Իսլամ

Իսլամ արաբ․՝ الإسلام‎‎
Տեսակ	աբրահամյան կրոններ
Հիմնադիր	Մուհամմադ մարգարե
Հիմնադրման թվական	631
Սուրբ տեքստ	Ղուրան
Լեզու	արաբերեն
Անդամներ	մուսուլման և ումմա
Կազմավորման վայր	Հիջազ
Գլխամաս	Մասջիդ Ալ-Հարամ մզկիթ, Մեքքա, Սաուդյան Արաբիա, Քաաբա, Մեքքա, Սաուդյան Արաբիա և կիբլա
Կազմված է	Իսլամի հիմնասյուներ, Շահադա, Նամազ, Զաքաթ, Ռամադանի պահք և հաջ
Հատկանիշներ	միաստվածություն
Հետազոտող	իսլամագիտություն
Նախորդող	Արաբական դիցաբանություն և հին սեմական կրոն
Տարածաշրջան	իսլամական աշխարհ և ամբողջ աշխարհում
Islam Վիքիպահեստում

Իսլամ Հավատի հիմքեր Միաստվածություն Աստվածային արդարություն Մարգարե · Ահեղ դատաստան · Իմամաթ Իսլամի հիմնասյուներ Վկայություն · Աղոթք · Նվիրաբերություն Պահք  · Ուխտագնացություն Ջիհադ  · Թազիե Պատմություն և ներկայացուցիչներ Մուհամմադ մարգարե Մարգարեներ · Խալիֆներ Սուննիներ · Շիաներ Մուսուլման Գրքեր և օրենքներ Ղուրան · Սուննա · Հադիսներ Շարիաթ · Ֆիկհ Հանաֆիականություն ·Մալիքիականություն Շաֆիականություն ·Հանբալիականություն Ջաֆարիականություն Արաբամուսուլմանական փիլիսոփայություն Իսլամական փիլիսոփայություն Մութազիլիականություն Աշարիականություն Սուֆիզմ Մշակույթ և հանրություն Արվեստ · Տոներ Տոմար · համայնք Մզկիթներ Պորտալ:Իսլամ п · о · р

Իսլամի տարածվածությունը

Իսլամ (արաբ․՝ الإسلام‎‎, ալ-իսլամ՝ հնազանդություն), միաստվածային կրոն, որի համաձայն կա միայն մեկ աստված (Ալլահը), և Մուհամմադը աստծու մարգարեն է։ Այն աշխարհի երկրորդ ամենամեծ կրոնն է՝ 1.8 միլիարդ հետևորդ կամ աշխարհի բնակչության 24%-ը՝ առավել հայտնի որպես մուսուլմաններ։ Մուսուլմանները 50 երկրում բնակչության մեծամասնությունն են կազմում։ Իսլամը սովորեցնում է, որ Աստված բարեգութ է, ամենազոր, եզակի և մարդկությանն ուղղորդում է իր մարգարեների, հայտնաբերված սուրբ գրությունների և բնական նշանների միջոցով։ Իսլամի նախնական սուրբ գրություններն են Ղուրանը, որը մուսուլմանների համար Աստծո բառացի խոսքն է, և Մուհամմադի ուսմունքները, որոնք կոչվում են սունա և բաղկացած են հադիս կոչվող բաժիններից (մոտ մ.թ. 570- 632 թվականներ)։

Մուսուլմանները հավատում են, որ իսլամը ամենահին հավատի ամբողջական ու տիեզերական տարբերակն է, որը բացահայտվել է շատ վաղ շրջանում մարգարեների կողմից՝ ներառյալ Ադամի, Աբրահամի, Մովսեսի և Հիսուսի։ Մուսուլմանները գտնում են, որ Ղուրանը Աստծո վերջնական ու անփոփոխ բացահայտումն է։ Ինչպես աբրահամյան մյուս կրոնները՝ իսլամը նույնպես սովորեցնում է, որ գոյություն ունի վերջին դատաստան՝ արդարամիտների համար դրախտի պարգևատրումով և մեղսավորների համար դժոխքի պատիժով։ Կրոնական գաղափարների ու պրակտիկայի մեջ են մտնում իսլամի Հինգ հիմնասյուները, որոնք երկրպագության պարտադիր գործողություններ են, և Իսլամական օրենքը (շարիա), որը բառացիորեն վերաբերում է կյանքի ու հասարակության բոլոր ոլորտներին՝ բանկային համակարգից ու կանանց բարեկեցությունից մինչև շրջակա միջավայր։ Մեքքա, Մեդինա և Երուսաղեմ քաղաքները իսլամի երեք ամենասուրբ վայրերն են։

Աստվածաբանական տեսանկյունը մի կողմ դրած՝ համարում են, որ իսլամը պատմականորեն ծագել է մ.թ. վաղ 7-րդ դարում Մեքքայում, և մինչև 8-րդ դարը Օմայյան խալիֆայությունը ձգվել է Ալ-Անդալուսից՝ արևմուտքում, մինչև Ինդոս գետը՝ արևելքում։ Իսլամական ոսկեդարը վերաբերում է ավանդաբար 8-ից 13-րդ դարերին՝ Աբբասյան խալիֆայության ժամանակաշրջանին, երբ պատմական մուսուլմանական աշխարհը գիտական, տնտեսական և մշակութային ծաղկում էր ապրում։ Մուսուլմանական աշխարհի ընդլայնումը ընդգրկել է տարբեր խալիֆայություններ, ինչպիսին է Օսմանյան կայսրությունը, առևտրականների ու միսիոններների կողմից դավանափոխության գործողություններ (դավա)։

Շատ մուսուլմաններ երկու հիմնական ուղղություններից մեկին են պատկանում. սուննի (85–90%) կամ շիա (10–15%) : Մուսուլմանների 13%-ն ապրում է Ինդոնեզիայում՝ մուսուլման մեծամասնությամբ ամենամեծ երկրում, 31%-ն ապրում է Հարավային Ասիայում՝ մուսուլման բնակչությամբ ամենամեծն աշխարհում, 20%-ը՝ Միջին Արևելքում և Հյուսիսային Աֆիրկայում, որտեղ այն գերիշխող կրոն է, իսկ 15%-ը՝ Ենթասահարական Աֆրիկայում։ Մուսուլմանական մեծածավալ համայնքների թվում են Ամերիկաները, Կովկասը, Կենտրոնական Ասիան, Չինաստանը, Եվրոպան, Հարավարևելյան Ասիան, Ֆիլիպինները և Ռուսաստանը։ Իսլամը աշխարհի ամենաարագ տարածվող կրոնն է։

Ծագումնաբանություն և նշանակություն

Մեքքայում գտնվող Քաաբան մուսուլմանական գլխավոր աղոթատեղին և ուխտատեղին է:

Իսլամը բայական գոյանուն է, որը ծագում է եռաբաղաձայն S-L-M արմատից, որը ամբողջականության, հնազանդության, անվտանգության ու խաղաղության գաղափարների հետ կապ ունեցող բառերի մի լայն շարք է կազմում։ Կրոնական համատեքստում այն նշանակում է «կամավոր հնազադություն Աստծուն» : Islām-ը բայական արմատի IV ձևն է և նշանակում է «հնազանդություն» կամ «հրաժարում»։ Իսլամին կից muslim (մուսուլման) բառը միևնույն բայի ածական դերբայն է, որը նշանակում է «հնազանդվող» կամ «նա, ով հնազանդվում է»։ Բառը երբեմն տարբեր լրացուցիչ իմաստներ է ձեռք բերում Ղուրանի տարբեր հատվածներում։ Որոշ հատվածներում շեշտը դրվում է իսլամի հոգևոր արժեքի վրա. «Աստված ում որ ցանկանում է ուղղություն ցույց տալ, բացում է նրա սիրտը իսլամի առջև»։ Այլ հատվածներ իսլամն ու կրոնը (dīn) դիտարկում են որպես մեկ ամբողջություն. «Այսօր ես կատարելագործել եմ քո կրոնը (dīn) քեզ համար, ես ավարտել եմ քո օրհնությունը, ես հավանության եմ արժանացրել իսլամը քո կրոնի համար»։ Ուրիշ հատվածներ իսլամը նկարագրում են ավելի շուտ որպես Աստծու մոտ վերադառնալու գործողություն, քան թե լոկ հավատի բանավոր հաստատում։ Հադիս Գաբրիելում islām-ը ներկայացված է որպես սուրբ երրորդության մի մաս, որի մեջ մտնում են նաև imān -ը (հավատ) և ihsān-ը (գերազանցություն)։

Պատմականորեն իսլամը անգլախոս հասարակություներում կոչվել է մահմեդականություն։ Այս տերմինը գործածությունից դուրս է եկել և երբեմն վիրավորական է համարվում, քանի որ ըստ դրա մուսուլմանների կրոնի կենտրոնում ավելի շատ մարդ արարածն է, քան թե Աստված, ինչպես Բուդդան բուդդայականության մեջ։ Որոշ հեղինակներ, այնուամենայնիվ, շարունակում են օգտագործել մահմեդականություն տերմինը՝ որպես կրոնական համակարգի տեխնիկական անվանում՝ հակադրելով իսլամի աստվածաբանական գաղափարին, որն առկա է այդ համակարգի ներսում։

Հավատի հանգանակներ

Հավատը (Iman) և իսլամական դավանանքը (Aqidah) հաճախ ներկայացվում են հավատի վեց հանգանակների տեսքով, որոնք ներկայացված են Հասիդ Գաբրիելում։

Աստծու գաղափար

Ալլահին (աստծուն) պատկերող մեդալիոն Սուրբ Սոֆիայի տաճարում, Թուրքիա, Ստամբուլ:

Իսլամը երբեմն դիտարկվում է որպես գլխավոր կրոններից ամենապարզ ուսմունք ունեցողը։ Դրա ամենահիմնական գաղափարը խիստ միաստվածությունն է, որը կոչվում է թավհիդ (արաբերեն՝ توحيد‎): Աստված նկարագրվում է Ղուրանի 112-րդ գլխում. «Նա Աստվածն է, Մեկ և Միակը. Աստված, Հավերժությունը, Բացարձակը. Նա չի ծնում, ոչ էլ ծնվել է, և չկա Նրա նման երկրորդը» (112:1–4): Մուսուլմանները չեն ընդունում բազմաստվածությունն ու կռապաշտությունը, որը կոչվում է Shirk, և հրաժարվում են Սուրբ երրորդության քրիստոնեական գաղափարից։ Իսլամում Աստված հասկացողությունից վեր է, և, հետևաբար, մուսուլմանները չպետք է մարդկային հատկանիշներ վերագրեն նրան։ Աստված նկարագրվում է հատուկ անուններով ու ածականներով, որոնցից ամենաընդհանուրներն են Al-Rahmān-ը՝ «կարեկցող», և Al-Rahīm-ը՝ «բարեգութ»։

Մուսուլմանները հավատում են, որ տիեզերքում ամեն ինչի ստեղծումը տեղի է ունեցել Աստծո հրամանով՝ «Եղի՛ր, և եղել է», և գոյության նպատակը երկրպագությունն է կամ Աստծուն ճանաչելը։ Նա դիտարկվում է որպես անհատական աստված, որը պատասխանում է, երբ որ կարիքավոր կամ վշտացած մարդիկ կանչում են իրեն։ Չկան միջնորդներ, ինչպես հոգևորականները, որ կապ հաստատեն Աստծու հետ, որն ասում է. «Ես ավելի մոտ եմ քեզ, քան թե (քո) լծային երակը»։ Աստվածային գիտակցությունը կոչում են թաքվա (taqwa):

Allāh բառը այն տեմինն է, որն առանց հոգնակի թվի կամ սեռի գործածվում է մուսուլմանների, արաբախոս քրիստոնյաների ու հրեաների կողմից՝ Աստծուն անվանելու համար, մինչդեռ 'ʾilāh' (արաբերեն՝ إله‎) տերմինը գործածվում է աստվածություն կամ ընդհանրապես աստված իմաստով։ Այլ ոչ արաբ մուսուլմաններ կարող են Ալլահից բացի գործածել տարբեր անուններ, ինչպես, օրինակ, «թանրը»՝ թուրքերենում, «խոդա»՝ պարսկերենում կամ «խուդա»՝ ուրդուում։

Հրեշտակներ

Մուհամմադը՝ Գաբրիել հրեշտակապետից իր առաջին հայտնությունը ստանալիս: Ռաշիդ-ալ-Դին Համադանի «Ջամի ալ-թավարիխ» ձեռագրից, 1307 թվական, Իլխանության շրջան:

Հրեշտակներին հավատալը իսլամում առանցքային է։ Ղուրանում հրեշտակ բառը (արաբերեն՝ ملك‎ 'malak') ծագում է կամ Malaka-ից, որը նշանակում է՝ «նա վերահսկեց»՝ շնորհիվ հրեշտակների՝ տարբեր առաջադրանքներ կառավարելու կարողության, կամ էլ ’-l-k, l-’-k կամ m-l-k արմատից, որը նշանակում է «սուրհանդակ», ինչպես որ եբրայերենում (malʾákh) ու հունարենում (angelos): Ի տարբերություն եբրայերեն տարբերակի՝ տեմինը վերաբերում է բացառապես աստվածային աշխարհի երկնային հոգիներին, բայց ոչ երբեք մարդկային սուրհանդակներին։ Փոխարենը, Ղուրանը հրեշտակային ու մարդկային սուրհանդակներին նկատի ունենալիս գործածում է «ռասուլ» տերմինը։

