մեգրելի-լազ, քոլչիցի), և անհետացած` նրանք, ովքեր ի վերջո կձևավորեն ներկա վրաց ժողովրդի հիմքը։

Վաղ վրացական թագավորություններ

Դիաոխա

Հիմնական հոդված՝ Դիաոխա

Դիաոխայի թագավորություն

Դիաոխայի առաջին հիշատակումը թվագրվում է մ.թ.ա. 1112 թ., երբ ասորական թագավոր Թիգլաթպալասար I-ը (մ.թ.ա. 1115-1076) արշավ արեց դեպի հյուսիս՝ Սև ծով. «Ես բոլոր թագավորներին կենդանի եմ գրավել։ Ես նրանց բոլորին խնայում էի, փրկեցի իմ կյանքը, բայց նրանց որդիներին պատանդ թողեցի։ 1200 ձի և 2000 անասուն հարգանքի տուրք մատուցեցի նրանց և ուղարկեցի իմ երկրներ։ Սենին - երկրի թագավոր Դայաենը, որը չէր հնազանդվում ասորական աստվածությանը, ես կապեցի Աշուրը կապած իմ քաղաքին և այնտեղ խնայում էի։ Երբ նա ենթարկվեց մեծ աստվածություններին, ես նրան թողեցի»։

Մ.թ.ա. 845-ին Ասորիները կրկին եկան Դիոհայի տարածք, և Սալմանասար III թագավորը (մ.թ.ա. 858-824) նվաճեց այն։ Նրա տարեգրություններում գրված է. «Իմ թագավորության 15-րդ տարում ես գնացի Նաիրի երկիր։ «Վագրի աղբյուրի» վրա ես իմ օրինականության պատկերն եմ փորագրել լեռների ժայռերին, որտեղ ջուր է հոսում, դրա վրա արձանագրել եմ իմ ուժի հաղթանակը և քաջության ուղին։ Ես անցա Թունիբունի լեռնանցքը, Ուրարտու բնակավայրի Արամուն մինչև Եփրատի աղբյուրը, ես քանդեցի, քանդեցի, կրակ վառեցի։ Ես գնացի Եփրատի աղբյուրը և զոհաբերեցի իմ աստվածներին, նրա մեջ Աշուրի զենքերը լվացվեցին։ Ասիայի թագավոր Դիանա, 6) գրկեց ոտքերս։ Ես նրանից ստացա հարգանքի տուրք և տուրք, կազմեցի իմ օրինականության պատկերը և այն տեղադրեցի նրա քաղաքում»։

Շուտով Դիաոխան դարձավ Ուրարտուի Մենուա թագավորի (մ.թ.ա. 810 - 786) և Արգիշտի I-ի (մ.թ.ա. 786-764) ընդարձակման օբյեկտ։ Նրանք մի քանի անգամ հաղթեցին Ուտուպուրսա արքային, որը հարուստ հարգանքի տուրք մատուցեց ուրարտացիներին՝ ներառյալ անասունները, ոսկին, արծաթը և պղինձը։ Դիահոն խոստացավ ամեն տարի Ուրարտու մատակարարել ավելի քան հինգ տոննա պղինձ, ինչպես նաև ոսկի և անասուն։ Այնուհետև, ռազմական արշավի ժամանակ, Դիաոխայի հարավային շրջաններն անակցվեցին Ուրարտուին։ Մ.թ.ա. VIII դարում արդեն ուրարտացիների հասցրած պարտությունից հետո, Դիաոխայի հյուսիսային հողերը, ենթադրաբար, դարձան Կոլխիդայի (Կողքիս) մաս։ Մ.թ.ա. 760-ական թվականներից Դիաոխայի ուրարտական թագավորների արձանագրությունները այլևս չեն նշվում, ուստի Ուրարտուն և Կոլխիդա դառնում են հարևաններ։

Կողքիսի թագավորություն

Կողքիս

Հիմնական հոդված՝ Կողքիս

Մ.թ.ա. VI դարում Արևմտյան Վրաստանի տարածքում ձևավորվեց Կոլխիդայի թագավորությունը, որը հայոց Երվանդունիների թագավորության քաղաքական ազդեցության ոլորտում էր։ Հետագայում ձևավորվում է Իբերիայի թագավորությունը։ Հետաքրքիր է, Իբերիայի առաջին մայրաքաղաքը Արմազն էր։

Ենթադրվում է, որ Կոլխիդայի թագավորությունը վաղ ստրկատիրական պետություն էր։ Նրա տնտեսության առաջատար ճյուղը եղել է երկրագործությունը։ Գոյություն ունեին քաղաքատիպ առևտրա-արհեստավորական կենտրոններ՝ Փասիս (Ռիոն) գետի հովտում, և քաղաքներ՝ Սև ծովի ափին։ Զարգացած էր երկաթի մշակությունը, ոսկերչությունը, բրուտագործությունը, կտավագործությունը, փայտամշակությունը։ Շրջանառության մեջ էին արծաթե դրամներ, որոնք թողարկվում էին Սև ծովի արևելյան ափի հունական գաղութներում (Դիոսկուրիա, Գիենոս, Փասիս)։ Կոլխական ցեղային միությունը՝ «թագավորությունը», մ.թ.ա. 6-րդ դարի վերջին և 5-րդ դարի 1-ին կեսին գտնվում էր Աքեմենյան Իրանի, այնուհետև հունա-մակեդոնյան ազդեցության ոլորտում, մ.թ.ա. 2-րդ դարի վերջին՝ Պոնտական թագավորության կազմում, իսկ մ.թ.ա. 65 թվականին՝ Հռոմի տիրապետության տակ։ Կոլխիդայի թագավորության տարածքում մ.թ. 1-2-րդ դարերի սահմանագծում առաջացան մանր իշխանություններ։

Վիրք

Հիմնական հոդված՝ Վիրք

Վիրքի դրոշ

Կուր գետի հովտում՝ ցեղային միության հիմքի վրա, մ.թ.ա.IV-III դդ. սահմանագծում առաջացավ վաղ ստրկատիրական պետություն, որի հիմնադիրը, ըստ վրացական ավանդական պատմության, Քարթլիի տանուտեր Փառնավազն էր։ Բնակչության հիմնական զբաղմունքը երկրագործությունն ու անասնապահությունն էր։ Մայրաքաղաք Մցխեթայում, ինչպես նաև մյուս քաղաքներում զարգացած էին արհեստներն ու առևտուրը։

Արտաշես Ա-ն Վիրքից ազատագրում է զավթված և Երվանդունիների օրոք Երվանդյան Հայաստանի կազմի մեջ մտնող Գուգարք նահանգը և միացնում Մեծ Հայքին։ Տիգրան Մեծի ժամանակ Վիրքը եղել է Մեծ Հայքի գերիշխանության տակ։ Մ.թ.ա. 66 թ. Արտաշատի պայմանագրով դուրս է եկել հայկական գերիշխանությունից։ 387 թ. Մեծ Հայքի բաժանումից հետո Գուգարք նահանգը կցվել է Վիրքին և ստեղծվել Վրաց մարզպանությունը։ 337 թվականին քրիստոնեությունը հայտարարվեց պետական կրոն։

Ծիսակատարության լեզուն հունարենն ու ասորերենն էին, օգտագործվող այբուբենը՝ հունականն ու ասորականը։ Վահանանց պատերազմի ժամանակ հայ-վրացական զորքերը Ճարմանայի դաշտում ծանր պարտություն կրեց պարսկական զորքից։ 862-1022 թվականներին Վիրքը եղել է Հայ Բագրատունիների տերության մեջ։ Սելջուկյան արշավանքների և տիրապետության ժամանակ զգալի թվով հայեր գաղթել են Վրաստան։

Վիրքը իր հզորության գագաթնակետին է հասել Դավիթ Շինարար թագավորի օրոք։ Վրաց Թամար թագուհին հայ-վրաց. զորքրով Զաքարե և Իվանե եղբայրների օգնությամբ ազատագրել են Հայաստանի բազմաթիվ շրջաններ։ 1199 թ. վերջնական ազատագրվում է Բագրատունյաց Հայաստանի սիրտ Անին։ Ազատագրած տարածքները տրվեցին հիմնականում Զաքարյաններին։ Վրաց Բագրատունիների թագավորությունը ավարտվեց 1801 թվականին, երբ Վրաստանի զգալի մասը անցավ Ռուսաստանի տիրապետության տակ։ Վիրքի տարածքում այժմ Վրաստանն է։

Լազիկե

Հիմնական հոդված՝ Լազիկե

Լազիկեի քարտեզ

IV-VI դդ. Լազիկայում ձևավորվել են ֆեոդալական հարաբերություններ, 523-ին պաշտոնական կրոն է դարձել ավելի վաղ տարածված քրիստոնեությունը։ Սկզբնական շրջանի բյուգանդական եկեղեցու գերիշխանությունը հետագա դարերում փոխարինվել է վրացական եկեղեցու գերիշխանությամբ, որի միջոցով Լազիկայում տարածվել է վրացական գիրն ու գրականությունը, վրացական վաղ ֆեոդալական մշակույթը։

Լազիկայի տերիտորիան պատերազմի ռազմաբեմ էր Բյուզանդիայի և Իրանի միջև։ 562-ի պայմանագրով Լազիկան կախման մեջ է մնացել Բյուզանդիայից, վերացել է թագավորական իշխանությունը, VII դ. մտել է Աբխազական թագավորության մեջ։

Միջնադար

Վրաստանը վաղ միջնադարում

Հիմնական հոդված՝ Վրաստանը վաղ միջնադարում

Սասանյան իշխանություն

Սուրբ Նունե՝ Վրաց ուղղափառ եկեղեցու հիմնադիր

337 թվականին ընդունում քրիստոնեություն, ավելի ուշ այստեղ հաստատվում են ավատատիրական կարգեր։ 387 թվականի Հայաստանի առաջին բաժանումից հետո Վիրքում իր դիրքերն է հաստատում Սասանյան Պարսկաստանը (226-642)։ 428 թվականին՝ Վիրքի թագավորությանը զուգահեռ, ստեղծվում է Վրաց մարզպանությունը, և պարսիկ մարզպանի նստավայրն է դառնում նոր մայրաքաղաք Մցխեթը։ 5-րդ դարում Վիրքը մասնակցում է սասանյան արքունիքի դեմ մղվող Վարդանանց և Վահանանց պատերազմներին։ Պարսիկներին դիմակայելու համար Վիրքի արքաները հիմնում են բերդեր ու ամրոցներ, կառուցում են նոր քաղաքներ։ 479 թվականին Վախթանգ Գորգասալը (447-522) հիմնադրում է Վրաստանի մայրաքաղաք Թբիլիսին։