Ղուրանը իսլամական հրեշտակների գաղափարի գլխավոր աղբյուրն է։ Դրանցից որոշները, ինչպես Գաբրիելն ու Միքայելը, Ղուրանում հենց իրենց անունով են ներկայացված, մինչդեռ մյուսները ներկայացված են իրենց գործառույթով։ Հադիսական գրականության մեջ հրեշտակները հաճախ միայն մեկ հատուկ երևույթի հետ են կապվում։ Հրեշտակները կարևոր դեր են խաղում Միրաժի գրականության մեջ, որտեղ Մուհամմադը մի քանի հրեշտակների է հանդիպում երկնքում իր ճամփորդության ընթացքում : Այլ հրեշտակներ հաճախ պատկերվել են իսլամական էսխատալոգիայում, իսլամական աստվածաբանության ու փիլիսոփայության մեջ։ Հրեշտակներին տրվող հանձնարարություններից են, օրինակ, Աստծո հայտնությունները հաղորդելը, նրան փառաբանելը, մարդկանց քայլերը արձանագրելը և մահվան պահին մարդու հոգու հետ խոսելը։

Իսլամում, ինչպես որ հուդայականության ու քրիստոնեության մեջ, հրեշտակները հաճախ ներկայացվում են մարդու տեսքով և գերբնական տարրերով՝ թևեր, մեծ չափեր կամ երկնային ատրիբուտներ։ Ղուրանը նրանց նկարագրում է որպես «թևերով սուրհանդակներ՝ երկու կամ երեք կամ չորս (զույգ). Նա [Աստված] ավելացնում է Արարմանը, ինչպես որ ցանկանում է...» : Հրեշտակների ընդհանուր առանձնահատկություններն են նրանց բացակայող մարմնական ցանկությունները, ինչպես ուտելու և խմելու։ Նյութական ցանկությունների բացակայությունը ևս ցույց է տալիս, որ նրանք լույսից են ստեղծվել. գթության հրեշտակները ստեղծված են nur -ից (սառը լույս)՝ ի հակադրություն պատժի հրեշտակների, որոնք ստեղծված են nar-ից (տաք լույս)։ Մուսուլմանները սովորաբար չեն ընդունում հրեշտակներին պատկերներում արտահայտելու ընկալումը, ինչպիսիք որ առկա են արևմտյան արվեստում։

Իբն Սինան, որը պատկերել է Ալ-Ֆարաբի նեոպլատոնական ծագման տիեզերաբանությունը, զարգացրել է Ինտելեկտների հրեշտակային հիերարխիա, որը ստեղծված է «Միակի» կողմից։ Հետևաբար, Աստծու ստեղծած առաջին արարածը գերագույն հրեշտակապետն է, որին հետևում են մյուս հրեշտակապետերը, որոնք ավելի ցածր ինտելեկտ ունեն։ Այս ինտելեկտներից բխում են ավելի ցածր հրեշտակները կամ «շարժվող ոլորտները», որոնցից հերթով բխում են այլ ինտելեկտներ, մինչև որ հասնում են բարձրագույն Ինտելեկտին, որը ղեկավարում է հոգիները։ Տասներորդ ինտելեկտը պատասխանատու է նյութական էությունները կյանքի կոչելու և մտքերը լուսավորելու համար։

Որոշ ժամանակակից գիտնականներ ընդգծում են հրեշտակների գաղափարի փոխաբերական մեկնաբանությունը։

Հայտնություններ

Ղուրանի առաջին գլուխը՝ Ալ-Ֆաթիհան (Բացումը), բաղկացած է վեց հատվածից:

Մուսուլմանները հավատում են, որ իսլամական սուրբ գրքերը Ալլահի կողմից թելադրվել են տարբեր մարգարեների, իսկ նախապես հայտնաբերված սուրբ գրությունների մասերը՝ Tawrat (Թորա) և Injil (Ավետարան), խեղաթյուրված են եղել կա՛մ մեկնաբանության առումով, կա՛մ տեքստի, կամ էլ՝ երկուսի։ Ղուրանը (բառացի՝ «Արտասանություն») մուսուլմանները համարում են Աստծո վերջնական հայտնությունն ու բառացի խոսքը և դասական արաբերենով գրված լավագույն գրական երկը։

Մուսուլմանները հավատում են, որ Ղուրանի հատվածները Աստծու կողմից ուղարկվել են Մուհամմադին Գաբրիել (Jibrīl) հրեշտակապետի միջոցով հիմնականում մ.թ. 610 թվականից մինչև 632 թվականի հունիսի 8-ը՝ նրա մահը։ Քանի դեռ Մուհամմադը ողջ էր, այդ բոլոր հայտնությունները գրի էին առնվում նրա ուղեկիցների (sahabah) կողմից, թեև փոխանցման հիմնական մեթոդը բանավոր է եղել՝ հիշողության միջոցով։

Ղուրանը բաժանված է 114 գլխի (suras), որոնք միասին պարունակում են 6,236 չափածո հատված (āyāt): Ժամանակագրական առումով ամենավաղ սուրահները՝ Մեքքայում հայտնված, հիմնականում բարոյական ու հոգևոր թեմաների շուրջ են։ Հետագայի Մադինայում հայտնված սուրահները քննարկում են մուսուլմանական համայնքի համար կարևոր սոցիալական և իրավական հարցեր։

Ղուրանը ավելի շատ կենտրոնացած է բարոյական ուղղություն տալու, քան թե օրենսդրության վրա, և համարվում է «իսլամական սկզբունքների ու արժեքների սկզբնաղբյուր»։ Մուսուլման իրավաբանները հաշվի են նստում hadith -ի («զեկույցներ») կամ Մուհամմադ մարգարեի կյանքի գրավոր արձանագրությունների հետ, որոնք երկուսն էլ լրացնում են Ղուրանը և օգնում մեկնաբանել այն։ Ղուրանի մեկնության գիտությունը հայտնի է որպես tafsir:Ճիշտ ճարտասանության կանոնների ամբողջությունը կոչվում է tajwid:

Մուսուլմանները սովորաբար որպես բնագիր սուրբ գրություն համարում են Ղուրան արաբերեն տարբերակը, իսկ դրա թարգմանությունները համարվում են թերի ու պարզապես Ղուրանի մեկնություններ։

Մարգարեներ և սուննաներ

Պարսկական մանրանկար, որը պատկերում է Աբրահամին, Մոսվեսին, Հիսուսին և մյուս մարգարեներին աղոթքով առաջնորդող Մուհամմադին:

Մուսուլմանները իսլամի մարգարեներին (արաբերեն՝ أنبياء‎ 'anbiyāʾ' ) սահմանում են Աստծու կողմից որպես իր սուրհանդակներ ընտրված մարդկանց։ Համաձայն Ղուրանի՝ մարգարեները աստծու կողմից հրահանգված են մարդկանց հաղորդել «Աստծու կամքը»։ Մուսուլմանները հավատում են, որ մարգարեները մարդկային են և ոչ թե աստվածային, թեև նրանցից ոմանք կարրող են հրաշքներ գործել՝ իրենց ճշմարտացիությունը ապացուցելու համար։ Իսլամական աստվածաբանությունն ասում է, որ Աստծու բոլոր սուրհանդակները քարոզել են իսլամի հաղորդագրությունը՝ Աստծո կամքին հանձնվելը։ Ղուրանը նշում է իսլամում մարգարեներ համարվող բազմաթիվ հայտնի կերպարների անուններ, այդ թվում՝ Ադամ, Նոյ, Աբրահամ, Մովսես և Հիսուս։

Մուսուլմանները հավատում են, որ Աստված վերջապես ուղարկեց Մուհամմադին՝ որպես վերջին իրավակիր մարգարեի (մարգարեների եզրափակումը)՝ աստվածային հաղորդագրությունը ամբողջ աշխարհին հայտնելու համար (ամփոփելու և ավարտելու Աստծու խոսքը)։ Իսլամում Մուհամմադի կյանքի «նորմատիվ» օրինակը կոչվում է Սուննա (բառացի՝ «բռնած ճանապարհ»)։ Մուսուլմաններին խրախուսվում է իրենց առօրյա կյանքում հետամուտ լինել Մուհամմադի գործունեությանը, իսկ Սուննան վճռական դեր ունի Ղուրանի մեկնության համար։ Այդ օրինակը ավանդության մեջ հայտնի է հադիս անունով, որը մարգարեի խոսքերի, գործունեության և անձնական հատկանիշների ամբողջությունն է։ Հադիս Քուդսին հադիսի ենթակատեգորիա է, որը համարվում է Մուհամմադի կողմից Աստծու բառացի խոսքերի մեջբերում, սակայն ոչ Ղուրանի մաս։

հադիսը բաղկացած է երկու տարրերից՝ պատմողների շղթա, որ կոչվում է սանադ, և փաստացի խոսքեր՝ մաթն։ հադիսները կարող են դասակարգվել ըստ պատմության՝ «իրական» կամ «ճշմարիտ»՝ Սահիհ (արաբերեն՝ صَحِيْح‎), «լավ»՝ Հասան (արաբերեն՝ حَسَن‎) կամ «թույլ»՝ Դաիֆ (արաբերեն՝ ضَعِيْف‎) և այլն։ Մուհամադ ալ-Բուխարին հավաքել է ավելի քան 300,000 հադիս, սակայն դրանցից միայն 2,602-ն են հավաստիության թեստի միջոցով ճշմարիտ համարվել՝ ընդգրկված իր գրքում՝ Սահիհ ալ-Բուխարիում, որը սուննիների համար Ղուրանից հետո ամենաիսկական աղբյուրն է։ հադիսների մեկ այլ հայտնի աղբյուր են Չորս գրքերը, որոնք շիաները համարում են ամենաիրական հադիսական վկայակոչումներ

Հարություն և դատաստան

«Հարության օրվան» հավատալը՝ Յոմ ալ-Քիյամահ (արաբ․՝ يوم القيامة‎‎) նույնպես կարևոր է մուսուլմանների համար։ Նրանք հավատում են, որ Քիյամահի ժամանակը նախասահմանված է Աստծո կողմից, սակայն հայտնի չէ մարդուն։ Քիյամահին նախորդող և դրա ընթացքում տեղի ունեցող փորձություններն ու պատիժները նկարագրված են Ղուրանում և հադիսում, ինչպես նաև գիտնականների մեկնաբանություններում։ Ղուրանը ընդգծում է մարմնի հարությունը՝ անջատում մահվան նախաիսլամական արաբական հասկացությունից։

Մուսուլմանները հավատում են, որ Յոմ ալ-Քիյամահի օրը ամբողջ մարդկությունը կդատվի իրենց լավ ու վատ արարքների համար և կուղարկվեն Ջաննաթ (դրախտ) կամ Ջահաննամ (դժոխք)։ Ղուրանում Սուրաթ ալ-Զալզալահը սա նկարագում է այսպես «Ով որ ատոմի չափով անգամ բարություն գործի կտեսնի դա (99:7), իսկ ով ատոմի չափ չարություն անի, կտեսնի դա (99:8)»։ Ղուրանը թվարկում է մի շարք մեղքեր, որոնք կարող են մարդուն դժոխք ուղարկել, ինչպես Աստծուն չհավատալը (արաբ․՝ كفر‎‎ kufr) և անազնվությունը. այնուամենայնիվ, Ղուրանը հասկանալ է տալիս, որ Աստված կների նրանց մեղքերը, որոնք կապաշխարեն։ Բարի արարքները, ինչպես բարեգործությունը, աղոթքը և կենդանիների հանդեպ կարեկցանքը, կպարգևատրվեն դրախտով։ Մուսուլմանները դրախտը պատկերացնում են որպես ուրախության ու օրհնության վայր, իսկ Ղուրանը նկարագրում է դրա մանրամասները։ Իսլամում միստիկ ավանդույթնեըրայս դրախտային բերկրանքները դիտարկում են Աստծու հիամունքի արտահայտման կոնտեքստում։ Յոմ ալ-Քիյամահի Ղուրանում հայտնի է նաև որպես Յոմ ադ-Դին (արաբ․՝ يوم الدين‎‎)՝ «Կրոնի օր», աս-սա-ահ (արաբ․՝ الساعة‎‎)՝ «Վերջին ժամ» և ալ-Քարի-ահ (արաբ․՝ القارعة‎‎)՝ «Ահազանգող»։

Իսլամական ապոկալիպտիկ գրականությունը, որը նկարագրում է Արմագեդոնը, հաճախ հայտնի է որպես ֆիտնա կամ մալահիմ։ Արմագեդոնը նկարագրվում է Մահդիի (մարգարեացված փրկիչ) գալուստով, որը Հիսուսի օգնության կպայքարի Դաջալի դեմ։ Նրանք կհաղթեն՝ ազատելով իսլամը դաժանությունից, և դրան կհետևի խաղաղության շրջանը, երբ մարդիկ կապրեն կրոնական արժեքներին հավատարիմ։

Աստվածային կամք

Աստվածային կամքի գաղափարը կոչվում է al-qadāʾ wa l-qadar, որը բառացիորեն նշանակում է չափել: Ամեն բան՝ լավ ու վատ, նախասահմանված է։