Քրիստոնեադավան Վիրքը Բյուզանդիայից կտրելու համար արվող բոլոր փորձերը լուրջ հաջողության չեն հասնում։ Զրադաշտականություն ընդունած իշխաններից գուգարաց բդեշխ Վազգենը, ով տանջանքների էր ենթարկել կնոջը՝ Վարդան Մամիկոնյանի դստեր Շուշանիկին, սպանվում է թագավորի կողմից։ 6-րդ դարում Վիրքում ուժեղանում է բյուզանդական կողմնորոշումը։

571-572 թվականներին Վիրքը մասնակցում է Կարմիր Վարդանի ապստամբությանը, և հերթական բյուզանդա-պարսկական պատերազմի արդյունքում նրա տարածքի զգալի մասը անցնում է Բյուզանդիային։ 580 թվականին պարսից շահը վերացնում է թագավորությունը և լայն իրավունքներ ընձեռում մարզպանին, ում իշխանությունը սահմանափակվում էր Թբիլիսիով ու նրա շրջակայքով։ Այս վիճակը տևում է մինչև 642 թվականը, երբ արաբական զորքերը Նեհավենդի ճակատամարտում պարտության են մատնում պարսիկներին, և Սասանյան Պարսկաստանը կործվանում է։

Բյուզանդական իշխանություն

Ժամանակակից Վրաստանի տարածքում նախքան միջնադարը գոյություն են ունեցել երկու պետություններ՝ Վիրքը արևելքում և Կողքիսը (Կոլխիդա), ապա՝ Լազիկեն արևմուտքում։ Վերջինս իր գոյության սկզբից չի եղել ինքնուրույն պետություն, այլ մշտապես եղել է Հռոմեական, իսկ 395 թվականից հետո՝ Բյուզանդական կայսրության մասը։ 562 թվականին կործանվել է Լազիկեի թագավորությունը, և այն սկսել է կառավարվել որպես բյուզանդական նահանգ։

591 թվականի Հայաստանի երկրորդ բաժանումից հետո Բյուզանդիային է անցնում նաև Վիրքի (արևելյան Վրաստանի) զգալի հատվածը։ Բյուզանդիայի կայսեր օժանդակությամբ քրիստոնեադավան Կովկասում հիմնադրվում է Վրաց իշխանությունը։ Առաջին իշխան է դառնում նախկին թագավորական Խոսրովիանիների ընտանիքի ներկայացուցիչ Գուարամ I-ը, ով հիմնում է Գուարամիների տոհմը։

Բիր էլ Ղուտի արձանագրություն, 430 թվական

Գուարամի հաջորդ Ստեփան I-ը Բյուզանդիայի կայսր Հերակլ II-ին դիմում է վրացական պետության երկու հատվածները միավորելու խնդրանքով։ Կայսրը 626 թվականին արշավում է Վրացական մարզպանության կենտրոն Թբիլիսի և ժամանակավորապես միավորում վրացական իշխանությունը։ Սակայն մի քանի տարի անց սկսում են արաբական արշավանքները, և Վրաստանի կենտրոնական ու արևելյան հատվածները անցնում են արաբական տիրապետության տակ։ Վրաց իշխանության գոյության տարիներին երկիրը շարունակում է ապրել տնտեսական ու մշակութային վերելք։ Զարգանում է միջպետական առևտուրը, կառուցվում են նոր բերդաքաղաքներ, եկեղեցիներ ու վանքեր։ Սկսում է ձևավորվել վրաց գրականությունը՝ հիմնված մայրենի լեզվի և գրի վրա։

Արաբական իշխանություն

Արաբական թերակղզու բնակչությունը 7-րդ դարի սկզբին ապրում էր առանձին ցեղերով կամ ցեղախմբերով, որոնց շրջանում գերիշխող կրոնը հեթանոսությունն էր։ Այդ ժամանակ վաճառաշահ քաղաքներից մեկի՝ Մեքքայի ալ-Կուրեյշ ցեղի ներկայացուցիչ արաբ վաճառական Մուհամմադը հիմնում է նոր միաստվածային կրոն՝ իսլամ (արաբ․՝ الإسلام‎‎)։ Իսլամի կանաչ դրոշի ներքո հիմվում է նոր պետություն՝ Արաբական խալիֆայությունը։

Արաբական արշավանքները տեղի են ունեցել 7-րդ դարի կեսերին։ Արաբները նպատակ ունեին ուսումնասիրել Հայկական լեռնաշխարհը և նրա հարակից տարածքները, հետախուզել նրա հարստությունները և հնարավորինս հարուստ ավարով հետ վերադառնալ հայրենիք։ Նախապես պարտության մատնելով դարավոր պատերազմներից հոգնած երկու տերություններին՝ Բյուզանդական կայսրությանը և Սասանյան Պարսկաստանին՝ արաբները արշավեցին Հարավային Կովկաս։

Արաբները վրացական հողերի հիմնական մասը, ինչպես նաև Տայքը և Գուգարքը, միավորում են Տփղիսի ամիրայության կամ Գուրջանի մեջ։ Հարևան Աղվանք կամ Առանի, ինչպես նաև Չողա երկրի (Դերբենդ) հետ այն միացվում է Արմինիա կուսակալությանը։ Վրաստանի արևմտյան գավառները միանում են Աբխազիայի թագավորության մեջ։ Արաբական տիրապետությունը Վրաստանում շարունակվում է նաև զարգացած միջնադարի սկզբում, և ավարտվում այն ժամանակ, երբ Տայքի կյուրոպաղատ Բագրատիոնիները հիմնադրում են միասնական Վրացական թագավորությունը։

Վրաստանը զարգացած միջնադարում

Հիմնական հոդված՝ Վրաստանը զարգացած միջնադարում

Արաբական իշխանության թուլացում

Գելաթի վանք

8-րդ դարում Արմինիա կուսակալության տարածքում ուժեղանում են հայկական, վրացական և աղվանական իշխանությունները ընդարձակում են իրենց տիրույթները և տարածաշրջանում ազդեցիկ դառնում։ Հայ ազնվական տոհմերից աչքի էին ընկնում Բագրատունիները, Սյունիները և Արծրունիները։ Նրանցից Բագրատունիները կարողացան ամուսնական կապեր հաստատել Հարավային Կովկասի քրիստոնեադավան ավագանու հետ։ Վրաց իշխանի տիտղոսը զբաղեցնող Գուարամիների տոհմի վերջին իշխանադուստրը ամուսնանում է Վահան Բագրատունու հետ։ Նրանց իշխանական կալվածքը՝ Տայքի կյուրոպաղատությունը, դառնում է վրաց Բագրատունիների (Բագրատիոնիներ) ժառանգական տիրույթը։

Ժամանակակից Վրաստանի արևմտյան գավառները անցել էին Բյուզանդական կայսրությանը։ Այնտեղ մեծ ազդեցություն է ձեռք բերում Աբխազական թագավորությունը (767-1008)։ Վրաստանի արևելքում Խոսրովիաները դեռ 7-րդ դարում հիմնադրում են Կախեթի թագավորությունը։ Վիրքի կենտրոնական գավառներում և Ջավախքում ուժեղանում է վրաց իշխանի ազդեցությունը։ 9-րդ դարում այդ պաշտոնում հաստատվում են Բագրատիոնիները։

Իրավիճակը փոխվում է 9-րդ դարի վերջին, երբ Աշոտ Մեծը հիմնադրում է Բագրատունիների թագավորությունը (885-1045)։ 888 թվականին վրաց իշխանի կոչումը փոխարինվում է․ Բագրատիոնիները հանդես են գալիս որպես Վրաստանի «գահերեց իշխաններ» կամ «թագավորներ»։ Երկրի գավառներում հասնելով իշխանության կամ ամուսնական կապեր հաստատելով տեղացի իշխանների հետ՝ Բագրատիոնիները կարողանում են միավորել Վրաստանը և վերականգնել վրաց պետականությունը։

Վրաց թագավորություն

Բագրատի տաճար

1008 թվականին Աբխազիայի արքա Բագրատ III-ը հիմնադրում է Վրաց թագավորությունը։ Կարճ ժամանակում այն հզորանում է, դաշնակցում հայկական թագավորությունների ու Բյուզանդական կայսրության հետ և երկրից դուրս հանում արաբական զորքերը։ 1122 թվականին վրաց թագավոր Դավիթ Շինարարը ազատագրում է Թբիլիսին և այն դարձնում իր մայրաքաղաքը։ Դրանով արաբները կորցնում են Վրաստանի վերջին հենարանը՝ Տփղիսի ամիրայությունը։

Դավիթ Շինարարի (1089-1124) և նրանց հաջորդների օրոք Վրաստանում տեղի է ունենում ռազմական, տնտեսական, մշակութային ու քաղաքական մեծ առաջընթաց, որն ավարտվում է Թամար թագուհու (1184-1213) կառավարման վերջում։ Այդ շրջանը վրաց պատմագիության մեջ հայտնի է «Ոսկեդար» անունով (վրացերեն՝ საქართველოს ოქროს ხანა)։ 12-րդ դարի վերջում վրացական վերնախավը կապեր է հաստատում կովկասյան տարբեր ժողովուրդների, հատկապես՝ օսերի ու աբխազների հետ։ Ուժեղանում է նաև հայ-վրացական զինակցությունը։ Արևելյան Հայաստանի մեծագույն մասը՝ Սյունիքը, Արցախը, Այրարատը, Ուտիքը և Վասպուրականի մի քանի գավառներ ազատագրվում են և Վրաց թագավորության մեջ մտնում որպես «Զաքարյան իշխանապետություն»։