Երկրպագության գործողություններ

Տե՛ս նաև՝ Իսլամի հիմնասյուներ

Իսլամում կան հինգ հիմնական կրոնական գործողություններ, որոնք միասին հայտնի են որպես «Իսլամի հիմնասյուներ» (arkan al-Islam; նաև՝ arkan ad-din, «կրոնի հիմնասյուներ») և պարտադիր են բոլոր հավատացյալների համար։ Ղուրանը դրանք ներկայացնում է որպես պաշտամունքի ամբողջականության և հավատին նվիրված լինելու նշան։ Դրանք են՝ (1) հավատք (շահադա), (2) ամենօրյա աղոթքներ (նամազ), (3) հարկահավաքություն (զաքաթ), (4) ռամադանի (Սաում) ժամանակ ծոմապահություն և (5) ուխտագնացություն դեպի Մեքքա (Հաջ)՝ կյանքում գոնե մեկ անգամ։ Ե՛վ շիա, և՛ սուննի ուղղությունները այս բոլոր գործողությունների կատարման հիմնական ձևերի հարցում միմյանց հետ համաձայն են։ Սրանցից բացի՝ մուսուլմանները կատարում են նաև կրոնական այլ ակտեր։ Դրանցից ամենանշանակալիցներն են բարեգործությունը (Սադաքա) և Ղուրանի ընթերցումները։

Վկայություն

Մուղալ փադիշահի արծաթե մետաղադրամը՝ Շահադայի փորագրությամբ:

Հիմնական հոդված՝ Շահադա

Շահադան իսլամի հիմնական հավատքն է, որը պետք է արտասանվի երդման հատուկ բառերով.«Ես վկայում եմ, որ չկա ուրիշ աստված, քան Ալլահը, և Մուհամմադն է նրա մարգարեն» (أشهد أن لا إله إلا الله وأن محمدا رسول الله): Այս արտահայությունը իսլամում մյուս բոլոր հավատների ու գործողությունների հիմքն է։ Մուսուլմանները պիտի կրկնեն շահադան աղոթքի մեջ, իսկ ոչ մուսուլմանները, ովքեր ցանկանում են հարել իսլամին, պիտի արտասանեն դավանանքի տողերը։

Աղոթք

Հիմնական հոդված՝ Նամազ

Մուսուլման տղամարդիկ աղոթք իրականացնելիս, Օմայանների մզկիթ, Դամասկոս:

Ծիսական աղոթքները կոչվում են Նամազ կամ Սալաթ (արաբ.՝ صلاة): Նամազի նպատակն է միտքը կենտրոնացնել Աստծո վրա և նրա հետ անձնական կապ հաստատել՝ ի նշան գոհունակության և երկրպագության։ Օրական հինգ անգամ աղոթելը պարտադիր է, սակայն ժամանակի կառավարման առումով որոշակի ճկունություն կա։ Աղոթքներն արտասանվում են արաբերենով և կազմված են Ղուրանի հատվածներից։ Դրանք կատարվում են կրծքավանդակով՝ քաաբայի ուղղությամբ, թեև իսլամի վաղ շրջանում կատարվում էին Երուսաղեմի ուղղությամբ։ Աղերսելու գործողությունը կոչվում է դուա։

Մզկիթը երկրպագության վայր է մուսուլմանների համար, որոնք հաճախ այն կոչում են արաբերեն masjid բառով: Ուրբաթօրյա աղոթքների կամ Զոհաբերության աղոթքների համար նախատեսված մեծ մզկիթները կոչվում են մասջիդ ջամի (masjid jāmi): Թեև մզկիթի գլխավոր նպատակը որպես աղոթավայր ծառայելն է, այն իսլամական հասարակության համար հանդիպման և կրթության վայր է նաև։ Մադինայում Ալ-Մասջիդ ալ-Նաբավին կամ Մարգարեի մզկիթը նույնպես աղքատների համար հավաքատեղի է եղել։ Ժամանակակից մզկիթների դիզայնը մեծ փոփոխությունների է ենթարկվել 7-րդ դարի համեմատությամբ և ընդգրկում է ճարտարապետական այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են մինարեթները։ Աղոթքի ժամը հուշող ձայնը կոչվում է ազան։

Բարեգործություն

Հիմնական հոդված՝ Զաքաթ

«Զաքաթը» (արաբ․՝ زكاة‎‎ zakāh "alms") ունեցվածքի մի որոշակի հատվածի տրամադրումն է աղքատներին կամ կարիքավորներին և զաքաթ հավաքող հատուկ մարդկանց, ինչպես նաև սրտեր միացնելու, գերյալներին ազատելու, պարտքի տակ գտնվողների ու ճամփորդների համար։ Սա կրոնական պարտականություն է համարվում (ի տարբերություն կամավոր բարեգործության). ունևորները պարտական են կարիքավորներին, քանի որ նրանց ունեցվածքը «Աստծո առատաձեռնության նշանն է»։ Ըստ պահպանողական հաշվարկների՝ զաքաթի տարեկան քանակը համաշխարհային մարդասիրական օգնությունից 15 անգամ շատ է կազմում։ Ոչ աղքատների համար այն կազմում է տարեկան կապիտալի 2.5%-ը (1/40):

Սադաքը կամավոր բարեգործությունն է, որը կրոնական պարտականության և առատաձեռնության նշան է։ Ե՛վ Ղուրանը, և՛ հադիսները մեծ շեշտ են դրել աղքատ մարդկանց բարեկեցության համար գումար տրամադրելուն և մուսուլմաններին կոչ են արել ավելի շատ կամավոր բարեգործություն անել։ Ղուրանն ասում է. «Գումար ծախսիր (բարեգործության մեջ) այն նյութից դուրս, որը Ես եմ քեզ շնորհել, նախքան Մահը կայցելի քեզ»։ Մուհամմադի սկզբնական ուսմունքը մարդկանցից ակնկալում էր իրենց ունեցվածքի հարցում լինել առատաձեռն և ոչ ժլատ։ Կարողություն կուտակելը և աղքատների կարիքի համար այն չուղղելը սովորաբար արգելված է։ Իսլամում բարեգործության մեկ այլ տեսակ է վաքուֆը, որը նշանակում է մշտական կրոնական նվիրատվություն։

Ծոմապահություն

Ծոմի սկիզբն ազդարաող տոնին՝ հայտնի որպես Իֆտար, ավանդաբար մատուցվում է նուշով:

Հիմնական հոդված՝ Սաում

Ծոմապահությունը (արաբ․՝ صوم‎‎ ṣawm) Ռամադան ամսվա ընթացքում առավոտից իրիկուն ուտելիքից ու խմիչքից հրաժարումն է։ Նպատակը Աստծուն մոտ գտնվելու զգացողության խթանումն է. դրա ընթացքում մուսուլմանները պիտի Աստծուն արտահայտեն իրենց երախտագիտությունն ու կախվածությունը, փոխհատուցումը անցյալի մեղքերի համար, զարգացնեն ինքնակառավարում և զսպվածություն և մտածեն կարիքավորների մասին։ Սաումը պարտադիր չէ որոշ խմբերի համար, որոնց դեպքում այն կդառնա ավելորդ ծանրաբեռնվածություն։ Մյուսների համար հրաժարումը թույլատրված է միայն որոշակի հանգամանքներում, սակայն ավելի ուշ հարկավոր է ավարտին հասցնել ծոմը։

Ուխտագնացություն

Հիմնական հոդված՝ Հաջ

Ուխտագնացները Մեքքայի Մասջիդ ալ-Հարամ մզկիթում Հաջի ժամանակ:

Իսլամական պարտադիր ուխտագնացությունը՝ հաջը (արաբ․՝ حج‎‎), պիտի իրականացվի Դհու ալ-Հիջա իսլամական ամսվա ընթացքում դեպի Մեքքա քաղաք։ Ֆիզիկապես կարող ամեն մուսուլման պիտի ուխտագնացություն կատարի Մեքքա կյանքում առնվազն մեկ անգամ։ Հաջի ծիսակատարության մեջ են մտնում մեկ օր և մեկ գիշեր Մինայի անապատում վրանների մեջ անցկացնելը, ապա մեկ օր Արֆաթի անապատում Աստծուն աղոթելն ու երկրպագելը՝ հետևելով Աբրահամի ոտնահետքերին, այնուհետև բացօթյա գիշեր անցկացնելը Մուզդալիֆայի անապատի ավազներին, հետո Ջամարաթ գնալը՝ խորհրդանշական կերպով կրկնելով Աբրահամի՝ Աստծուն չենթարկվելու գայթակղությունը, ապա Մեքքա գնալը և յոթ շրջան քայլելը Քաաբայի շուրջ, որն ըստ մուսուլմանների Աբրահամի կողմից կառուցվել է որպես Աստծուն երկրպագելու վայր, հետո Սաֆա և Մարվա սարերի միջև յոթ անգամ քայելը՝ կրկրնելով Աբրահամի կնոջ՝ Հագարի քայլերը, երբ նա իր որդի Իսմայելի համար անապատում ջուր էր փնտրում՝ նախքան Մեքքան բնակավայր կդառնար։ Ուխտագնացության մեկ այլ ձև է Ումրան, որը կարելի է անել տարվա ցանկացած ժամանակ։

Ղուրանի ընթերցում և մտապահում

Հիմնական հոդված՝ Ղուրան

Մուսուլման տղամարդիկ Ղուրան ընթերցելիս:

Մուսուլմաններն ընթերցում և սովորում են Ղուրանն ամբողջությամբ կամ մասամբ որպես առաքինության գործողություն։ Բարեպաշտ մուսուլմանները արտասանում են ամբողջ Ղուրանը Ռամադան ամսվա ընթացքում։ Նա, ով ամբողջությամբ անգիր է անում Ղուրանը, կոչվում է հաֆիզ, որը Վերջին դատաստանի օրը կկարողանա տասը մարդու համար բարեխոսել։ Դրանից բացի՝ գրեթե յուրաքանչյուր մուսուլման մտապահում է Ղուրանի որոշ հատվածներ՝ օրվա ընթացքում աղոթքի ժամանակ արտասանելու համար։

Օրենք

Հիմնական հոդված՝ Շարիաթ

Շարիաթը իսլամական ավանդույթի մաս կազմող կրոնական օրենք է։ Այն ծագում է իսլամի կրոնական պատվիրաններից՝ հատկապես Ղուրանից ու Հադիսից։ Արաբերենում sharīʿah տերմինը վերաբերում է Աստծու աստվածային օրենքին և հակադրվում է ֆիքհին, որը դրա գիտական մեկնաբանությունն է։ Դրա կիրառության ձևը նոր ժամանակներում մուսուլման ավանդապաշտների ու ռեֆորմիստների միջև խնդրո առարկա է դարձել։

Իսլամական օրենսդրության ավանդական տեսությունը տարբերում է շարիաթի չորս աղբյուր՝ Ղուրան, սուննա (Հադիս և Սիրա), քիյաս (անալոգային հիմնավորում) և իջմա (իրավական կոնսենսուս)։ Իրավունքի տարբեր դպրոցներ զարգացրել են հոգևոր աղբյուրներից շարիաթի օրենքները դուրս բերել մեթոդաբանություններ՝ կիրառելով իջթիհադ (հետևություն) կոչվող գործընթացը։ Ավանդական օրենսդրությունը տարբերում է օրենքի երկու հիմնական ճյուղ՝ʿibādāt (ծեսեր) և muʿāmalāt (հասարակական հարաբերություններ), որոնք միասին կազմում են թեմաների մի լայն շրջան։ Վճիռները հինգ կատեգորիաներից մեկին են պատկանում՝ պարտադիր, խորհուրդ տրվող, թույլատրված, սարսափելի և արգելված։ Այսպիսով՝ շարիաթի որոշ ոլորտներ մասամբ համընկնում են արևմտյան օրենքների հետ, մինչդեռ մյուսները ավելի շատ համապատասխանում են Աստծո կամքին համարժեք կյանքով ապրելուն։

Պատմականորեն շարիաթը մեկնաբանվել է անկախ իրավաբանների (մուֆթիներ) կողմից։ Իրավական նորմերը (ֆաթվաներ) հաշվի են առնվում առաջնորդի նշանակած դատավորների կողմից, որոնք ղեկավարում են qāḍī' -ի ու maẓālim -ի դատարանները, որոնք վերահսկվում են առաջնորդի խորհրդի և քրեական օրենքի միջոցով։ Ժամանակակից շրջանում շարիաթի վրա հիմնված քրեական օրենքները մեծապես փոխարինվել են եվրոպական մոդելի օրենսդրություններով։ Մինչ մուսուլման մեծամասնությամբ երկրների սահմանադրությունները հղումներ են անում շարիաթին, դրա դասական օրենքները հիմնականում պահպանվում էին անձնական բնույթի (ընտանեկան) օրենքներում։ Այս օրենքները կոդավորող իրավական մարմինները փորձում են դրանք ավելի մոդեռն դարձնել՝ չհրաժարվելով ավանդական օրենսդրության հիմքերից։ 20-րդ դարավերջի իսլամական վերածնունդը իսլամական շարժումներ առաջ բերեց, որոնք կոչ էին անում ամբողջությամբ կիրառելու շարիաթը։ Շարիաթի դերը ամբողջ աշխարհում վիճարկելի հարց է դարձել։ Ներկայումս շարունակվող քննարկումներ կան այն հարցի շուրջ, թե արդյոք շարիաթը համատեղելի է կառավարման աշխարհիկ ձևերի, մարդու իրավունքների, մտքի ազատության և կանանց իրավունքների հետ։

Գիտնականներ

Ղրիմի թաթար մուսուլման ուսանողները (1856 թվական):

Իսլամը հուդայականության պես կրոնական իմաստով հոգևորականություն չունի, ինչպես, օրինակ, քահանաներ, որոնք միջնորդ կհանդիսանան Աստծու և մարդկանց միջև։ Այնուամենայնիվ, իսլամում կան շատ տերմիններ, որոնք վերաբերում են իսլամի հոգևորական աստիճաններին։ Լայն առումով՝ ուլեմա (արաբ․՝ علماء‎‎) տերմինն օգտագործվում է մուսուլման գիտնականների մարմինն անվանելու համար, որոնք մի քանի տարի իսլամական գիտության դասեր են արել։ Իսլամական օրենքը մեկնաբանող իրավաբանը կոչվում է մուֆթի (արաբ․՝ مفتي‎‎) և հաճախ իրավական կարծիքներ է հայտնում, որոնք կոչվում են ֆաթվաներ։ Իրավագիտության մասնագերը կոչվում է ֆաքիհ (արաբ․՝ فقيه‎‎): Հադիսների գիտությունն ուսումնասիրողին անվանում են մուհադիս։ Քադին իսլամական դատարանի դատավորն է։ Գիտնականներին տվրող պատվավոր կոչումներ են շեյխը, մուլլան և մավլավին։ Իմամը (արաբ․՝ إمام‎‎) ղեկավար պաշտոն է, որը գործածվում է իսլամի երկրպագության ծառայությունների կոնտեքստում։

Իրավագիտության դպրոցներ

Իսլամի իրավագիտության դպրոցները մուսուլմանական աշխարհում:

Իրավագիտության դպրոցը կոչվում է մադհաբ (արաբ․՝ مذهب‎‎): սուննի ուղղության չորս գլխավոր դպրոցներն են՝ Հանաֆի, Մալիկի, Շաֆի և երբեմն՝ Զահիրի, միննչդեռ շիա ուղղության դպրոցներն են Ջաֆարին և Զաիդին։ Յուրաքանչյուրը տարբերվում է իր մեթոդաբանությամբ, որը կոչվում է Ուսուլ ալ-ֆիքհ։ Կրոնագետի կողմից ընդունված որոշումները կոչվում են թաքլիդ։ Գահիր մուքալիդ տերմինը բառացի վերաբերում է նրանց, ովքեր չեն գործածում թաքլիդը և չունեն մադհաբ։ Իսկ անհատի կողմից օրենքը անկախ մեկնաբանումը կոչբում է իջթիհադ։

Տնտեսություն

Հարուստների ու աղքատների միջև տարբերությունը կրճատելու նպատակով իսլամական տնտեսական օրենսդրությունը խրախուսում է առևտուրը, չի խրախուսում ունեցվածքի կուտակումն ու շահադիտական բնույթի վարկերը (ուսուրի, արաբերեն՝ ռիբա)։ Հետևաբար, ունեցվածքը հարկվում է զաքաթի միջոցով, սակայն առևտուրը չի հարկվում։ Ուսուրին, որը թույլ է տալիս հարուստին էլ ավելի հարստանալ, արգելված է իսլամում։ Շահույթի բաժանումն ու ներդրվող ձեռնարկատիրական կապիտալը, որը նույնպես ռիսկ է ներկայացնում ներդրողի համար, ընդունելի է։ Շահարկման նպատակով մթերքի կուտակումը նույնպես չի խրախուսվում։

Ուրիշներին պատկանող հողը խլելը նույնպես արգելված է։ Ուսուրի արգելումը հանգեցրել է իսլամական բանկային համակարգի զարգացմանը։ Մուհամմադի ժամանակներում պետությանն ուղղված ցանկացած գումար անմիջապես ծախսվում էր աղքատներին օգնելու նպատակով։ Ապա՝ 634 թվականին Ումարը պաշտոնապես հիմնեց Բեյթ ալ-մալի բարեկեցիկ պետությունը։ Վերջինս աղքատ, կարիքավոր, ծեր, որբ ու հաշմանդամ մուսուլմանների և ոչ մուսուլմանների համար էր։ Բեյթ ալ-մալը հարյուրավոր տարիներ պահպանեց իր գոյությունը 7-րդ դարի Ռաշիդուն խալիֆայության ներքո և շարունակեց նաև Օմայյան խալիֆայության ու Աբբասյան խալիֆայության դարաշրջաններում։ Ումարը ներմուծեց նաև մանկական նպաստ ու մեծահասակների թոշակ։

Ջիհադ

Հիմնական հոդված՝ Ջիհադ

Ջիհադ նշանակում է «ջանալ կամ պայքարել» (Աստծու ձևով)։ Լայն իմաստով ջիհադը «վերջին ուժը, ջանքերը, նվիրումը կամ կարողությունը ներդնելն է՝ անհնազանդության օբյեկտի դեմ պայքարելու համար»։ Կախված այդ օբյեկտի տեսանելի լինելուց, Հրեշից և մարդու սեփական եսից (ինչպես, օրինակ, մեղսալի ցանկությունների առկայությունը)՝ գոյություն ունեն ջիհադի տարբեր կատեգորիաներ։ Ջիհադը վերաբերում է նաև մարդու՝ կրոնական ու բարոյական կատարելության ձգտմանը։ Առանց ածականի գործածության դեպքում ջիհադը ռազմական տերմին է։ Մուսուլման որոշ իշխանություններ՝ հատկապես շիաների ու սուֆիստների մոտ, տարբերում են «ավելի մեծ ջիհադ», որը վերաբերում է հոգևոր ինքնակատարելագործմանը, և «ավելի փոքր ջիհադ»՝ պատերազմ։

Իսլամական օրենսդրության մեջ ջիհադը սովորաբար ոչ մուսուլման մարտիկների դեմ ուղղված զինվորական ուժն է։ Ջիհադը պատերազմի միակ թույլատրելի ձևն է իսլամական օրենքում և կարող է հայտարարվել ապօրինի գործերի, ահաբեկիչների, հանցավոր խմբերի, ապստամբների, հավատուրացների, առաջնորդների կամ երկրների դեմ, որոնք ճնշում են մուսուլմաններին։ Շատ մուսուլմաններ ներկայումս ջիհադը մեկնաբանում են որպես պատերազմի միակ պաշտպանական ձև։ Ջիհադը դառնում է անհատական պարտականություն միայն նրանց համար, ովքեր իշխանության են գալիս։ Մյուսների համար այն տեղի է ունենում միայն ընդհանուր զորահավաքի դեպքում։ Շիաներից շատերի համար ագրեսիվ ջիհադ կարող է հայտարարել միայն մուսուլմանական համայնքի՝ աստծու կողմից նշանակված առաջնորդը, որպիսին 868 թվականին Մուհամմադ ալ-Մահդիի անհետացումից ի վեր չի եղել։

Հասարակություն

Ընտանեկան կյանք

Տե՛ս նաև՝ Կինն իսլամում

Կարոլ I-ի մզկիթի գմբեթը Ռումինիայի Կոնստանցա քաղաքում՝ իսլամական մահիկը գլխին:

Մուսուլմանական ընտանիքում երեխայի ծնունդն ուղեկցվում է մի շարք կրոնական ծեսերով։ Ծնունդից անմիջապես հետո երեխայի աջ ականջին շշնջում են ազանի խոսքերը։ Յոթերորդ օրը իրականացվում է աքիքայի ծիսակատարությունը, երբ կենդանի են զոհաբերում և միսը բաժանում աղքատներին։ Երեխայի գլուխը սափրում են և մազերի քաշի չափով գումար նվիրաբերում աղքատներին։ Բացի երեխայի հիմնական կարիքները հոգալուց՝ սնունդ, կացարան և կրթություն, ծնողները կամ ընտանիքի մեծերը ստանձնում են նաև երեխային բարոյական հատկանիշներ, կրոնական գիտելիքներ և պրակտիկաներ սովորեցնելու պարտականությունը։ Ամուսնությունը, որը մուսուլման ընտանիքի հիմքն է, քաղաքացիական պայմանագիր է երկու կողմերի միջև՝ երկու վկաների ներկայությամբ։ Փեսան պարտավոր է վճարել հարսի համար (մահր)՝ պայմանագրում նշվածի համաձայն։ Իսլամական աշխարհում շատ ընտանիքներ բաղկացած են մեկ զույգից։ Բազմայրությունը, երբ կինը ունենում է երկու կամ ավելի ամուսին, արգելված է իսլամում։ Այնուամենայնիվ, մուսուլման տղամարդիկ կարող են բազմակնության պրակտիկա ունենալ, այսինքն՝ միաժամանակ մեկից ավելի կին ունենալ՝ մինչև չորս՝ ըստ 4-րդ սուրահի 3-րդ հատվածի։ Տղամարդը առաջին կնոջ հավանության կարիքը չունի երկրորդ անգամ ամուսնանալու համար, քանի որ Ղուրանում կամ Հադիսում նման բան նշված չէ։ Կնոջ վկայությունն իսլամում հավասարազոր է տղամարդու վկայության կեսին։ Մուսուլմանական ամուսնության զանազան տարբերակներ կան ամբողջ մուսուլմանական աշխարհի մոտ։ Սովորաբար մուսուլման ընտանիքում կինը գործում է տանը, իսկ տղամարդը պատասխանատու է դրսի աշխարհի համար։ Այնուամենայնիվ, գործնականում այս բաժանումը քարացած չէ։ Ժառանգության առումով տղան ստանում է երկու անգամ ավելի մեծ բաժին, քան աղջիկը։

Մուսուլմանի մահվան ընթացքում և դրանից հետո կատարվում են որոշակի կրոնական ծեսեր։ Մահացողի մոտ գտնվողները նրան խրախուսում են արտասանել Շահադան, քանի որ մուսուլմաններն ուզում են, որ իրենց վերջին խոսքը հավատի արտահայտությունը լինի։ Մահվանից հետո միևնույն սեռի ներկայացուցիչները լողացնում են մարմինը և փաթաթում սպիտակ սավանի մեջ, որը կոչվում է քաֆան։ Դին դնելով դագաղի մեջ՝ նախ տանում են մզկիթ, որտեղ հոգեհանգստի աղոթք է ասվում, ապա տանում են գերեզման։

Էթիկետ և դիետա

Շատ պրակտիկաներ պատկանում են իսլամական էթիկայի կամ ադաբի կատեգորիային։ Դրանց թվում են՝ մյուսներին բարևելը "as-salamu 'alaykum" («խաղաղությունն ընդ քեզ») խոսքերով, ուտելուց առաջ bismillah («Աստծու անունով») ասելը, ուտելիս կամ խմելիս միայն աջ ձեռքը գործածելը։ Իսլամական հիգիենայի պրակտիկան հիմնականում պատկանում է անձնական մաքության ու առողջության կատեգորիային։ Տղամարդկանց թլփատությունը նույնպես կիրառվում է իսլամում։ Իսլամական թաղման ծեսերն ընդգրկում են Salat al-Janazah -ը (թաղման աղոթք) դին լողացնելու, սավանով փաթաթելու և թաղելու ժամանակ։ Մուսուլմանները խիստ դիետայի են ենթարկվում։ Արգելված մթերքների թվում են խոզի միսը, արյունը, կենդանիների մաշկն ու ալկոհոլը։ Միսը պիտի լինի խոտակեր անասունների, որոնք մորթվում են Ալլահի անունով մուսուլմանի, հրեայի կամ քրիստոնյայի ձեռքով՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ մարդ ինքն է որսացել։ Մուսուլմանների համար թույլատրելի մթերքը հայտնի է որպես հալալ մթերք։

Հասարակական պարտականություններ

Մուսուլման հասարակության մեջ համայնքի անդամները տարբեր սոցիալական ծառայություններ են մատուցում։ Դրանք հրահանգվում են իսլմական կանոնիկ տեքստերով, և մուսւոլմանի կյանքը կիսատ է համարվում, եթե նա չի ծառայում մարդկությանը։ Իրականում, իսլամական ավանդության մեջ սոցիալական բարեկեցության գաղափարն ամենակարևոր արժեքներից է։ Ղուրանի 2:117 հատվածը հաճախ մեջբերում են իսլամական սոցիալական բարեկեցության գաղափարը ներկայացնելու համար։ Նմանապես, իսլամում սահմանված են նաև ծնողների, հարևանների, բարեկամների, հիվանդների, ծերերի ու փոքրամասնությունների հանդեպ վարվեցողության կանոնները։ Ծնողներին հարգելն ու հնազանդվելը և հատկապես մեծ տարիքում նրանց մասին հոգալը կրոնական պարտականություն է։ Բարեկամների հանդեպ վերաբերմունքի հարցում երկկողմ մոտեցում կա՝ նրանց հետ լավ հարաբերություններ պահպանել և անհրաժեշտության դեպքում ֆինանսական օգնություն առաջարկել։ Նրանց հետ կապերը խղելը հանդիմանության է արժանանում։ Անկախ հարևանի կրոնական պատկանելության՝ իսլամը սովորեցնում է մուսուլմաններին հնարավորինս լավ վերաբերվել նրանց և խնդիրներ չառաջացնել։ Որբ երեխաների վերաբերյալ Ղուրանն արգելում է կոպիտ ու ճնշող վերաբերմունքը նրանց հանդեպ՝ խրախուսելով բարությունն ու արդարությունը։ Այն նաև հանդիմանում է նրանց, ովքեր չեն պատվում և կեևակրում որբ երեխաներին (Ղուրան 89:17-18)։