13-րդ դարում Վրաստանն ընկնում է մոնղոլական տիրապետության տակ, կորցնում ինքնուրույնությունը և կորցնում է զգալի տարածքներ։ 14-րդ դարի ընթացքում վրացիները կարողանում են միավորել սեփական հողերը, վերականգնել թագավորությունը։ Բագրատիոնի թագավորի վերահսկողությունից դուրս են մնում Հյուսիսային Կովկասի ու Հայկական լեռնաշխարհի տարածքները։ 1490 թվականին երկիրը բաժանվում է երեք թագավորության՝ Քարթլի, Կախեթ և Իմերեթ։ Որպես առանձին իշխանություն հանդես է գալիս Սամցխե-Սաաթաբագոն՝ Տայքի, Վանանդի և Բարձր Հայքի տարածքում։

Վրաստանը ուշ միջնադարում

Հիմնական հոդված՝ Վրաստանը ուշ միջնադարում

Վրաստանի ոսկեդարն է համարվում (վրաց.՝ საქართველოს ოქროს ხანა) 11-րդ դարի սկզբից մինչև 13-րդ դարի սկիզբը զբաղեցնող ժամանակաշրջանը։ Ծաղկման գագաթնակետն էր Թամար թագուհու (1184-1210) ղեկավարության ժամանակը։ Նրա թագավորության ժամանակ Շոթա Ռուսթավելին գրել է վրաց գրականության մարգարիտ «Ընձենավոր» պոեմը։ Ոսկեդարից հետո Վրաստանը երկար ժամանակ եղել է մոնղոլական, պարսկական և թուրքական տիրապետության տակ՝ միայն ժամանակ առ ժամանակ անկախանալով։ Ներխուժումների արդյունքում միացյալ Վրացական թագավորությունը քայքայվել է և առաջացել են Քարթլի, Կախեթի և Իմերեթի թագավորությունները, ինչպես նաև Սամցխե-Սաաթաբագո իշխանությունը։ Ֆեոդալների հզորության աճի պատճառով Իմերեթի թագավորությունը կորցրել է վերահսկողությունը Մեգրելիայի և Գուրիայի իշխանությունների ու Աբխազիայի նկատմամբ։

Վրաստանի աստիճանաբար վերականգնումը սկսվեց Քարթլի և Կախեթի թագավորությունների միավորումից հետո։ 1783 թվականին Ռուսաստանի և Արևելյան Վրաստանի միջև կնքվեց Գեորգիևյան դաշնագիրը։ 1801-1864 թթ. վրացական թագավորություններն ու իշխանությունները ընդհանուր առմամբ մտան Ռուսական կայսրության կազմի մեջ, որտեղ մնացին մինչև 1918 թ., երբ առաջացավ վրացական առաջին դեմոկրատական պետությունը՝ Վրաստանի Դեմոկրատականա Հանրապետությունը։ 1921 թ. փետրվարի 25-ին Կարմիր բանակի ներխուժումից հետո Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը դադարեց գոյություն ունենալ և մտավ ԽՍՀՄ-ի կազմի մեջ։ Առաջացավ Վրացական ԽՍՀ-ն։ 1991 թ. մարտին Վրաստանի Գերագույն Խորհուրդն ընդունեց անկախության հռչակագիրը, իսկ 1992 թվականի հուլիսի 31-ին Վրաստանը դարձավ Միացյալ Ազգերի կազմակերպության լիիրավ անդամ։

Նոր դար

Վրաստանը Պարսկական, Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների միջև

Քարթլիի թագավորություն

Քարթլիի թագավորության զինանշան

Հիմնական հոդված՝ Քարթլիի թագավորություն

1518 թվականից Քարթլիի թագավորության անկախության համար հիմնական ու մշտական վտանգ էին ներկայացնում Իրանում հաստատված ռազմատենչ ղըզըլբաշները։ Մյուս կողմից վտանգ էին ներկայացնում նաև հզորացող օսմանյան թուրքերը։

1555 թվականին օսմանյան թուրքերն ու ղըզըլբաշները պայմանագիր կնքեցին՝ Կովկասը բաժանելով ազդեցության գոտիների։ Իմերեթի թագավորությունն ընկավ թուրքական (օսմանյան) տիրապետության տակ, Քարթլին ու Կախեթը՝ Պարսկաստանի (ղըզըլբաշների)։ Սակայն այս բաժանումը երկար չտևեց. Քարթլիի բնակիչները (այդ թվում նաև Գեորգի Սաակաձեն), ղըզըլբաշների ու օսմանյան թուրքերի հաշտությունը դիտելով որպես անխուսափելի չարիք, մշտապես պայքարել է հանուն անկախության։ Գեորգի Սաակաձեն, 1620 թվականին շահի կողմից նշանակվելով Քարթլիի մանկահասակ թագավոր Սիմոն II-ի խնամակալ, փաստորեն դարձել է Քարթլիի կառավարիչը։ Սաակաձեն գլխավորել Քարթլիի ու Կախեթի՝ Պարսկաստանի դեմ ապստամբած բնակիչներին։ 1625 թվականի հուլիսի 1-ի Մարաբդայի ճակատամարտում պարտվելուց հետո ապստամբները պարտիզանական պայքար են սկսել։ Արդյունքում պարսիկները հարկադրված Թեյմուրազ I-ին թագավոր ճանաչել են Քարթլի-Կախեթում թագավորությունում։

Գեորգի XI (1675-1709) թագավորը փորձել է թոթափել ղըզըլբաշների լուծը, սակայն դա նրան չի հաջողվել։ Իր կյանքի վերջին տարիները Գեորգի XI-ն անցկացրել է գերության մեջ։ 1722 թվականի օգոստոսից նոյեմբեր ամիսներին Քարթլիի թագավորությունը ղեկավարում էր արքայազն Վախուշտի Բագրատիոնին, որ հայտնի էնցիկլոպեդիստ է։

Իրակլի II թագավորի օրոք՝ 1762 թվականին՝ Քարթլիի թագավորությունը միացվեց Կախեթի թագավորությանը, և ձևավորվեց Քարթլի-Կախեթի թագավորությունը։

1800 թվականի դեկտեմբերի 22-ին Ռուսաստանի Պավել I ցարը մանիֆեստ ստորագրեց Վրաստանը Ռուսաստանին միացնելու մասին (Գեորգի XII-ի կտակի համաձայն)։ 1801 թվականի սկզբին Պավել I-ը նախատեսում էր Վրաստանի հետ ձևակերպել դինաստիաների ունիա։ Վրաստանը վերջնականապես Ռուսական կայսրությանը միացվեց 1801 թվականի սեպտեմբերի 12-ին Պավել I-ի սպանությունից հետո։

Կախեթի թագավորություն

Հիմնական հոդված՝ Կախեթի թագավորություն

976 թվականին Կախեթի գահին է բազմում Արևմանելների հարստության վերջին անկախ ներկայացուցիչը՝ Դավիթ թագավորը (976-1010)։ Միաժամանակ 978 թվականին Հայաստանի հյուսիսում՝ Տաշիր-Ձորագետում (Լոռու) Բագրատունիները հիմնում են նոր թագավորություն։ Տեղի արքայատոհմը կոչվում է Կյուրիկյան։ Լոռու երկրորդ թագավորի՝ Դավիթ Ա Անհողինի (989-1048) օրոք երկիրը հզորանում է և նորանոր տարածքներ գրավում Գանձակի ամիրայությունից։ Լոռու արքա Դավիթն ամուսնանում է Կախեթի արքա Դավիթի դստեր՝ Զորակրցելի հետ։ Թագավորները կարողանում են մուսուլմաններից մաքրել սեփական տարածքները, և դառնում են հարևաններ։

Դավիթ Շինարար

1010 թվականին Կախեթ է արշավում վրաց թագավոր Բագրատ III-ը (1008-1014)։ Նա երկրամասը միացնում է Վրացական միացյալ թագավորությանը։ Դավիթին հաջորդում է որդին՝ անժառանգ Կյուրիկե III Մեծը (1010-1037)։ Վերջինիս միակ դուստրն ամուսնանում է Լոռու թագավոր Դավիթ Անհողինի կրտսեր որդու՝ Գագիկի հետ։

Դրանից հետո Կախեթ-Հերեթում գահակալեց Կյուրիկյանների կրտսեր ճյուղը և այն հայտնվեց Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկյան թագավորության քաղաքական ազդեցության ոլորտում։ Արդյունքում սրվում են հարաբերությունները վրաց թագավոր Բագրատ IV-ի (1027–1072) և Կյուրիկյաններ միջև։ Երբ Գանձակի Շադադյան նոր էմիր Աբու-լ-Ասվար իբն Ֆադլը 1040 թվականին հսկայական բանակով Գանձակի կողմից ներխուժեց Տաշիր-Ձորագետի թագավորություն և մեկ տարվա ընթացքում գրավեց նրա տարածքի մեծ մասը, Բագրատ IV-ը չշտապեց օգնել Դավիթ Անհողինին։ Ուժերի ծայրահեղ անհավասարությունը վերջինիս ստիպեց հրաժարվել ճակատամարտ տալու մտքից և դիմելու Հայոց արքա Աշոտ Դ Քաջի (1022-1040) մահից հետո իր գերական դարձած Անիի թագավոր Հովհաննես-Սմբատի (1022-1041) օգնությանը։ Դավիթ Անհողինը հայոց արքային նույնիսկ սպառնաց, որ օգնություն չտրամադրելու դեպքում կհպատակվի Աբու-լ-Ասվարին ու նրա հետ կհարձակվի Շիրակի վրա։ Հովհաննես-Սմբատը Սյունիքի արքա Սմբատի հետ օգնության հասավ Դավիթ Անհողինին, ապա նրանց միացան նաև վրաց արքան ու աղվանից եպիսկոպոսը։ Գանձակի ամիրան պարտություն կրեց, իսկ Կյուրիկյանների դիրքերը Կախեթում ավելի ամրապնդվեցին։

Գագիկ Կյուրիկյանին (1038-1058) հաջորդեցին Աղսարթան I-ը (1058-1084) և Կյուրիկե IV-ը 1084-1102։ Նրանք իշխում էին այնպիսի ժամանակաշրջանում, երբ կործանվել էր Անիի Բագրատունիների թագավորությունը (885-1045) և թուլացել էր Տաշիր-Ձորագետի թագավորությունը (978-1113)։ Նրանք այլևս չունեին նախկին հենարանը։ Այդ է պատճառը, որ Կյուրիկեի որդի Աղսարթան II-ը (1102-1105) զոհ է գնում Կախեթի ու Հերեթի իշխանների կողմից կազմակերպած դավադրությանը։ Կյուրիկյան արքայատոհմը հեռանում է Կախեթի թագավորության ասպարեզից, և գրավվում վրաց թագավոր Դավիթ Շինարարի (1089-1124) զորքերի կողմից։ 1122 թվականին վրաց արքան ազատագրում է նաև Թբիլիսին և ամբողջ Վրաստանը միավորում իր թագի ներքո։