Բնորոշ գծեր

Հիջաբը համեստության խորհրդանիշ է:

Ղուրանը և Մուհամմադի սունան մուսուլմանների համար բարոյական նորմերի մի ամբողջ համակարգ են սահմանում, որին նրանք պետք է հետևեն իրենց անձնական, հասարակական, քաղաքական և կրոնական կյանքում։ Պատշաճ բարոյական վարվելակերպը, լավ արարքները, ճշմարտասիրությունը և բարի բնավորությունը մտնում են բարոյականության ուղենիշների մեջ։ Իսլամում բարոյական արժեքների պահպանումը միշտ կրոնական կարևորություն ունի, քանի որ այն բարձրացնում է հավատացյալի կրոնական կարգավիճակը և հաճախ դիտվում է որպես երկրպագության անհերքելի գործողություն։ Բարոյականության վերաբերյալ իսլամի տիպական դասերից մեկը հանցագործին տուգանելն է իր հանցանիք չափով, սակայն նրան ներելը շատ ավելի նախընտրելի է։ Իսկ նրան լավություն անելը բարձրագույն գովասանքի է արժանի։ Ղուրանն ասում է.«Ե՛տ մղիր (չարիքը) լավ արարքով» (41:34)։ Հետևաբար, մուսուլմանը պիտի միայն բարի գործ անի, քանի որ չար գործերը ավելացնում են վատ սովորությունները։ Իսլամի հիմնական բարոյական հատկանիշներն են արդարությունը, ներողամտությունը, ճշմարտացիությունը, բարությունը, ազնվությունը և աստվածավախությունը։ Կարևոր մյուս արժեքների թվում են բարեգործություն անելը, խոստումը պահելը, համեստությունը և հնազանդությունը, խոսքի մեջ պարկեշտություն պահպանելը, հանդուրժողականությունը, վստահելիությունը, զայրույթի կառավարումը և նպատակների անկեղծությունը։

Որպես կրոն՝ իսլամը շեշտում է լավ բնավորություն ունենալու գաղափարը։ Ինչպես Մուհամմադն է ասում.«Ձեզանից լավագույնները նրանք են, ովքեր ունեն լավագույն բնավորությունն ու պահվածքը» (Շահիհ ալ-Բուխարի, 8:73:56)։ Իսլամում արդարությունը ոչ միայն բարոյական արժեք է, այլ նաև պարտականություն, որն անհրաժեշտ է կատարել ցանկացած պարագայում։ Ղուրանը և հադիսը Ալլահին նկարագրում են որպես բարի և իր արարածների հանդեպ գթասիրտ մեկի, և մարդկանց կոչ են անում նրա պես բարեգութ լինել։ Ներողամտությունը որպես արժանիք մեծապես ընդունված է իսլամում և համարվում է մուսուլմանական կարևոր պրակտիկա։ Համեստության վերաբերյալ Մուհամմադն ասում է.«Ամեն կրոն ունի իր առանձնահատկությունը, իսկ իսլամի առանձնահատկությունը համեստությունն է»։

Կառավարություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Իսլամական պետություն, Սուլթան, Խանություն, Էմիրություն, և Խալիֆայություն

Իսլամի հիմնական օրենքը չի տարբերակում «եկեղեցու» և «պետության» հարցերը. գիտնականները գործում են որպես իրավաբաններ և աստվածաբաններ։ Ներկայումս ոչ մի կառավարություն չի համապատասխանում իսլամի տնտեսական օրենսդրությանը, սակայն քայլեր են ձեռնարկվում դրա որոշ հատվածներ կիրառելու ուղղությամբ։ սուննի և շիա ուղղությունների բաժանումը ազդում է նաև մուսուլմանների միջկառավարական հարաբերությունների վրա, ինչպես, օրինակ, Սաուդյան Արաբիայի և Իրանի։

Պատմություն

Մեդինայի Հիջազ շրջանում գտնվող Ալ-Մասջիդ ալ-Նաբավի (Մարգարեի մզկիթի) համայնապատկերը, ներկայումս՝ Սաուդյան Արաբիայում. իսլամի երկրորդ ամենասուրբ մզկիթը

Մուհամմադ (610–632)

Հիմնական հոդված՝ Մուհամմադ

Մուսուլմանական ավանդույթը Մուհամմադին (մ.թ. 570 – Հունիսի 8, 632 թվական) համարում է վերջին մարգարե։ Ըստ կենսագիրների՝ իր կյանքի վերջին 22 տարիների ընթացքում՝ սկսած մ.թ. 610 թվականին, երբ նա 40 տարեկան էր, Մուհամմադը պատմում է Ալլահից ստացած հայտնությունների մասին, որ նրան էին փոխանցվել Գաբրիել հրեշտակապետի միջոցով։ Մուհամմադի գործընկերները մտապահում և արձանագրում են դրանք, որն էլ դառնում է Ղուրանը։

Այդ ընթացքում Մուհամմադը Մեքքայում քարոզում է մարդկանց՝ աղերսելով նրանց հրաժարվել բազմաստվածությունից և երկրպագել միայն Ալլահին։ Թեև որոշ մարդիկ ընդունում են իսլամը, Մեքքայի իշխանությունները հետապնդում են Մուհամմադին և նրա հետևորդներին։ Դրա հետևանքով մուսուլմանները արտագաղթում են Աբասսինիա (Ակսումի թագավորություն)։ Իսլամ ընդունածները հիմնականում աղքատ, օտարերկրացի նախկին ստրուկներ էին, ինչպես Բիլալ իբն Ռաբահ ալ-Հաբաշին, որը սևամորթ էր։ Մեքքայի վերնախավը զգում էր, որ Մուհամմադը խարխլում է իրենց հասարակական կարգի հիմքերը՝ քարոզելով երկրպագել միայն մեկ աստծու և ռասայական հավասարության կոչ անելով, և այդ գաղափարները ընկալվում են աղքատների ու ստրուկների կողմից։

Մեքքացիների կողմից 12 տարի հետապնդվելուց հետո Մուհամմադը, նրա հարազատներն ու հետևորդները 622 թվականին Հիջրա («գաղթ») են կատարում դեպի Մեդինա քաղաք (նախկինում հատնի որպես Յաթրիբ)։ Այնտեղ մեդինացի կրոնափոխները (անսարներ) և մեքքացի գաղթականները հիմնում են կրոնաքաղաքական իշխանություն։ Ձևավորվում է Մեդինայի Սահմանադրությունը՝ սահմանելով մի շարք իրավունքներ Մեդինայի մուսուլման, հրեա և քրիստոնյա համայնքների համար՝ ընդգրկելով նրանց մեկ համայնքի ներքո՝ Ումմա։

Սահմանադրությունը սահմանում էր.

• համայնքի անվտանգությունը
• կրոնական ազատությունները
• Մեդինայի դերը որպես սուրբ վայր (արգելելով բռնությունն ու զենքի կիրառումը)
• կանանց անվտանգությունը
• Մեդինայի ներսում կայուն ցեղային հարաբերությունները
• ընդհարումների ժամանակ համայնքին աջակցելուն ուղղված հարկային համակարգը
• բացառիկ քաղաքական դաշինքների պայմանները
• անհատների պաշտպանությունը երաշխավորող համակարգը
• վեճերը լուծող արդարադատության համակարգը, որտեղ ոչ մուսուլմանները նույնպես կարող էին կիրառել իրենց սեփական օրենքներն ու դատավորներին։

Բոլոր ցեղերը ստորագրեցին համաձայնագիրը՝ համաձայնվելով պաշտպանել Մեդիան արտաքին վտանգից և ապրել ներդաշնակության մեջ։ Մի քանի տարվա ընթացքում երկու ճակատամարտ տեղի ունեցավ Մեքքայի ուժերի դեմ. առաջինը Բադրի ճակատամարտն էր 624 թվականին, որտեղ մուսուլմանները հաղթանակ տարան, իսկ մեկ տարի անց, երբ մեքքացիները վերադարձան Մեդինա, տեղի ունեցավ Ուհուդի ճակատամարտը, որը վերջնական ավարտ չունեցավ։

Արաբիայի մնացած արաբական ցեղերը դաշնություն կազմեցին և Խրամատի ճակատամարտի ժամանակ (627 թվականի մարտ-ապրիլ) պաշարեցին Մեդինան՝ նպատակ ունենալով վերջ դնելու իսլամին։ 628 թվականին Մեքքայի և մոսուլմանների միջև կնքվեց Հուդայբիյահի պայմանագիրը, որը երկու տարի անց խախտվեց Մեքքայի կողմից։ Հուդայբիյահի պայմանագիրը ստորագրելուց հետո շատ մարդիկ դարձան մուսուլման։ Միևնույն ժամանակ Մեքքայի առևտրային ուղիները կրճատվեցին, քանի որ Մուհամմադը շրջապատող անապատների ցեղերին իր ղեկավարության տակ առավ։ Մինչև 629 թվականը Մուհամմադը հաղթող դուրս եկավ Մեքքայի նվաճման արյունալի պատերազմում, իսկ մինչև 632 թվականի իր մահը (62 տարեկանում) նա արդեն միավորել էր արաբական ցեղերին մեկ կրոնական պետության ներքո։

Մուսուլմանների ամենավաղ երեք սերունդները հայտնի են Սալաֆ անունով, իսկ Մուհամմադի համախոհները՝ Սաբահ անունով։ Նրանցից շատերը, ինչպես հադիսի ամենամեծ պատմիչ Աբու Հուրեյրան, կազմել են սուննաները։

Խալիֆայություն և քաղաքացիական հակամարտություն (632–750)

Հիմնական հոդված՝ Արաբական արշավանքներ

Ռաշիդուն և Օմայյան խալիֆայությունների տարածումը:

Ժայռի գմբեթը՝ կառուցված Աբդ ալ-Մալիքի կողմից. ավարտին է հասցվել Երկրորդ ֆիտնայի վերջում:

632 թվականին Մուհամմադի մահով անհամաձայնություն ծագեց այն հարցի շուրջ, թե ով պիտի փոխարինի նրան որպես մուսուլման հասարակության ղեկավար։ Աբու Բաքրը՝ Մուհամմադի գործընկերն ու մտերիմ ընկերը, դարձավ առաջին խալիֆ։ Նրա ղեկավարության ներքո մուսուլմանները դիմակայեցին արաբական ցեղերի բարձրացրած ապստամբությանը՝ հայտնի որպես Ռիդդայի պատերազմներ կամ «Ուխտադրժության պատերազմներ»։

634 թվականին Աբու Քաբրի մահվանից հետո խալիֆ դարձավ Ումար իբն ալ-Խաթաբը, որին հաջորդեցին Ութման իբն ալ-Աֆֆանը, Ալի իբն Աբի Թալիբը և Հասան իբն Ալին։ Առաջին 4 խալիֆները սուննի իսլամում հայտնի են որպես al-khulafā' ar-rāshidūn («Իրավունքով առաջնորդվող խալիֆներ»)։ Նրանց ղեկավարության ներքո մուսուլմանների տարածքները ընդլայնվեցին Պարսկական և Բյուզանդական տարածքների ուղղությամբ։

Երբ 644 թվականին պարսիկները սպանեցին Ումարին, Ութմանի ընտրությունը՝ որպես նրա իրավահաջորդի, դիմադրության արժանացավ։ 656 թվականին Ութմանը նույնպես սպանվեց, և Ալին ստանձնեց խալիֆի պաշտոնը։ Սա հանգեցրեց առաջին քաղաքացիական պատերազմի («Առաջին ֆիտնա»)։ Ալին սպանվեց Խարիջիտների կողմից 661 թվականին։ Հետագա կռվից խուսափելու համար նոր խալիֆ Հասան իբն Ալին խաղաղության դաշնագիր կնքեց՝ իր տեղը զիջելով Մուավիային՝ Օմայյանների դինաստիայից՝ պայմանով, որ նա չանվանի իր հաջորդին։ Կրոնական ու քաղաքական այս վեճերը մուսուլման համայնքի մեջ բաժանման հիմք դրեցին։ Մեծամասնությունն ընդունեց առաջին չորս առաջնորդների լեգիտիմիությունը և կոչվեց սուննի։ Փոքրամասնությունը չհամաձայնվեց, քանզի կարծում էր, որ միայն Ալին և նրա հետնորդները պիտի ղեկավարեն. նրանք էլ հայտնի դարձան շիա անունով։ Մուավիան առաջադրեց իր որդուն՝ Յազիդ I-ին, որպես իր հաջորդ, և 680 թվականին նրա մահից հետո բռնկվեց «Երկրորդ ֆիտնան», որտեղ Հուսեյն իբն Ալին սպանվեց Կարբալայի ճակատամարտում. սա նշանակալից իրադարձություն է շիա իսլամում։ Այսպիսով՝ սուննի և շիա ուղղությունները տարբերվում են մի շարք կողմերով։

Օմայյանների դինաստիան նվաճեց Մաղրիբը, Պիրենեյան թերակղզին, Նարբոնյան Գալիան և Սինդը։ Տեղաբնիկ հրեաներն ու քրիստոնյաները հետապնդվում էին որպես կրոնական փոքրամասնություններ և ավելի բարձր հարկեր վճարում՝ Բյուզանդա-սասանյան պատերազմները ֆինանսավորելու համար։

Մուհամադին հաջորդած, բայց նրա համախոհների ժամանակակից սերունդը հայտնի է Թաբիուն անունով, որին հաջորդեց Թաբի ալ-Թաբինը։ Խալիֆ Ումար իբն Աբդ ալ-Ազիզը հիմնեց մի ազդեցիկ կոմիտե՝ «Մեդինայի յոթ ֆուքաները»՝ Քասիմ իբն Մուհամմադ իբն Աբու Բաքրի գլխավորությամբ։ Մալիկ իբն Անասը գրել է իսլամական օրենսդրության վերաբերյալ ամենվաղ գրքերից մեկը՝ Մուվաթթան՝ որպես իրավաբանների կարծիքների փոխահամաձայնեցման արդյունք։

Մուհամմադի քեռի Աբբաս իբն Աբդ ալ-Մութալիբի հետնորդները Օմայյանների դեմ միավորեցին դժգոհ ոչ արաբ կրոնադարձներին (մավալի), աղքատ արաբներին և որոշ շիաների՝ գահընկեց անելով նրանց և 750 թվականին հիմք դնելով Աբբասյանների դինաստիային։

Միացյալ իսլամական պետությունից անկախ առաջին մուսուլման երկրները առաջ եկան Բերբերի ապստամբությունից (739/740-743 թվականներ)։

Դասական շրջան (750–1258)

Հիմնական հոդված՝ Իսլամական փիլիսոփայություն

Ըստ Հունայ իբն Իսհաքի՝ 1200 թվականի մի ձեռագրի մեջ պատկերված աչք:

Ալ-Շաֆին հնարեց հադիսի հուսալիությունը սահմանելու մի մեթոդ։ Աբբասյանների ղեկավարման վաղ շրջանում սուննիների հադսի հավաքածուները կազմվում էին գիտնականներ կողմից, ինչպես Բուխարին կամ Մուսլիմը, մինչդեռ շիաների հավաքածուները Ալ-Կուլայնիի ու Իբն Բաբավայի պես գիտնականների կողմից։ Ջաֆարիական օրենսդրությունը կազմվեց Ջաֆար ալ-Սադիքի ուսումնքներից, իսկ սուննիների իրավական չորս դպրոցների օրենսդրությունը՝ Աբու Հանիֆայի, Ահմադ իբն Հանբալի, Մալիկ իբն Անասի և ալ-Շաֆիի գործերից։ 9-րդ դարում ալ-Շաֆին իր ar-Risālah գրքում իսլամական օրենքի համար տեսական հիմք և Հիջազի ավանդույթների գործնական մոտեցման նախադրյալ դրեց։ Այնուամենայնիվ, իսլամական օրենքը մինչև 1869 թվականը չէր կազմվել։ 9-րդ դարում Ալ-Թաբարին ավարտին հասցրեց Ղուրանի առաջին մեկնաբանությունը, որը դարձավ սուննի իսլամում ամենաշատ մեջբերվող մեկնաբանական գիքերից մեկը՝ Թաֆսիր ալ-Թաբարի։

Որոշ մուսուլմաններ սկսեցին կասկածի տակ դնել աշխարհիկ կյանքում կրոնական բարեպաշտություն պահպանելը և մարմնական ցանկություններից հրաժարման միջոցով աղքատության, հնազանդության ու մեղքերից խուսափելու երևույթները։ Հասան ալ-Բասրիի պես ճգնավորները զարգացրին մի շարժում, որը վերածվեց Թասավուֆի (սուֆիզմ)։

930 թվականին Իսմայիլի խումբը՝ հայտնի որպես կարմատներ, անհաջող կերպով ապստամբեց Աբբասյաննների դեմ, թալանեց Մեքքան և գողացավ Սև քարը, որը հետագայում վերադարձվեց։

Մամուն ալ Ռաշիդ և Ալ-Մութասիմ խալիֆները մութազիլականության փիլիսոփայությունը դարձրին պաշտոնական հավատալիք և պարտադրեցին մուսուլմաններին հետևել դրան։ Մութալիզականությունը հույներից ազդված մտահայեցողական աստվածաբանության դպրոց էր, որը կոչվում էր քալամ և վերաբերում էր դիալեկտիկային։ Շատ ուղղափառ մուսուլմաններ չընդունեցին մութալիզականության դոկտրինան և դատապարտեցին Ղուրան ստեղծելու դրա գաղափարը։ Ինկվիզիցիայի ժամանակ Իմամ Հանբալը հրաժարվեց ընդունել այն, որի պատճառով խոշտանգվեց և ուղարկվեց Բաղդադի մի մութ բանտախուց՝ մոտ տասներեք ամսով։ Քալամի մյուս ճյուղը Աշարի դպրոցն էր՝ հիմնված Ալ-Աշարիի կողմից։

Աբբասյան խալիֆայության տարածումով Սասանյան կայսրությունում իսլամը ձեռք բերեց հելլենիստական և պարսկական շատ գաղափարներ, որոնք ներկրվեցին իրանցի և թուրք մտածողների միջոցով։ Ալ-Ֆարաբիի և Ավիցեննայի նման փիլիսոփաները ուղիներ էին փնտրում հունական սկզբունքները իսլամի գաղափարաբանության մեջ ընդգրկելու համար, մինչդեռ մյուսները, ինչպես Ալ-Ղազալին, դեմ էին նման սինկրետիզմի։ Ավիցեննան փորձարարական բժշկության ռահվիրան էր և առաջին ֆիզիկոսն էր, որ կլինիկական փորձարկումներ կատարեց։ Նրա երկու ամենահայտնի գործերն են Բժշկության գիրքը և Բժշկության կանոնը, որոնք իսլամական աշխարհում, ավելի ուշ՝ նաև Եվրոպայում, կիրառվում էն որպես ստանդարտ բժշկական տեքստեր։ Նրա ներդրումների թվում են վարակիչ հիվանդությունների վարակիչ բնույթի բացահայտումը և կլինիկական դեղագիտության ներմուծումը։ Մաթեմատիկայի ոլորտում մաթեմատիկոս Մուհամմադ իբն Մուսա ալ-Խարիզմին իր անունը տվեց ալգորիթմի գաղափարին, իսկ հանրահաշիվ բառը (algebra) ծագում է al-jabr-ից։ Պարսիկ պոետ Ֆիրդուսին գրեց իր էպիկական պոեմ Շահնամեն։ Ռումին գրեց պարսկական պոեզիայի հրաշալի էջեր, որով մինչև օրս էլ Ամերիկայում ամենաշատ վաճառվող պոետների թվում է։ Ներդրված իրավական հաստատությունները ընդգրկեցին վստահված գույքի և բարեգործական գույքի (վաքֆ) գաղափարները։

Այս շրջանը երբեմն կոչվում է «Իսլամական ոսկեդար»։ Այս ընթացքում հասարակական հիվանդանոցներ հիմնվեցին (կոչվում էին Բիմարիստանի հիվանդանոցներ), որոնք համարվում են ժամանակակից իմաստով «առաջին հիվանդանոցները». դրանք առաջին բժշկական դիպլոմները տվեցին։ Գինեսի ռեկորդների գիրքը Ալ-Կարաուինի համալսարանը՝ հիմնված 859 թվականին, համարում է գիտական աստիճան տվող ամենահին համալսարանը։ Ներմուծվեցին փորձարարության ստանդարտներ և որակավորման տեխնիկաներ, ինչպես նաև մեջբերման ավանդույթը։ Այդ հարցում կարևոր դերակատարում ունեցավ Իբն ալ-Հայթամը, որը համարվում է ժամանակակից գիտական մեթոդի հայրը և կոչվում է «աշխարհի առաջին իսկական գիտնական»։ Կառավարությունը գիտնականներին վճարում էր այնքան, որքան պրոֆեսիոնալ մարզիկներին այսօր։ Փաստարկում են, որ արևակենտրոն համակարգի եզրակացությունների համար Կոպեռնիկոսի կիրառած տվյալները հավաքվել են, իսկ Ալ-Ջահիզը առաջարկել է բնական ընտության տեսությունը։

Աբբասյանների խալիֆայությունը անկում ապրեց Ալ-Վաթիքի (842–847) և Ալ-Մութադիդի(892–902) կառավարման շրջանում, և 1258 թվականին Մոնղոլական կայսրությունը դրեց Աբբասյան դինաստիայի վերջը։ Անկման շրջանում Աբբասյան խալիֆայությունը բաժանվեց փոքր պետությունների ու դինաստիաների, ինչպես Թուլունիդների և Ղազնևիների պետությունը։ Ղազնևիդների դինաստիան իսլամական դինաստիա էր, որը հիմնեցին թյուրքական ստրուկ զինվորները մեկ այլ իսլամական կայսրությունից՝ Սամանիների կայսրությունից։

Թուրքական երկու ցեղեր՝ կարախանիդները և սելջուկները, 10-րդ դարի ընթացքում իսլամ ընդունեցին, իսկ հետագայում ենթարկվեցին Օսմանյան կայսրությանը, որի հետ կիսում են նույն ծագումն ու լեզուն։ Կարևոր է նշել, որ Օսմանյան տերության կողմից իսլամական իշխանությունը մեծապես ազդվեց օսմանյան ղեկավարների ու սուֆիզմի միջև սիմբիոզից։ Ըստ օսմանյան պատմագրության՝ ղեկավարի լեգիտիմիությունը վերագրվում է Շեյխ Էդեբալին։ Նա Օսման Գազիի երազը մեկնաբանում է որպես Ալլահի կողմից իր իշխանության հավանություն։ Մեվլեվի կանոնը և Բեքթաշի կանոնը կապված են սուլթաններ հետ։ Սելջուկները մեծ դեր խաղացին սուննիականության վերածնունդի մեջ, իսկ հետո շիա ուղղությունը մեծացրեց իր ազդեցությունը։ Սելջուկ զինվորական առաջնորդ Ալփ-Արսլանը ֆինանսապես աջակցեց գիտությանն ու գրականությանը և Բաղդադում հիմնեց Նեզամիյեի համալսարանը։

Այս ընթացքում Դելիի սուլթանությունը գրավեց հնդկական մայրցամաքի հյուսիսային հատվածները։ Կրոնական առաքելությունների արդյունքում Կամա-վոլգյան Բուլղարիան ևս ընդունեց իսլամը։ Շատ մուսուլմաններ առևտրի նպատակով Չինաստան գնացին՝ աստիճանաբար իշխելով Սոնգ դինաստիայի ներկրման և արտահանման ոլորտները։

Նախամոդեռն դարաշրջան (1258–18-րդ դար)

Աբդուլմեջիդ II-ը Օսմանյան դինաստիայի վերջին խալիֆն էր:

Իսլամն ընդլայնեց մուսուլմանական առևտրի ցանցերը՝ հասնելով մինչև Ենթասահարա, Կենտրոնական Ասիա և Մալայան կղզեխումբ։ Օսմանյան կայսրության ներքո իսլամը տարածվեց Հարավարևելյան Եվրոպայում։ Այս տարածումների ընթացքում այն միախառնվում էր տեղական մշակույթներին, որի վկայություններից է այն, երբ Մուհամմադ մարգարեն հայտնվում է հնդկական էպոսում և ֆոլկլյորում։ Իսլամ ընդունելը, սակայն, հին կրոնական պրակտիկաների հենց այնպես դադարեցումը չէր. այն ավելի շուտ «իսլամական ծեսերը, տիեզերաբանությունը, գրականությունը տեղական կրոնական համակարգի հետ ձուլելու գործընթաց էր»։ Չինաստանի մուսուլմանները, որոնք վաղ շրջանի ներգաղթյալների սերունդն էին, սկսեցին ձուլվել՝ ընդունելով չինական անուններն ու մշակույթը, իսկ Նանկինը դարձավ իսլամի ուսումնասիրության կարևոր կենտրոն։

Թուրքերը թուրքական շամանիզմի տարրեր ավելացրին իրենց նոր կրոնին և նորովի մեկնաբանեցին իսլամը։ Կարևոր էր կանանց կարգավիճակի փոփոխությունը։ Ի տարբերություն արաբական ավանդույթի՝ թուրքականը կառուցված էր մայրական հասարակության վրա։ Թուրքերը պահպանեցին կնոջ կարգավիճակը իսլամն ընդունելուց հետո։ Ավելին՝ նրանք ապշեցուցիչ նմանություններ գտան սուֆիզմի ծեսերի և շամանական պրակտիկաների միջև։ Այնուամենայնիվ, թուրքական հավատի ազդեցությունը չէր սահմանափակվում սուֆիզմով. Անատոլիայում, Կենտրոնական Ասիայում և Բալկաններում մուսուլմանները ընդունեցին իսլամի ուղղափառ տարբերակը։ Արդյունքում՝ շատ (նախկին) շամանական ավանդույթներ սովորական մուսուլմաններ կողմից համարվեցին իրապես իսլամական։ Շամանական շատ հավատալիքներ, ինչպես սուրբ էության, հոգիների, ծառերի ու կենդանիների հանդեպ հավատը, պահպանվել են մինչև օրս։