Իմերիթի թագավորություն

Իմերիթի թագավորության դրոշ

Հիմնական հոդված՝ Իմերեթի թագավորություն

16-րդ դարի սկզբից Իմերեթական թագավորության վասալական կախման մեջ ընկավ Օսմանյան Թուրքիայից։ Երկիրը տնտեսական և քաղաքական ծանր վիճակի հասցրին միջֆեոդալական երկպառակությունները։ Տարածվեց գերեվաճառությունը։ Անկում ապրեց մշակույթը։ Ալեքսանդր III թագավորը (1639-1660 թվականներ) թուրքական կախումից ազատվելու համար օգնություն խնդրեց Ռուսաստանից և հավատարմության ուխտ կնքեց ռուսաստանի ցարի հետ (1651 թվականի) սակայն որևէ իրական արդյունքի չհասավ։ Իմերեթական թագավորությունը վերելք ապրեց Սողոմոն I-ի (1752-1784 թվականներին) օրոք, որն ամրապնդեց թագավորական իշխանությունը, Խրեսիլի ճակատամարտում (1757 թվական) հաղթեց թուրքերին, հակաթուրքական ռազմական դաշինք կնքեց (1758 թվական) Քարթլի-Կախեթիր թագավոր Հերակլ II-ի հետ։ 1774 թվականին Քյուչուկ-Կայնարջիի ռուս-թուրքական հաշտության պայմանագրով վավերացվեցին այդ հաջողությունները։ Սողոմոն I 1784 թվականին ձեռնամուխ եղավ նաև Գուրիայի ազատագրմանը, սակայն պարտություն կրեց։ 1804 թվականին Սողոմոն II ընդունեց Ռուսաստանի հովանավորությունը և դարձավ ինքնավար կառավարիչ, սակայն 1811 թվականին Իմերեթական թագավորությունը վերածվեց Ռուսական կայսրության Իմերեթիայի մարզի, իսկ հետագայում կազմեց Քութայիսի նահանգի մի մասը։

Քարթլի–կախեթի թագավորություն

Քարթլի–կախեթի թագավորության դրոշ

Առաջացել է 15-րդ դարի 2-րդ կեսին։ Մայրաքաղաքն էր Թիֆլիսը։ Գոյատևել է մինչև 1762 թվականը, երբ Հերակլ 2-րդ թագավորի օրոք Քարթլին միավորվել է Կախեթի հետ մեկ, միասնական՝ Քարթլի–Կախեթի թագավորության մեջ։ Քարթլի-Կախեթի թագավորության տնտեսությունը հիմնված էր բնատնտեսության վրա։ Երկիրը բաժանված էր առանձին կիսանկախ միավորների՝ սաթավադոների։ 17-րդ դարի վերջին 18-րդ դարի սկզբին Քարթլի-Կախեթի թագավորությունում տեղի է ունեցել տնտեսության և մշակույթի վերելք։ 16–18-րդ դարերում Քարթլի-Կախեթի թագավորությունը պայքար է մղել թուրք–իրանական զավթիչների դեմ։ Վրացի քաղաքական գործիչները (Լուարսաբ 1-ին, Սիմոն, Գեորգի Սաակաձե, Ռոստոմ, Վախթանգ 6-րդ, Հերակլ 2-րդ և ուրիշներ) պայքարել են երկրի անկախության պահպանման համար։ 1723 թվականին Քարթլի-Կախեթի թագավորությունը նվաճել են թուրքերը, 1735 թվականին՝ պարսիկները։ 1744 թվականին Քարթլի-Կախեթի թագավորությունն ազատագրվել է օտարի լծից։ 1801 թվականին Քարթլի–Կախեթի թագավորության կազմում միացել է Ռուսաստանին։

Վրաստանը Ռուսաստանի կազմում

Հիմնական հոդված՝ Վրաստանը Ռուսական կայսրության կազմում

Վրաստանի իշխանության զինանշանը

Վրաստանը Ռուսական կայսրության կազմում եղել է 1801 թվականից մինչև 1917 թվականը. 15-17-րդ դարերում Վրաստանը բաժանված էր Իրանի և Թուրքիայի միջև։ 18-րդ դարում Կովկասում հայտնվեց տարածաշրջանային նոր գերտերություն՝ քրիստոնյա Ռուսական կայսրությունը։ Ռուսաստանի հետ դաշինքն ընդդեմ Թուրքիայի և Իրանի Վրաստանի համար գայթակղիչ էր, և 1783 թվականին Քարթլի-Կախեթին՝ վրացական երկու պետություններից ամենամեծը, ստորագրեց Գեորգիևսկի պայմանագիրը, ըստ որի ստանում էր Ռուսական կայսրության պրոտեկտորատի (հովանավորյալի) կարգավիճակ։ Բայց 1801 թվականին Վրաստանը վերածվեց Ռուսական կայսրության նահանգի։ Հետագայում՝ մինչ կայսրության գոյության վերջը՝ 1917 թվականը, և 1918 թվականին պետության անկումը, Վրաստանը մնում էր Ռուսաստանի կազմում։ Ռուսական տիրակալությունը խաղաղություն հաստատեց և պաշտպանեց Վրաստանի արտաքին վտանգներից։ 19-րդ դարի վերջին ռուսական իշխանություններից դժգոհությունը հանգեցրեց աճող ազգային շարժման ստեղծմանը։ Ռուսական կառավարումը Վրաստանի հասարակական կարգում և տնտեսությունում հանգեցրեց աննախադեպ փոփոխությունների՝ եվրոպական ազդեցության համար այն դարձնելով ավելի բաց։ Ճորտատիրության վերացումը ազատեց գյուղացիներին, բայց նրանց սեփականություն չտվեց։

Նորագույն դար

Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետություն
վրաց.՝ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

←  1918 - 1921  →
Քարտեզ
(1918)
Ընդհանուր տեղեկանք
Մայրաքաղաք	Թբիլիսի
Մակերես	107.600 կմ2(1918)
Լեզու	վրացերեն
Ազգություն	վրացիներ, հայեր, ռուսներ
Կրոն	Վրաց ուղղափառ եկեղեցի
Հիմն	Դիդեբա
Իշխանություն
Պետական կարգ	հանրապետություն

Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետություն

Հիմնական հոդված՝ Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետություն

Գերմանիայի և Թուրքիայի ներխուժում

Մայիսի 28-ին Գերմանիայի և Վրաստանի միջև ստորագրվում է պայմանագիր, որի համաձայն երկրում աճում է Գերմանիայի ազդեցությունը։ Գերմանիան Ղրիմից էքսպեդիցիոն ուժեր է տեղափոխում դեպի Փոթի նավահանգիստ։ Գերմանիայի կովկասյան դաշնակիցը՝ Թուրքիան, իր հերթին նվաճումներ սկսեց Անդրկովկասում։

Թուրքական զորքերը ներխուժեցին Արևելյան Հայաստան և վճռական ճակատամարտեր տեղի ունեցան Սարդարապատում, Ղարաքիլիսայում և Բաշ-Ապարանում։ Բացի այդ, թուրքերը ռազմակալեցին Վրաստանի հարավը և ներխուժեցին Ադրբեջան։ Աբխազիան խորհրդայնացվեց և այստեղ հաստատվեցին սոցիալիստական կարգեր։ Գծվեց Աբխազայի և Վրաստանի միջև սահմանը։

Մենշևիկներ

Մենշևիկների իշխանության տարիներին խախտվեցին Ռուսաստանի հետ տնտեսական կապերը։ Լարված էին հարաբերությունները նաև ռուսական կայսերական գեներալների («սպիտակներ») հետ։ 1918 թվականի առաջին կեսին մենշևիկյան իշխանության դեմ տեղի ունեցան աշխատավորների զինված ընդվզումներ։ Հեղափոխական շարժման դեմ պայքարի նպատակով մենշևիկները գործակցեցին ինտերվենտների հետ, 1918 թվականի մայիսի վերջին Վրաստան մտան գերմանական զորքերը։

1918 թվականի հունիսի 4-ին վրացական մենշևիկյան կառավարությունը Բաթումում պայմանագիր կնքեց Օսմանյան կայսրության հետ, որով վերջինիս էր անցնում Վրաստանի տարածքի մի մասը (Աջարիան)։

1918 թվականի նոյեմբերի 30-ց սկսած, երբ կնքվեց Մուդրոսի զինադադարը, գերմանա-թուրքական զորքերին փոխարինեցին անգլիացիները, որոնք Վրաստանում մնացին մինչև 1920 թվականի հուլիսը։ 1919 թվականին Վրաստանի բոլշևիկները Գրիգորի Օրջոնիկիձեի գլխավորությամբ սկսեցին նախապատրաստվել զինված ապստամբության։ 1919 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբերին ապստամբեց Վրաստանի գավառների մեծ մասը։

Երկրի ներքին և արտաքին իրավիճակը մենշևիկյան կառավարությանը ստիպեց ՌԽՖՍՀ-ի հետ կնքել պայմանագիր, որով նա պետք է խզեր կապերը ռուսական հակահեղափոխության հետ, Վրաստանից դուրս բերեր օտարերկրյա զորամասերը, օրինականացներ բոլշևիկյան կազմակերպությունները։ Վրաստանում ՌԽՖՍՀ լիազոր ներկայացուցիչ նշանակվեց Սերգեյ Կիրովը։

Հայ–վրացական պատերազմ

Անդրկովկասյան երեք հանրապետությունները իրենց ստեղծման առաջին տարիներին գտնվում էին ծայրահեղ ծանր վիճակում։ Հայաստանի առաջին հանրապետությունը և Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետությունը անկախության հռչակագրերի ստորագրումից հետո ունեին տարածքային վեճեր։

Վրաստանը, օգտվելով Հայաստանում Թուրքիայի ինտերվացիայից, իր 7000 հոգուց կազմված զորքերը մտցրեց Լոռի։ Հայկական ուժերը Դրաստամատ Կանայանի գլխավորությամբ հակահարված հասցրին Վրաստանին։