Այն ժամանակ շիաների մեջ մեծամասնություն կազմող և ամենատարեց խումբը, որը Ալիի թոռան՝ գիտնական Զեյդ իբն Ալիի անունով էր կոչվում, կիրառում էր Հանաֆիի օրենսդրությունը, ինչպես որ շատ սուննիներ։ Շիաների Սեֆյանների դինաստիան 1501 թվականին իշխանության եկավ և ավելի ուշ նվաճեց Իրանը։ Սուննի բնակչության համար 12-ի շիա իսլամի պարտադիր ընդունումը ամրապնդեց Զեյդի և Իսմայիլի սեկտաների վրա 12-ի սեկտայի գերիշխանությունը։ Նադիր շահը, որը տապալեց Սեֆյաններին, փորձեց բարելավել հարաբերությունները սուննիների հետ՝ խթանելով սուֆիզմի ինտեգրումը և դա կոչելով Ջաֆարի Մադհաբ։

Իբն Թայմիյան (1263-1328 թվականներ) անհանգստացած էր իսլամի ինտեգրումով և փորձեց աստվածաբանական ուսմունք հիմնել, որը իսլամը կմաքրեր հավանական փոփոխություններից։ Ի տարբերություն իր ժամանակակից գործընկերների, որոնք հիմվում էին ավանդույթների ու վաղ պատումների վրա, Իբն Թայմիյայի մեթոդաբանությունը ընտրված հադիսները կիրառելու և Ղուրանը բառացի հասկանալու միախառնուրդ էր։ Նա մերժեց իսլամի շատ փիլիսոփայական մոտեցումներ և փոխարենը առաջարկեց պարզ, հստակ ու դոգմատիկ աստվածաբանություն։ Նրա աստվածաբանության կարևոր հատկանիշներից է Կրոնապետության կարևորության ընդգծումը. մինչ իշխող տեսակետը կրոնական իմաստությունը անհրաժեշտ էր համարում պետության համար, Իբն Թայմիյան քաղաքական իշխանությունն էր անհրաժեշտ համարում կրոնական գերազանցության հասնելու համար։ Հետագայում նա մերժեց որոշ հադիսներ, որոնք տարածված էին իր շրջանի մուսուլմանների մոտ և հիմնվեց միայն Շահիհ Բուխարիի ու Շահիհ Մուսուլմանի վրա՝ ցանկանալով կանխել Աշարիականությունը։ Վախենալով խաչակիրներից, ինչպես նաև՝ մոնղոլներից, Իբն Թայմիյան պնդում էր, որ մուսուլմանների համար պարտադիր պիտի լինի անհավատների դեմ ֆիզիկական ջիհադին միանալը։ Անհավատների թվում էին ոչ միայն նվաճողները, այլ նաև մուսուլմանների մեջ հերետիկոսները՝ ներառյալ շիաները, աշարականները և «փիլիսոփաները», որոնց Իբն Թայմիյան մեղադրում էր իսլամը վատթարացնելու մեջ։ Այնուամենայնիվ, նրա գրածները կենսական նշանակություն ունեցան միայն իր կյանքի ընթացքում։ Նրան շարունակ մեղադրում էին սրբապղծության մեջ՝ Ալլահին մարդու կերպար տալու համար. նրա աշակերտ Իբն Խաթիրը հեռացավ իր ուսուցչից և ժխտեց անթրոպոմորֆիզմը, սակայն միաժամանակ ընդունեց իր նախկին ուսուցչի հակառացիոնալիստական և հադիսական ուղղվածության մեթոդաբանությունը։ Այդ ազդեցությունը երևում է Թաֆսիրի մասին նրա ակնարկում, որը արժեզրկում է մինչև այդ գոյություն ունեցած բացառիկ ավանդույթների մեծամասնությունը։ Սակայն, Իբն Թայմիյայի գործերը կարևոր աղբյուր դարձան Վահաբիզմի և 21-րդ դարի Սալաֆյանների աստվածաբանության համար, իսկ նրա Թաֆսիր Իբն Խաթիր երկը մեծապես արժևորվեց ժամանակակից սալաֆիզմում։

Մոդեռն դարաշրջան (18 – 20-րդ դարեր)

Մուսուլմանական աշխարհը 1800-ական թվականներից սկսած քաղաքական անկման մեջ էր, հատկապես համեմատած ոչ մուսուլման եվրոպական հատվածի հետ։ Անկումը ակնհայտ էր մշակութային առումով. եթե 18-րդ դարում Թաքի ալ-Դինը Ստամբուլում աստղադիտարան հիմնեց, ու կառուցվեց նաև Ջայ Սինգի աստղադիտարանը, ապա մինչև 20-րդ դարը մուսուլմանական մեծամասնություն ունեցող ոչ մի երկրում չկար որևէ մեծ աստղադիտարան։ Պիրենեյան թերակղզու մուսուլմանների դեմ ծավալված Ռեկոնկիստան 1492 թվականին հաջողության հասավ։ Մինչև 19-րդ դարը Բրիտանական կայսրությունը Հնդկաստանում պաշտոնապես վերջ էր դրել Մուղալի դինաստիային։ 19-րդ դարում սկիզբ առան Դեոբանդիի և Բարլեվիի շարժումները։

18-րդ դարի ընթացաքում Մուհամմադ իբն Աբդ ալ-Բահաբը հիմնեց Օսմանյան սուլթանությանը հակադրվող ռազմական մի շարժում՝ խորհուրդ տալով իր երիտասարդ ընկերներին վերադառնալ Ահմադ իբն Հանբալի աստվածաբանության վրա հիմնված իսլամական սկզբունքներին։ Նա խորապես ազդված էր Իբն Թայմիյայի և Իբն ալ-Քայիմի աշխատություններից և դատապարտում էր իսլամական մի շարք ավանդույթներ, ինչպես, օրինակ, Մուհամմադի կամ սրբերի գերեզմաններ այցելելը։ 18-րդ դարի ընթացքում նա դաշինք հիմնեց Սաուդների ընտանիքի հետ, որը հիմնել էր Վահաբիի սեկտան։ Վերածնության այս շարժման նպատակն էր պահպանել միաստվածությունը և մաքրել իսլամը նորարարություններից։ Նրանց գաղափարաբանությունը հանգեցրեց ամբողջ աշխարհում սրբավայրերի ապասրբացման՝ ներառյալ Մուհամմադի և իր գործընկերների սրբավայրերը Մեքքայում և Մեդինայում։ Շատ արաբ ազգայնականներ, ինչպես Ռաշիդ Ռիդան, խալիֆայությունը համարեցին թուրքերի կողմից արաբներից խլված իրավունք։ Հետևաբար, նրանք ապստամբեցին Օսմանյան կայսրության դեմ, մինչև որ այն կազմալուծվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո և վերացավ 1924 թվականին։ Զուգահեռաբար, Իբն Սաուդը նվաճեց Մեքքան՝ իսլամի սիրտը, և վահաբականությունը իսլամական մշակույթի մաս դարձրեց։

19-րդ դարի վերջին մուսուլման լուսավորիչները, ինչպիսիք էին Մուհամմադ Ադհունը, Ռաշիդ Ռիդան և Ջամալ ալ-Դին ալ-Աֆղանը, իսլամը Լուսավորության դարաշրջանի սոցիալական և մտավորական գաղափարների հետ համադրելու ուղիների էին փնտրում՝ մաքրելով այն ենթադրյալ փոփոխություններից և հավատարիմ մնալով Ռաշիդունի շրջանի գաղափարներին։ Սալաֆյաններին հավատարիմ մնալու համար նրանք իրենց կոչեցին Սալաֆիյա։ Այնուամենայնիվ, նրանք տարբերվում են սալաֆյանների շարժումից, որը ծաղկում ապրեց 20-րդ դարի երկրորդ կեսին՝ հիմնված լինելով վահաբականների շարժման վրա, որոնք համարվում են իսլամի մոդեռնիստները։ Նրանք մերժեցին իրավունքի սուննիական դպրոցները և թույլատրեցին իջիհադը։

Ահլե Սուննաթ շարժումը կամ առավել հայտնի՝ Բարլեվիի շարժումը ընդգծեց իսլամական օրենքի գերակայությունը սուննիների պրակտիկայի և Մուհամմադ մարգարեին անձնական նվիրվածության հանդեպ։ Այն առաջ եկավ իրավաբան Իմամ Ահմեդ Ռազա Խան Քադրիի, Ալամա Ֆալիզե Հաք Խայրաբադի, Շահ Ահմադ Նուրանի և Մուհամմադ Աբդուլ Ղաֆուր Հազարվիի աշխատություններից՝ Բրիտանական Հնդկաստանում մուսուլմանների մտավոր և բարոյական անկման պայմաններում։ Շարժումը զանգվածային էր, պաշտպանում էր սուֆիզմը և բարեփոխում դրա պրակտիկաները. այն առաջ եկավ ի պատասխան Հարավային Ասիայում Դեոբանդի արմատական շարժման և մյուս վայրերում Վահաբականների շարժման։ Շարժումը հակադրվեց Ահմադիյայի շարժմանը և հայտնի է Մավլիդի տոնակատարությամբ։ Այսօր շարժումը սփռված է աշխարհով մեկ՝ հետևորդներ ունենալով Պակիստանում, Հնդկաստանում, Բանգլադեշում, Թուրքիայում, Աֆղանստանում, Իրաքում, Հարավային Աֆրիկայում, Միացյալ Նահանգներում, Միացյալ Թագավորություննում և այլ երկրներում։ Հետևորդների թիվը ներկայումս գերազանցում է 200 միլիոնը։

Պոստմոդեռն ժամանակներ (20-րդ դարից մինչև օրս)

Արդյունաբերական երկրների հետ կապերը հանգեցրին մուսուլման բնակչության տնտեսական ներգաղթի դեպի նոր շրջաններ։ Շատ մուսուլմաններ որպես ծառա հիմնականում Հնդկաստանից և Ինդոնեզիայից գաղթեցին դեպի Կարիբյան ծով՝ Ամերիկա մայրցամաքում կազմելով մուսուլման բնակչության ամենամեծ տոկոսը։ Ենթասահարայում քաղաքաշինության և առևտրի զարգացման արդյունքում մուսուլմանները հաստատվեցին նոր շրջաններում և տարածեցին իրենց կրոնը՝ մուսուլման բնակչության թիվը կրկնապատկելով 1869-1914 թվականների ընթացքում։ Մուսուլման գաղթականները 1960-ական թվականներից սկսած սկսեցին ժամանել Արևմտյան Եվրոպայի երկրներ որպես ժամանակավոր աշխատողներ՝ հիմնականում նախկին գաղութներից։

Շատ ու շատ մուսուլման գիտնականներ իսլամական վաղեմի հավատալիքները տարանջատում են արխայիկ մշակութային ավանդույթներից։ Լիբերալ իսլամը մի շարժում է, որը փորձում է կրոնական ավանդույթը համաձայնեցնել աշխարհիկ կառավարման և մարդու իրավունքների ժամանակակից նորմերին։ Դրա կողմնակիցներն գտնում են, որ իսլամի սուրբ տեքստերը կարդալու բազմաթիվ ձևեր կան, նրանք շեշտում են «կրոնական հարցերի շուրջ ազատ միտք» ունենալու անհրաժեշտությունը։ Կանանց վերաբերող հարցերը կարևոր տեղ են զբաղեցնում իսլամի մոդեռն դիսկուրսում։

Աշխարհիկ իշխանությունները, ինչպիսիք են չինական Կարմիր պահապանները, փակեցին շատ մզկիթներ և ոչնչացրին Ղուրանի օրինակները, իսկ կոմունիստական Ալբանիան առաջին երկիրն էր, որ արգելեց բոլոր կրոնների պրակտիկան։ Մոտ կես միլիոն մուսուլմաններ Կամբոջայում սպանվեցին կոմունիստների կողմից, որոնք նրանց գլխավոր թշնամի էին համարում և ցանկանում էին ոչնչացնել նրանց։ Թուրքիայում զինվորականությունը հեղաշրջում կատարեց իսլամիստ կառավարություններից ազատվելու համար, իսկ գլխարկները արգելվեցին պետական շենքերում, նույնը նաև Թունիսում։

Ջամալ-ալ-Դին ալ-Աֆղանին իր գաղափարակից Մուհամմադ Աբդուի հետ համարվում է իսլամական վերածննդի նախակարապետը։ Աբուլ Ալա Մավդուդին օգնեց բարեփոխել մոդեռն քաղաքական իսլամը։ Իսլամիստ խմբերը, որոնցից են Մուսուլման եղբայրները, ներկայացնում են իսլամը որպես համապարփակ քաղաքական լուծում՝ ի հեճուկս հաճախ արգելված լինելուն։ Իրանում հեղափոխության արդյունքում աշխարհիկ կառավարությանը փոխարինեց իսլամական պետությունը։ Թուրքիայում իսլամիստ ԱԶԿ կուսակցություն (Արդարություն և զարգացում կուսակցություն) ժողովրդավարական ճանապարհով իշխանությունում է գտնվում գրեթե մեկ տասնամյակ, իսկ Արաբական գարնանը հաջորդած ընտրություններում իսլամիստ կուսակցությունները լավ արդյունքներ գրանցեցին։ Իսլամական վեհաժողով կազմակերպությունը (ԻՎԿ)՝ բաղկացած մուսուլման մեծամասնությամբ երկրներից, հիմնվեց 1969 թվականին՝ Երուսաղեմում Ալ-Ակսա մզկիթի այրվելուց հետո։