Հոկտեմբերի 5-ին թուրքական զորքերի հրամանատար Խալիլ փաշան Երևանում հայտարարեց, որ իրեն հրամայված է զորքերը հանել Լոռի-Փամբակի շրջանից։ Հայկական կառավարությունը Դրոյին հանձնարարեց իր ղեկավարած Դիլիջան-Լոռիի զորամասի զորքերով անմիջապես զբաղեցնել թուրքերից ազատված տարածքը։ Դրոյի հրամանով, Կուռո Թարխանյանի հեծելազոր գրավեց Դսեղ-Քոլագերան-Ղաչաղան գիծը, իսկ Ապարանում գտնվող գնդապետ Ղորղանյանի զորամասը, անցնելով Սպիտակի լեռնանցքով, զբաղեցրեց Ջալալօղլի–Կուռթան գիծը։

Հոկտեմբերի 21-ին հայ զինվորներն արդեն լիովին վերահսկում էին շրջանը։ Հոկտեմբերի վերջին վրացական զորքերի հրամանատարությունը վերջնագիր ներկայացրեց ՀՀ կառավարությանը՝ հայկական զորախումբը Լոռվա գավառի սահմաններից անմիջապես հեռացնլու պահանջով։ ՀՀ կառավարությունը մերժեց վերջնագիրը, քանի որ ընդունել այն, կնշանակեր գավառը կամովին զիջել Վրաստանին։ Այդ մերժմանն ի պատասխան, վրացական կողմը փակեց Հայաստան մտնող երկաթգիծը՝ Հայաստանը կտրելով արտաքին աշխարհից, իսկ դեկտեմբերի 5-ին պաշարվեց Ախալքալաքը։

Դեկտեմբերի 30-ին հայկական զորքերը ստացան այս պատերազմում առաջին ու միակ համալրումը՝ 600-հոգանոց ջոկատ և, չնայած վրացիների թվական գերակշռությանը, հաջորդ օրն իսկ կրկին հարձակաման անցան ու վճռական գրոհով վերագրավեցին Սադախլուն։ Դեպի Թիֆլիս ճանապարհն այլևս բաց էր։

Սակայն, նույն օրը երեկոյան, Անգլիայի ու Ֆրանսիայի ներկայացուցիչների միջնորդությամբ, հրադադար հաստատվեց։ Պատերազմն ավարտվեց։ Կատարվեցին տարածքային փոխանակություններ, որի համաձայն Լոռին մնում էր Հայաստանի Առաջին հանրապետությանը, իսկ Ախալքալաքը և Ախալցխան անցնում էին Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետությանը։

Վրաստանը 1920 թվականին

1919 թվականին Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետությունում կատարվում են իշխանական մարմինների և կառավարման ձևի ընտրությունների և որոշում է ընդունվում կառավարությունը հանձնել մենշևիկներին՝ սոցիալ-դեմոկրատական հոսքին՝ Ն. Ջորդանիայի ղեկավարությամբ։

Այդ ժամանակահատվածում Վրաստանի կառավարությունը պաշտոնական բանակցություններ էր վարում Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հետ, նպատակ ունենալով իր տարածքային հիմնախնդիրները լուծել «Մեծ տերությունների» միջնորդությամբ։ 1919 թվականին ԱՄՆ-ը պաշտոնապես հրաժարվում է ճանաչել Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետության և Անդրկովկասի մյուս երկրներին անկախությունը, սատարելով Թուրքիային։

Այն բանից հետո, երբ 1920 թվականի հունվարի 12-ին ռուսական զորքերը մտան Վրաստան, Եվրոպայի մեծ տերությունները (Ֆրանսիա, Մեծ Բրիտանիա, Իտալիա) դե ֆակտո կերպով ճանաչեցին Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետության, Ադրբեջանի Ժողովրդավարական հանրապետության և ավելի ուշ նաև Հայաստանի Առաջին հանրապետության անկախությունը:

Նրանք պատճառաբանություն ներկայացրեցին, որ կարևոր է Անդրկովկասի անկախութունը, քանի որ այն հանդիսանում է կամուրջ Ռուսաստանի և մուսուլմանական աշխարհի միջև։

Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետության նախարարական կազմը

Մարտի 17-ին Վլադիմիր Լենինը Ադրբեջանը խորհրդայնացնելու նպատակով խորհրդային բանակը մտցնում է Անդրկովկաս։ 1920 թվականի ապրիլի 28-ին բոլշևիկները Ադրբեջանում կառավարությունը վերցնում են իրենց ձեռքը և հռչակվում է Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը։

Վրաստանի կառավարությունը տեսնելով այս ամենը, հասկացավ, որ հաջորդ հարվածը լինելու է Վրաստանին։ Կառավարության որոշմամբ, սկսվեցին թերթերում հրատարակել պատմական փաստեր Անդրկովկասում տիրող պատերազմական իրավիճակների մասին։ Եվ ի վերջո 11-րդ կարմիր բանակը Հայաստանը խորհրդայնացնելուց հետո մտնում է Վրաստան։

1920 թվականի մայիսի 7-ին կնքվում է Մոսկվայի պայմանագիրը` Խորհրդային Ռուսաստանի և Վրաստանի դեմոկրատական կառավարության միջև։ Այս պայմանագիրը նորաստեղծ պետության առաջին դե յուրե պայմանագիրն էր։ Ըստ Մոսկվայի պայմանագրի, Ռուսաստանը անվերապահորեն ճանաչում է Վրաստանի անկախությունը, սակայն իր զորքերը անվտանգության նկատառումներից ելնելով որոշ ժամանակ պետք է թողնի Վրաստանի տարածքում։

1920 թվականին Քութայիսը, Քվեմո Քարթլը և Բաթումը հռչակվեցին մարզեր։ Թիֆլիսը` որպես դաշնային քաղաք, մնաց Վրաստանի քաղաքական և մշակութային մայրաքաղաքը։ Վրաստանի միասնության գաղափարը հանգեցրեց Հայաստանի և Ադրբեջանի կառավարությունների դժգոհությանը։ Հայաստանը պահանջներ ուներ Ախալքալաքի և Ախալցխայի շրջանների Վրաստանի կազմում մնալու, ինչպես նաև Թիֆլիսի նահանգի և Բաթումի մարզ ինքնավարության համար։ Ադրբեջանը պահանջում էր Վրաստանի ադրբեջանաբնակ տարածքները, այդ թվում նաև Զակատալա շրջանը։

1920 թվականի օգոստոսի 10-ին Ֆրանսիայի Սևր արվարձանում կնքված պայմանագիրը ամրացրեց Վրաստանի սահմանագիծը։ Լուրջ հակասություններ սկսվեցին Հայաստանի հետ, որը լուծվեց խաղաղ եղանակով։

1920 թվականին Վրաստանը դառնում է Ազգերի լիգայի ոչ լիիրավ անդամ։

Անկում

Փետրվարի 16-ին Շուլավերում ստեղծվեց Վրաստանի Հեղկոմը (Ա․ Գեգեչկորի, Վ․ Կվիրկվելիա, Ֆ․ Մախարաձե և ուրիշներ)։ դեմոկրատական Վրաստանի կառավարությունը հասկանում էր, որ Ռուսաստանի հաջորդ քայլը լինելու է Վրաստանի խորհրդայնացումը։

1921 թվականի փետրվարի 11-ի լույս 12-ի գիշերը Գորիի, Դուշեթի, Լեչխումի և այլ շրջաններում սկսվեցին զինված ապստամբություններ, որոնք տարածվեցին ամբողջ Վրաստանում։

1921 թվականի փետրվարի 25-ին 11-րդ կարմիր բանակի զորամասերը վրացական ապստամբական ջոկատների հետ մտան Թիֆլիս, տապալեցին մենշևիկյան կառավարությունը։ Մարտի 4-ին խորհրդային իշխանություն հաստատվեց Աբխազիայում։ Կազմվեց Աբխազական Խորհրդային Սոցիալիստական հանրապետությունը։

Մարտի 5-ին խորհրդային իշխանություն հաստատվեց Ցխինվալում (Հարավային Օսիա)։ 1921 թվականի մարտի 16-ին ՌԽՖՍՀ և Թուրքիայի միջև Մոսկվայում կնքվեց պայմանագիր, որով Թուրքիան հրաժարվեց Բաթումից և Աջարիայի հյուսիսային մասից։ Պայմանագրի համաձայն Աջարիան ճանաչվեց Վրաստանի անբաժանելի մասը։

Մարտի 18-ին մենշևիկյան կառավարությունը վտարվեց Բաթումից։ Մարտի վերջին Վրաստանի ամբողջ տարածքը մաքրվեց մենշևիկյան զորքերից։ Վրաստանում խորհրդային իշխանության հաստատման առաջին իսկ օրերից ազգայնացվեցին արդյունաբերությունը, երկաթուղիները, բանկերը, հողերը։

1978 թվականի ապրիլի 14-ին ՎԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդի VIII արտահերթ նստաշրջանն ընդունեց հանրապետության նոր սահմանադրությունը։ 10-րդ հնգամյակում Վրաստանի աշխատավորները մեծ հաջողությունների հասան ժողովրդական տնտեսության զարգացման գործում։

հանրապետությունը բոլոր ցուցանիշներով 1979 թվականին արդյունաբերական արտադրանքի տեմպերի աճով դուրս եկավ 3-րդ տեղ, աշխատանքի արտադրողականության աճի և գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի աճի տեմպերով՝ 2-րդ տեղը և 3-րդ տեղը՝ պետական որականիշով արտադրանքի արտադրությամբ։

Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն
საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა

←  ←  ←  1921 փետրվարի 25 - 1991 դեկտեմբերի 26  →  →  →
Քարտեզ
Ընդհանուր տեղեկանք
Մայրաքաղաք	Թբիլիսի
Լեզու	Ռուսերեն, վրացերեն
Ազգություն	Վրացիներ, հայեր, ռուսներ, ադրբեջանցիներ, աբխազներ, օսեր
Հիմն	Վրացական ԽՍՀ-ի պետական օրհներգ
Իշխանություն
Պետության գլուխ	Վրաստանի Կոմկուսի առաջին քարտուղար
Օրենսդրություն	Վրացական ԽՍՀ Սահմանադրություն (1978 թվական)
Պատմություն

Վրաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն

Սկիզբ

1921 թվականի փետրվարի 11-ի լույս 12-ի գիշերը Գորիի, Դուշեթի, Լեչխումի ևն գավառներում սկսվեցին զինված ապստամբություններ, որոնք տարածվեցին ամբողջ Վրաստանում։ Փետրվարի 16-ին Շուլավերում ստեղծվեց Վրաստանի Հեղկոմը (Ա․ Գեգեչկորի, Վ․ Կվիրկվելիա, Ֆ․ Մախարաձե և ուրիշներ)։ 1921 թվականի փետրվարի 18-ին հայտարարելով Վրաստանը Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն՝ Հեղկոմը կոչ արեց տեղերում վերցնել իշխանությունը և կազմել տեղական հեղկոմներ։ Ապստամբությունը հաջողությամբ ծավալվում էր, սակայն, անհավասար կռիվ մղելով մենշևիկների և ինտերվենտների դեմ, Հեղկոմը դիմեց Վլադիմիր Լենինին օգնության խնդրանքով։ Խորհրդային կառավարությունն ընդառաջեց։

1921 թվականի փետրվարի 25-ին 11-րդ կարմիր բանակի զորամասերը վրացական ապստամբական ջոկատների հետ մտան Թիֆլիս, տապալեցին մենշևիկյան կառավարությունը։ Մարտի 4-ին խորհրդային իշխանություն հաստատվեց Աբխազիայում։ Կազմվեց Աբխազական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը։ Մարտի 5-ին խորհրդային իշխանություն հաստատվեց Ցխինվալիում (Հարավային Օսիա)։ 1921 թվականի մարտի 16-ին ՌԽՖՍՀ և Թուրքիայի միջև Մոսկվայում կնքվեց պայմանագիր, որով Թուրքիան հրաժարվեց Բաթումից և Աջարիայի հյուսիսային մասից։ Պայմանագրի համաձայն Աջարիան ճանաչվեց Վրաստանի անբաժանելի մասը։ Մարտի 18-ին մենշևիկյան կառավարությունը վտարվեց Բաթումից։ Մարտի վերջին Վրաստանի ամբողջ տարածքը մաքրվեց մենշևիկյան զորքերից։ Վրաստանում խորհրդային իշխանության հաստատման առաջին իսկ օրերից ազգայնացվեցին արդյունաբերությունը, երկաթուղիները, բանկերը, հողերը։

1921 թվականի մայիսի 21-ին ՎԽՍՀ ռազմա-տնտեսական պայմանագիր կնքեց ՌԽՖՍՀ-ի հետ։ Նույն թվականի աշնանը Կարսում Անդրկովկասի երեք խորհրդային հանրապետությունները՝ Վրաստանը, Հայաստանը և Ադրբեջանը Թուրքիայի հետ ստորագրեցին նոր պայմանագիր։ 1922 թվականի փետրվարի 25-մարտի 4-ին կայացավ Խորհուրդների համավրացական I համագումարը, որն ընդունեց ՎԽՍՀ առաջին սահմանադրությունը, ընտրեց Կենտգործկոմ, որը և կազմեց կառավարություն։ Վրաստանի Հեղկոմը 1921 թվականի հուլիսի 16-ին հրապարակեց դեկրետ ՎԽՍՀ կազմում Աջարական ԻԽՍՀ կազմելու մասին։ 1921 թվականի դեկտեմբերի 16-ին «ՎԽՍՀ և Աբխազական ԽՍՀ միջև դաշնակցային պայմանագրի» հիման վրա Աբխազիան մտավ ՎԽՍՀ կազմի մեջ որպես ինքնավար հանրապետություն։ Վրաստանի Կենտգործկոմի և ԺԿխ-ի 1922 թվականի ապրիլի 20-ի դեկրետով ՎԽՍՀ կազմում ստեղծվեց Հարավային Օսիայի Ինքնավար Մարզը։ 1922 թվականի մարտի 12-ին Վրաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև կնքվեց պայմանագիր ֆեդերատիվ միություն կազմելու վերաբերյալ։

1922 թվականի մարտի 12-ից 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ը Վրաստանը մտել է Անդրկովկասյան ֆեդերացիայի (ԱԽՖՍՀ) մեջ, իսկ 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ից Անդրֆեդերացիայի կազմում՝ ԽՍՀՄ-ի մեջ։ ԱԽՖՍՀ, որն իր առջև դրված խնդիրները կատարել էր, 1936 թվականին վերացավ։ Վրաստանը մտավ ԽՍՀՄ կազմի մեջ որպես միութենական հանրապետություն։

Վրացական ԽՍՀ սահմանները 1944-1955 թվականներին

1937 թվականի փետրվարին Խորհուրդների համավրացական VIII արտահերթ համագումարն ընդունեց նոր սահմանադրություն։ Խորհրդային իշխանության առաջին տարիներին սկսվեց 20 խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկությունների շինարարությունը։ 1926 թվականին Վրաստանի ժողովրդական տնտեսությունը հասավ նախապատերազմյան մակարդակին, վերականգնվեց տրանսպորտը, ցանքատարածությունները գերազանցեցին 1913 թվականի մակարդակը, ծավալվեց կուլտուրական շինարարությունը։ Սոցիալիստական շինարարության առաջին հնգամյակների հաջող կատարման շնորհիվ Վրաստանը վերածվեց ինդուստրիալ-ագրարային երկրի՝ բազմաճյուղ կոլեկտիվացված գյուղատնտեսությամբ։ Արդյունաբերության և գյուղատնտեսության մեջ ձեռք բերած հաջողությունների համար 1935 թվականի մարտի 15-ին ՎԽՍՀ պարգևատրվեց Լենինի շքանշանով։ 1937 թվականին ժողովրդական տնտեսության մեջ արդյունաբերության տեսակարար կշիռը կազմեց 75,2%։ Կառուցվեցին ավելի քան 800 արդյունաբերական նոր ձեռնարկություններ, այդ թվում սոցիալիստական էներգետիկայի առաջնեկը՝ Զեմո-Ավճալայի հիդրոէլեկտրակայանը (Զագէս), ինչպես նաև Ռիոնի հէկը, Տղվարչելիի ջէկը, Թբիլիսիի բրդեղենի-մահուդի կոմբինատը, Քութայիսի մետաքսի կոմբինատը, Զեստափոնի ֆեռո-համաձուլվածքների գործարանը ևն։ Նախապատերազմյան տարիներին ստեղծվեցին արդյունաբերական նոր ճյուղեր (մեքենաշինություն, նավթահանություն, քիմիական, թեյի ևն)։ Կառուցվեց 250 կմ երկաթուղի և ավելի քան 8 000 կմ խճուղային ճանապարհ։

1940 թվականին Վրաստանի արդյունաբերական համախառն արտադրանքի ամբողջ ծավալը 1913 թվականի համեմատությամբ աճեց 10,2 անգամ։ Վրաստանում հաղթանակեց կոլտնտեսային կարգը։ 1940 թվականին կոլեկտիվացվեց գյուղացիական տնտեսությունների 94,1%-ը։ Աճեց բանվորների և ծառայողների թիվը (89 500-ից հասավ 494 000)։ Սոցիալիստական շինարարության տարիներին հաջողությամբ իրականացավ կուլտուրական հեղափոխությունը, վերացավ անգրագիտությունը, աճեցին ժողովրդական մտավորականության և բանվոր դասակարգի ազգային կադրերը, ստեղծվեցին բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ ԳՀԻ-ներ, գիտական և մշակութալուսավորական հաստատություններ։ Հաջողությամբ զարգանում էին վրացական խորհրդային գրականությունը և արվեստը։ Սոցիալիստական ինդուստրացումը, գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը, կուլտուրական հեղափոխությունը հիմնովին փոխեցին հանրապետության դեմքը։ Վրաստանում հիմնականում կառուցվեց սոցիալիզմ։ ԽՍՀՄ-ում սոցիալիզմի հաղթանակով վրաց ժողովուրդը համախմբվեց որպես սոցիալիստական ազգ։

Հայրենական պատերազմը և Վրաստանը

Հայրենական մեծ պատերազմին Վրաստանից մասնակցեց մոտ 700 000 մարդ (ամբողջ հանրապետության բնակչության 1/5-ը)։ ՎԽՍՀ մեծ քանակությամբ զինամթերք, հանդերձանք և պարեն ուղարկեց ռազմաճակատ։ Պատերազմի ընթացքում ձևավորվեցին և ռազմաճակատ մեկնեցին վրացական մի քանի դիվիզիաներ, որոնք Խորհրդային բանակի շարքերում մասնակցեցին Կովկասի պաշտպանությանը, Թամանի ազատագրմանը, Ղրիմում և այլ ռազմաճակատներում մղված մարտերին։ Խորհրդային զորքերի (այդ թվում 46-րդ բանակի, որի հրամանատարն էր գեներալ Կ․ Ն․ Լեսեչիձեն) հաջող գործողությունների շնորհիվ գերմանա-ֆաշիստական զորքերը 1942 թվականի աշնանը ետ շպրտվեցին Կովկասյան գլխավոր լեռնաշղթայից։ Վրացի զինվորները մասնակցեցին պարտիզանական պատերազմին և Եվրոպայի ժողովուրդների Դիմադրության շարժմանը։ Վրաստանից 137 հոգի արժանացավ Խորհրդային Միության հերոսի կոչման, 240 000-ը պարգևատրվեց շքանշաններով և մեդալներով, 46 000-ից ավելի աշխատավորներ՝ «Կովկասի պաշտպանության համար» և 333 000-ից ավելին՝ «1941-1945 թվականների Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ աշխատանքային արիության համար» մեդալներով։

Հետպատերազմական շրջան

Պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո սկսվեց ժողովրդական տնտեսության վերականգնումը։ Առաջին տարիներին Վրաստանի տարածքները ընդարձակվեցին՝ ի հաշիվ Ռուսաստանի ԽՖՍՀ-ին պատկանող Հյուսիսային Կովկասի։ Ապա զգալի թվով հայեր Վրացական ԽՍՀ հայաբնակ շրջաններից, այդ թվում Ջավախքից, աքսորվեցին Ալթայի երկրամաս և Սիբիր։ Էթնիկական զտումները շարունակվեցին նաև հետագայում, մասնավորապես կիրառվելով օսերի ու ադրբեջանցիների հանդեպ։ Ծավալվեց համամիութենական սոցմրցություն՝ 4-րդ հնգամյա պլանը (1946-50) ժամկետից շուտ կատարելու համար։ Վրաստանի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի ծավալը 1947 թվականին 12%-ով, իսկ 1950 թվականին 56%-ով գերազանցեց 1940-ի մակարդակը։ 1949 թվականին սկսվեց մանր և թույլ տնտեսությունների միավորումը և խոշորացումը։ Վրաստանի աշխատավորները մեծ օգնություն ցույց տվեցին օկուպացիայից ազատագրված հանրապետություններին։ Ետպատերազմյան առաջին հնգամյակների տարիներին ավարտվեց Ռուսթավիի մետալուրգիական կոմբինատի, Քութայիսի ավտոմոբիլային, Թբիլիսիի լոկոմոտիվաշինական գործարանների կառուցումը, գործարկվեցին Խրամի, Չիտախեվի, Շաորիի, Սուխումի հէկերը, քաղաքների վերածվեցին Տղիբուլին և Տղվարչելին։

8-րդ հնգամյակում (1966-70) Վրաստանում շարք մտան արդյունաբերական 57 նոր խոշոր ձեռնարկություններ, լայնորեն տարածվեց գյուտարարությունը, ներդրվեց 74 000 ռացիոնալիզատորական առաջարկություն (տնտեսվեց 194 միլիոն ռուբլի)։ Վրաստանի կոմկուսի ԿԿ-ի 1972 թվականի սեպտեմբերյան պլենումի որոշումները նպաստեցին 9-րդ հնգամյակի կատարմանը, ապահովեցին ժողովրդական տնտեսության հիմն, ճյուղերի կայուն և արագ զարգացումը։ Վրաստանի կոմկուսի XXV համագումարն ամփոփեց 9-րդ հնգամյակի արդյունքները և նախանշեց 10-րդ հնգամյակի (1976-80) հեռանկարները։

Հայկական սուրբ Աստվածածին եկեղեցին Հարավային Օսիայի ԻՄմայրաքաղաք Ցխինվալում

Անկում

Հնգամյակում ընդհանուր արտադրանքի աճը կազմեց 850 միլիոն ռուբլի։ ժողովրդական տնտեսության հիմն, արտադրական ֆոնդերը աճեցին 1,4 անգամ, աշխատանքի արտադրողականությունը՝ 32%-ով։ Շարք մտավ նոր տեխնիկայով հագեցած 72 խոշոր ձեռնարկություն։ Հանրապետության ազգային եկամուտը աճեց 32% ֊ով, արդյունաբերական ձեռնարկությունների ծավալը՝ 40,1%-ով։ Քաղաքական և աշխատանքային բարձր վերելքի պայմաններում անցան Հոկտեմբերյան հեղափոխության 60-ամյակի տոնակատարությունը և նոր սահմանադրության համաժողովրդական քննարկումը։

1978 թվականի ապրիլի 14-ին ՎԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդի VIII արտահերթ նստաշրջանն ընդունեց հանրապետության նոր սահմանադրությունը։ 10-րդ հնգամյակում Վրաստանի աշխատավորները մեծ հաջողությունների հասան ժողովրդական տնտեսության զարգացման գործում։ Հանրապետությունը բոլոր ցուցանիշներով 1979 թվականին արդյունաբերական արտադրանքի տեմպերի աճով դուրս եկավ 3-րդ տեղ, աշխատանքի արտադրողականության աճի և գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի աճի տեմպերով՝ 2-րդ տեղը և 3-րդ տեղը՝ պետական որականիշով արտադրանքի արտադրությամբ։

Հանրապետությունում հաջողությամբ են իրականացրել 11-րդ հնգամյակի (1980-85) առաջադրանքները։ ՎԽՍՀ պարգևատրվել է Լենինի երեք (1935, 1965, 1983), Հոկտեմբերյան հեղափոխության (1971), Ժողովուրդների բարեկամության (1972) շքանշաններով։

საქართველო Վրաստան
Դրոշ Զինանշան
Նշանաբան՝ ძალა ერთობაშია ձալա էրթոբաշիա (հայերեն՝ «Ուժը միասնության մեջ է»)
Ազգային օրհներգ՝ თავისუფლება Թավիսուփլեբա՝ Վրաստանի ազգային օրհներգ (հայերեն՝ «Ազատություն»)
Վրաստանի պատմություն դիրքը Վրաստանի տեղագրությունը մուգ կանաչով, բաց երանգով՝ Ռուսաստանի կողմից օկուպացված տարածքները
Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք		Թբիլիսի
Պաշտոնական լեզուներ		վրացերեն աբխազերեն
Կրոն		Վրաց ուղղափառ եկեղեցի
Կառավարում		ունիտար խորհրդարանական հանրապետություն
-	Նախագահ	Սալոմե Զուրաբիշվիլի
-	Խորհրդարանի խոսնակ	Արչիլ Թալակվաձե
-	Վրաստանի վարչապետ	Մամուկա Բախտաձե
Ստեղծման պատմություն
-	Կողքիս և Վիրք	մ․թ․ա․ 13-րդ դար-մ․թ․ա․ 580
-	Աբխազիայի թագավորություն և Վրաց Բագրատունիների թագավորություն	786-1008
-	Վրաց թագավորություն	1008
-	Պառակտ Վրաստան	1463-1810
-	Ռուսական անեքսիա	սեպտեմբերի 12, 1801
-	Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետություն	մայիսի 26, 1918
-	Վրաստանի խորհրդայնացում	փետրվարի 25, 1921
-	Հանրապետության հռչակում	ապրիլի 9, 1991
-	Սահմանադրության ընդունում	օգոստոսի 24, 1995
Ժամային գոտի		(ՀԿԺ+4)

Անկախ Վրաստան

Անկախության ստացում

1991-ի ապրիլի 9-ին, Խորհրդային Միության փլուզումից անմիջապես առաջ, Վրաստանի Գերագույն խորհուրդը անկախություն հռչակեց 1991 թվականի մարտի 31-ին անցկացված հանրաքվեից հետո։  1991-ի մայիսի 26-ին, Գամսախուրդիան ընտրվեց որպես անկախ Վրաստանի առաջին նախագահ։ Գամսախուրդիան գայթակղեց վրացական ազգայնականությունը և խոստացավ պնդել Թբիլիսիի իշխանությունը այնպիսի շրջանների վրա, ինչպիսիք են Աբխազիան և Հարավային Օսիան, որոնք Խորհրդային Միության կազմում դասվում էին որպես ինքնավար շրջաններ։

1993 թվականի օգոստոս – հոկտեմբեր ամիսներին Աբխազիայում տեղի ունեցած քաղաքացիական քաղաքացիական պատերազմը և Աբխազիայի պատերազմը

Նա շուտով տեղափոխվեց արյունալի հեղաշրջման մեջ ՝ 1991 թ.-ի դեկտեմբերի 22-ից 1992-ի հունվարի 6-ը։ Հեղաշրջումը հրահրվել է Ազգային գվարդիայի մի մասի և « Մխեդրոնի » («հեծյալներ») անունով մի զորախմբի կողմից։ Որ երկիրը դարձավ խրված է դառը քաղաքացիական պատերազմի, որը տևեց մինչև գրեթե 1995 Էդուարդ Շևարդնաձեն (սովետական արտաքին գործերի նախարար 1985-ից 1991 թ.) Վերադարձել է Վրաստան 1992 թ-ին և միացել ղեկավարներին coup- Թենգիզ Կիտովանին և Ջաբա Իոսելիանիի հարակից գլխին հաղթանակ կոչվող «Պետական խորհուրդը»։

Այդ ժամանակ անցնում էին վեճեր Վրաստանի երկու շրջաններում՝ Աբխազիայում և Հարավային Օսիայում, տեղի անջատողականների և վրացական մեծամասնության բնակչության միջև, բռնկվել են տարածված ազգամիջյան բռնությունների և պատերազմների մեջ։  Ռուսաստանի աջակցությամբ, Աբխազիան և Հարավային Օսիան ձեռք բերեցին Վրաստանից դե ֆակտո անկախություն, իսկ Վրաստանը պահպանում էր վերահսկողությունը միայն վիճելի տարածքների փոքր տարածքներում։ 1995-ին Շևարդնաձեն պաշտոնապես ընտրվեց որպես Վրաստանի նախագահ։

Աբխազիայում տեղի ունեցած պատերազմի ժամանակ (1992-1993) մոտավորապես 230,000-ից 250,000 վրացիներ Աբխազիայից վտարվեցին Աբխազիայի անջատողականների և Հյուսիսային Կովկասի կամավորների կողմից (ներառյալ չեչենները)։ Մոտ 23,000 վրացի փախան նաև Հարավային Օսիան, և շատ օսական ընտանիքներ ստիպված եղան լքել իրենց տները Բորժոմի շրջանում և տեղափոխվեցին Ռուսաստան։

2003-ին Շևարդնաձեն (որը հաղթեց 2000-ին վերընտրվելով ընտրություններում) պաշտոնաթող եղավ « Վարդերի հեղափոխությունը», այն բանից հետո, երբ վրացական ընդդիմությունը և միջազգային դիտորդները պնդեցին, որ նոյեմբերի 2-ին կայացած խորհրդարանական ընտրությունները խափանվել են խարդախությունների արդյունքում։ Հեղափոխությունը ղեկավարում էին Միխեիլ Սաակաշվիլին, Զուրաբ Ժվանիան և Նինո Բուրջանաձեն, Շևարդնաձեի իշխող կուսակցության նախկին անդամներն ու առաջնորդները։ 2004-ին Վրաստանի նախագահ ընտրվեց Միխեիլ Սաակաշվիլին։

Վարդերի հեղափոխություն

«Վարդերի հեղափոխությունից» հետո սկսվեցին մի շարք բարեփոխումներ ՝ երկրի ռազմական և տնտեսական հնարավորությունների ամրապնդման համար։ Նոր Աջարիայի հարավ-արևմտյան ինքնավար հանրապետությունում վրացական իշխանությունը վերահաստատելու նոր կառավարության ջանքերը հանգեցրին լուրջ ճգնաժամի 2004-ի սկզբին։ Աջարիայում հաջողությունը հաջողացրեց Սաակաշվիլիին խրախուսել ուժեղացնել իր ջանքերը, բայց առանց հաջողության ՝ Հարավային Օսիայում տապալված գործընթացում։

Այս իրադարձությունները, ինչպես նաև երկրորդ չեչենական պատերազմում վրացական ներգրավվածության մեղադրանքներին զուգահեռ,  հանգեցրին Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների խիստ վատթարացմանը, ինչը հարստացավ նաև Ռուսաստանի բաց աջակցությամբ և երկու անջատողական տարածքներին աջակցելու միջոցով։ Չնայած այս գնալով ավելի բարդ հարաբերություններին, 2005 թվականի մայիսին Վրաստանը և Ռուսաստանը ձեռք են բերել երկկողմանի համաձայնագիր, որով Բաթումիում և Ախալքալաքում դուրս են բերվել Ռուսաստանի ռազմաբազաները (որոնք սկսվում են Խորհրդային դարաշրջանից)։ Ռուսաստանը մինչև 2007 թ.-ի դեկտեմբերն այդ վայրերից հանեց ամբողջ անձնակազմն ու սարքավորումները՝ չկարողանալով դուրս գալ Գուդաուտայիցհիմք Աբխազիայում, որը պահանջվում էր արձակուրդ դնել 1999-ին Ստամբուլի գագաթնաժողովի ընթացքում Եվրոպայում հարմարեցված սովորական զինված ուժերի պայմանագրի ընդունումից հետո։

Ռուս–վրացական պատերազմ

Աջարիա նահանգի և Ռուսաստանի միջև լարվածությունը սկսեց սրվել 2008-ի ապրիլին։  2008-ի օգոստոսի 1-ին ռումբի պայթյունը նպատակաուղղված էր վրացի խաղաղապահներ տեղափոխող մեքենային։ Հարավային Օսեթիան պատասխանատու էր այս միջադեպը հրահրելու համար, որը նշանավորեց ռազմական գործողությունների բացումը և վիրավորեց հինգ վրացի զինծառայող։ Ի պատասխան ՝  հարավօսական մի քանի զինյալներ հարվածներ են հասցրել։  Հարավային Օսիայի անջատողականները սկսեցին ռմբակոծել վրացական գյուղերը օգոստոսի 1-ից։ Այս հրետանային գրոհները պատճառ են դարձել, որ վրաց զինծառայողները օգոստոսի 1-ից պարբերաբար կրակ են վերադարձնում։

2009 թ. Սեպտեմբերի 30-ին Եվրամիության կողմից հովանավորվող Անկախ Վրաստանում հակամարտության վերաբերյալ փաստահավաք միջազգային առաքելությունը հայտարարեց, որ, մինչ նախորդում էին ամիսներ շարունակ փոխադարձ սադրանքների, «բաց ռազմական գործողությունները սկսվեցին վրացական լայնածավալ ռազմական գործողությամբ ընդդեմ skխինվալի քաղաքի և շրջակա տարածքները, որոնք մեկնարկել են 2008 թվականի օգոստոսի 7-ից 8-ը ընկած ժամանակահատվածում »։

ԱՄՆ պետքարտուղար Քոնդոլիզա Ռայսը համատեղ մամուլի ասուլիս է անցկացնում Վրաստանի նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլիի հետ ռուս-վրացական պատերազմի ժամանակ

2008 թվականի օգոստոսի 7-ին, ժամը 19։ 00-ի սահմաններում, Վրաստանի նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլին հայտարարեց միակողմանի հրադադարի մասին և կոչ արեց խաղաղ բանակցություններ վարել։  Սակայն վրացական գյուղերի դեմ (որոնք գտնվում են Հարավային Օսիայի հակամարտության գոտում) էսկալացիոն հարձակումները շուտով համընկնում էին վրացական զորքերի կողմից կրակահերթերի հետ,  որն այնուհետև անցավ շարժմանը ՝ ինքնահռչակված մայրաքաղաքի ուղղությամբ։ Հարավային Օսիայի ( skխինվալի ) Հանրապետություն օգոստոսի 8-ի լույս 8-ի գիշերը, իր կենտրոն հասնելով օգոստոսի 8-ի առավոտյան։  Մի վրացի դիվանագետ օգոստոսի 8-ին ռուսաստանյան « Կոմերսանտ » թերթին ասաց, որ իր վերահսկողությունը ստանձնելով Թբիլիսիի skխինվալի վրացանկանում էր ցույց տալ, որ Վրաստանը չի հանդուրժի Վրաստանի քաղաքացիների սպանությունը։  Ըստ ռուս ռազմական փորձագետ Պավել Ֆելգենհաուերի, օսական սադրանքն ուղղված էր վրացական պատասխան գործողությունների հրահրմանը, ինչը անհրաժեշտ էր որպես պատրվակ `կանխամտածված ռուսական ռազմական ներխուժման համար։  Համաձայն վրացական հետախուզության,  և մի շարք ռուսական ԶԼՄ-ների տեղեկություններով, կանոնավոր (ոչ խաղաղապահ) ռուսական բանակի մասերը արդեն վրացական ռազմական գործողությունից առաջ տեղափոխվել էին Հարավային Օսիայի տարածք ՝ Ռոկիի թունելի միջով ։

Ռուսաստանի ռազմական բազաները Աբխազիայում 2016 թվականի դրությամբ

Ռուսաստանը մեղադրել է Վրաստանին «ագրեսիայի դեմ Հարավային Օսիայի անկախությունը»,  և սկսել է լայնածավալ ցամաքային, օդային և ծովային ներխուժումը Վրաստանի հետ քողի « խաղաղության պարտադրման » գործողության օգոստոսի 8-ին, 2008 թ.  ռուսական օդային թիրախների դեմ ներսում Գործարկվեց նաև Վրաստանը։ Աբխազական ուժերը օգոստոսի 9-ին բացեցին երկրորդ ճակատը ՝ հարձակվելով Վրաստանի կողմից պահվող Կոդորի ձորում։  skխինվալին ռուս զինված ուժերը գրավեցին մինչև օգոստոսի 10-ը։ Ռուսական ուժերը գրավել են վրացական Զուգդիդի քաղաքները,  Սենակին,  Փոթին, և Գորի (հրադադարի մասին համաձայնագրից հետո վերջինը բանակցվեց)։  Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմը շրջափակեց վրացական ափերը։

Պատերազմի ավարտից հետո Հարավային Օսեթիան անցկացրեց վրացիների դեմ ուղղված էթնիկ զտումների արշավ։ Պատերազմը տեղահանեց 192,000 մարդու, և քանի որ պատերազմից հետո շատերը կարողացան վերադառնալ իրենց տներ, մեկ տարի անց մոտ 30,000 էթնիկ վրացի մնաց տեղահանված։ Կոմերսանտում հրապարակված հարցազրույցում Հարավային Օսիայի առաջնորդ Էդուարդ Կոկոյտին ասել է, որ թույլ չի տա վերադառնալ վրացիներին։

Ֆրանսիայի նախագահ Նիկոլա Սարկոզին բանակցեց հրադադարի մասին համաձայնագրի շուրջ 2008 թվականի օգոստոսի 12-ին։  Օգոստոսի 17-ին, Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևը հայտարարեց, որ հաջորդ օրը ռուսական ուժերը կսկսեն դուրս գալ Վրաստանից։  Ռուսաստանը Աբխազիան և Հարավային Օսիան ճանաչեցին որպես առանձին հանրապետություններ օգոստոսի 26-ին։  Ի պատասխան Ռուսաստանի ճանաչման, Վրաստանի կառավարությունը խզեց դիվանագիտական հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ։  Ռուսական ուժերը հոկտեմբերի 8-ին լքեցին բուֆերային տարածքները, որոնք սահմանակից էին Աբխազիային և Հարավային Օսիային, և Վրաստանում Եվրամիության դիտորդական առաքելությունը ուղարկվեց բուֆերային շրջաններ։ Պատերազմից ի վեր Վրաստանը պնդում է, որ Աբխազիան և Հարավային Օսիան ռուսաստանցի գրաված վրացական տարածքներ են։

Տես նաև

• «Վրաստան» հոդվածը Հայկական Հանրագիտարանում Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
• Հայոց պատմություն
• Վիրք

Գրականություն

Անգլերեն

• Allen, W.E.D.։ A History of the Georgian People, 1932
• Ammon, Philipp։ Georgien zwischen Eigenstaatlichkeit und russischer Okkupation: Die Wurzeln des russisch-georgischen Konflikts vom 18. Jahrhundert bis zum Ende der ersten georgischen Republik (1921), Klagenfurt, 2015, ISBN 978-3902878458
• Anchabadze, George։ History of Georgia: A Short Sketch, Tbilisi, 2005, ISBN 99928-71-59-8
• Assatiani, N. and Bendianachvili, A.։ Histoire de la Géorgie, Paris, 1997
• Avalov, Zurab։ Prisoedinenie Gruzii k Rossii, Montvid, S.-Peterburg 1906
• Braund, David։ Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia 550 BC–AD 562. Clarendon Press, Oxford 1994, ISBN 0-19-814473-3.
• Bremmer, Jan, & Taras, Ray, "New States, New Politics: Building the Post-Soviet Nations",Cambridge University Press, 1997
• Gvosdev, Nikolas K.։ Imperial policies and perspectives towards Georgia: 1760–1819, Macmillan, Basingstoke 2000, ISBN 0-312-22990-9
• Iosseliani, P.։ The Concise History of Georgian Church, 1883
• Lang, David M.։ The last years of the Georgian Monarchy: 1658–1832, Columbia University Press, New York 1957
• Lang, David M.։ The Georgians, 1966
• Lang, David M.։ A Modern History of Georgia, 1962
• Manvelichvili, A։ Histoire de la Georgie, Paris, 1955
• Kalistrate Salia։ A History of the Georgian Nation, Paris, 1983
• Steele, Jon. "War Junkie: One Man`s Addiction to the Worst Places on Earth" Corgi (2002). ISBN 0-552-14984-5
• Suny, R.G.։ The Making of the Georgian Nation, 2nd Edition, Bloomington and Indianapolis, 1994, ISBN 0-253-35579-6

Ծանոթագրություններ