Բարեպաշտությունը գնալով խորանում է աշխարհում Շատ վայրերում հիջաբի կիրառությունը դառնում է սովորական, իսկ Շարիաթին հետևող մուսուլմանների քանակը աճում է։ Ըստ հաշվարկների՝ մինչև 2050 թվականը աշխարհում մուսուլմանների թիվը կհավասարվի քրիստոնյաների թվին՝ «հաշվի առնելով ծնելիության տեմպերը և աշխարհի գլխավոր կրոններում երիտասարդ բնակչության ներգրավվածությունը, ինչպես նաև մարդկանց դավանաափոխությունը»։ Թերևս այս փոփոխությունները հաշի առնելով շատ մասնագետներ համաձայնվում են, որ իսլամը շատ ավելի արագ է աճում, քան որևէ այլ կրոն Արևելյան և Արևմտյան Աֆրիկայում։

Դավանանքներ

Իսլամի գլխավոր դպրոցների ու ճյուղերի պատկերը:

Սուննի

Սահիհ ալ-Բուխարին՝ Սուննի հադիսների 6 գրքերից մեկը:

Հիմնական հոդված՝ Սուննի իսլամ

Իսլամում ամենամեծ դավանանքը Սուննի իսլամն է, որը կազմում է բոլոր մուսուլմանների 75–90% և անվիճելիորեն աշխարհի ամենամեծ կրոնական դավանանքն է։ Սուննի մուսուլմանները կոչվում են նաև Ահլ աս-Սուննա, որը նշանակում է «[Մուհհամադի] ավանդույթի մարդիկ»։

Սուննիները հավատում են, որ առաջին չորս խալիֆները Մուհամմադի օրինական հետնորդներն էին. քանի որ Ալլահը նրան փոխարինող որևէ կոնկրետ առաջնորդի չէր առանձնացրել, այդ առաջնորդները ընտրվեցին։ Սուննիները կարծում են, որ ով ճշմարտացի է, կարող է խալիֆ դառնալ, սակայն նա պետք է գործի ըստ Ղուրանի և հադիսների՝ Մուհամմադի օրինակով։

Սուննիները հետևում են Ղուրանին և հադիսներին, որոնք սուննիական ավանդույթի մեջ հայտնի են որպես Ալ-Քութուբ Ալ-Սիտահ (վեց գլխավոր գրքեր)։ Ղուրանից ու հադիսներից բխող իրավական հարցերում շատերը հետևում են սուննիների չորս մադհաբներին (մտքի դպրոցներ). Հանաֆի, Հանբալի, Մալիքի և Շաֆի։ Բոլոր չորսն էլ ընդունում են մյուսների հիմնավորումը, իսկ մուսուլմանը կարող է դրանիցի ընտրել այն, որը համապատասխանում է իրեն։

Աստվածաբանության սուննի դպրոցը ընդգրկում է Աշարիականությունը, որի հիմնադիրն է Ալ-Աշարին (մ.թ. 874–936), Մաթուրիդիզմը՝ հիմնված Աբու Մանսու ալ-Մաթուրիդիի կողմից (853–944 թվականներ) և ավանդական աստվածաբանությունը՝ Ահմադ իբն Հանբալի (780–855 թվականներ) առաջնորդությամբ։ Ավանդական աստվածաբանությունը բնութագրվում է Ղուրանի և Սուննահի բառացի մեկնաբանությամբ, Ղուրանը հավերժական և անստեղծ համարելով և կրոնական հարցերում գիտակցությանը (քալամ) հակադրվելով։ Մյուս կողմից՝ մաթուրիդիզմը պնդում է, որ լավ և վատ հասկացությունները կարող է տարբերակել միայն գիտակցությունը։ Մադուիդիի ուսմունքը՝ հիմնված Հանաֆիի օրենքի վրա, պաշտպանում է մարդու կարողությունն ու կամքը Աստծու գերակայության հետ միասին՝ հիմք ապահովելով առավել մեծ ճկունության, հարմարվողականության և սենկրետիզմի համար։ Մաթուրիդիզմը ծաղկում ապրեց հատկապես Կենտրոնական Ասիայում։ Այնուամենայնիվ, մարդիկ հիմնվում էին հայտնության վրա, քանի որ բանականությունը չի կարող ընկալել ամբողջ ճշմարտությունը։ Աշարիականությունը գտնում է, որ էթիկան կարող է ծագել միայն աստվածային հայտնությունից, բայց ոչ մարդկային բանականությունից։ Այն ընդունում է բանականությունը միայն բացառիկ հարցերում և ավանդական գաղափարների հետ համադրված Մութալիզայի մոտեցումները։

Սուննիների Բարլեվի շարժումը սուֆիզմից ազդված ուղղություն է՝ հայտնի որպես Ահլ Սուննաթ Ոալ Ջամաաթ, որն ունի ավելի քան 200 միլիոն հետևորդ ՝ հիմնականում Հարավային Ասիայում։ Դեոբանդիի շարժումը ռեֆորմիստական բնույթի է, ծագել է Հարավային Ասիայում և կրել Վահաբականների շարժման ազդեցությունը։

18-րդ դարում Մուհամմադ իբն Աբդ ալ-Վահաբը առաջնորդեց Սալաֆի շարժումը, որը ժամանակակից Սաուդյան Արաբիայում կոչում են վահաբականություն։ Նրանք մերժում էին իսլամական սուննի դպրոցների իշխանությունը, ինչպիսիք են Շաֆին, Հանաֆին, Մալիքին և Հանբալին։ Նմանապես, Ահլ ալ-Հադիսը Ղուրանի և հադիսների դերը նվազեցնող շարժում էր։

Շիա

Իմամ Հուսսեյնի սրբատեղին Քերբելայում՝ Իրաքում, սուրբ վայր է շիա մուսուլմանների համար:

Հիմնական հոդված՝ Շիա իսլամ

Շիաները կազմում են իսլամի 10–20%-ը և երկրորդ մեծ ճյուղը։

Եթե սուննիները հավատում են, որ խալիֆը պիտի ընտրվի համայնքի կողմից, շիաները գտնում են, որ Մուհամմադը իր խորթ որդուն՝ Ալի իբն Աբի Թալիբին նշանակել է որպես իր հաջորդ, և միայն Ալիի հետնորդները կարող են իմամ դառնալ։ Արդյունքում, նրանք հավատում են, որ Ալի իբն Աբի Թալիբը եղել է առաջին իմամը (առաջնորդ)՝ մերժելով նախորդ մուսուլման խալիֆներ Աբու Բաքրին, Ութման իբն ալ-Աֆֆանին և Ումար իբն ալ-Քաթաբին։ Անհամաձայնության մյուս կետերը որոշակի պրակտիկաներն են, որոնք նորարարություն են մտցնում կրոնի մեջ, ինչպես, օրինակ, թաթբիրի սգո պրակտիկան և սուննիների կողմից հարգված կերպարներին անիծելը։ Այնուամենայնիվ, Ջաֆար ալ-Սադիքն ինքը չէր ընդունում այն մարդկանց, որոնք չէին ընդունում իր մեծ նախապապ Աբու Բաքրին և Զեյդ իբն Ալիին՝ պատված որպես Աբու Բաքր և Ումար։ Վերջերս Մեծ Այաթոլլահ Ալի Խամենեին և Ալի ալ-Սիստանին դատապարտեցին այդ պրակտիկան։

Շիա իսլամն ունի մի քանի ճյուղեր, որոնցից ամենահայտնիներն են Տասներկուականները (ամենամեծ ճյուղը), Զեյդականները և Իսմայիլականները։ Տարբեր ճյուղեր որպես իմամ ընդունում են Ալիիի տարբեր հետնորդների։ Իմամ Ջաֆար ալ-Սադիքի մահվանից հետո, որը Տասներկուականների և Իսմայիլականների մոտ համարվում է վեցերորդ իմամը, Իսմայիլականները նրա իրավահաջորդ յոթերորդ իմամ ճանաչեցին նրա որդի Իսմայիլ իբն Ջաֆարին, մինչդեռ Տասներկուականները՝ մյուս որդուն՝ Մուսա ալ-Քադիմին։ Զեյդականները գտնում են, որ իմամ Ջաֆար ալ-Սադիքի հորեղբայր Զեյդ իբն Ալին է իրենց հինգերորդ իմամը, և հետևում են նրանից ծագող այլ հաջորդականության։ Մյուս փոքր խմբերն ընդգրկում են Բոհրան, ինչպես նաև՝ ալավիներին և ալեվիներին։ Շիայի որոշ ճյուղեր իրենց ուսմունքին չհետևող մյուս ճյուղերը կոչում են Գուլաթ։

Սուֆիզմ

Հիմնական հոդված՝ Սուֆիզմ

Սուֆիստ միստիկ Ռումիի գերեզմանը Կոնիայում, Թուրքիա:

Սուֆիզմը կամ թասավուֆը (արաբ․՝ تصوف‎‎) առեղծվածային-ասցետիկ մոտեցում է իսլամին, որը փնտրում է Ալլահի հետ ուղղակի անձնական կապ հաստատելոււ միջոց։ Սուֆիզմը իսլամի աղանդ չէ, իսկ դրա հետևորդները պատկանում են մուսուլմանական տարբեր դավանաքների. նրանք կարող են սուննի կամ շիա լինել։ Դասական սուֆիստ գիտնականները կենտրոնացել են սրտի վերականգնման և Ալլահից բացի մնացածից երես թեքելու վրա՝ օգտագործելով «ինտուիտիվ և հուզական ընդունակություններ», որոնք մարդը պիտի վարժվի օգտագործել։ Հասան ալ-Բասրին ոգեշնչված էր Մուհամմադի քարոզած գթասրտության և աշխարհիկ կյանքի դատապարտման գաղափարներից, որոնք հետագայում զարգացվեցին ազդեցիկ աստվածաբան Ալի-Ղազալիի կողմից։ Ավանդական սուֆիստները, ինչպես Բայազիդ Բաստամին, Ջալալուդդին Ռումին, Հաջի Բեքթաշ Վելին, Ջունաիդ Բաղդադին և Ալի-Ղազալին պնդում էին, որ սուֆիզմը հիմնված է իսլամի հավատալիքների և մարգարեի ուսմունքի վրա։

Սուֆիստներն իրենք պնդում են, որ թասավուֆը շարիաթի նման իսլամի տեսանկյուն է՝ անբաժանելի դրանից և իսլամական հավատի ու պրակտիկայի լիակատար մաս։ Դասական սուֆիստ գիտնականները թասավուֆը սահմանել են որպես «գիտություն, որի նպատակն է սրտի վերականգնումը և Ալլահից բացի մյուս արարածներից երես թեքելը»։

Սուֆիզմի պրակտիկաները, ինչպես, օրինակ, սրբերին հարգելն ու պատկառելը, վահաբականների կողմից դիմադրության են արժանացել. վերջիններս երբեմն ֆիզիկական հարձակում են գործել սուֆիստների վրա՝ վատթարացնելով սուֆի-սալաֆի հարաբերությունները։ Սուֆիզմը մեծ թշնամանքի է արժանացել կենտրոնական և հարավային Ասիայում։ Կենտրոնական Ասիան համարվում է սուֆիզմի կենտրոնը։ Սուֆիզմը կարևոր դեր է խաղացել Ռուսաստանի ցարերի և սովետական գաղութացման դեմ պայքարի գործում: Սրա աղբյուրը սուֆիզմն ու դրա կրոնական տեքստերն են։ Սուֆիզմը ուժեղ է նաև աֆրիկյան երկրներում՝ Թունիս, Ալժիր, Մարոկկո, Սենեգալ, Չադ և Նիգեր։

Այլ աղանդներ

• Ահմադականությունը իսլամական բարեփոխման շարժում է (սուննի արմատներով)՝ հիմնադրված Միրզա Ղուլամ Ահմադի կողմից. սկսվել է 1889 թվականին Հնդկաստանում և ունի 10-20 միլիոն հետևորդ ամբողջ աշխարհում։ Ահմադը պնդում էր, որ ինքը գուշակել է «Իմամ Մահդիի» և «Խոստացված Մեսիայի» գալուստը։
• Բեքթաշիական ալեվիզմը սինցետիկ և ոչ ուղղափառ իսլամական ավանդույթ է, որի կողմնակիցները հետևում են Ալի և Հաջի Բեքթաշի Վելիների առեղծվածային (bāṭenī) ուսմունքին։ Ալեվիզմն ընդգրկում է 14-րդ դարի թուրքական հավատալիքներ, ինչպիսիք են շամանությունը և անիմիզմը՝ միախառնված շիա և սուննի հավատալիքների հետ և ընդունված թուրքական որոշ ցեղերի կողմից։
• Իբադիականությունը իսլամի վաղ շրջանին վերագրվող աղանդ է, խարիջիտականության մի ճյուղ, որ ամբողջ աշխարհում ունի 1.45 միլիոն մուսուլման հետևորդ։ Ի տաբերություն խարիջիտական շատ խմբերի՝ իբադականությունը մեղք գործած մուսուլմաններին անհավատներ չի համարում։
• Մահդավիան իսլամական աղանդ է, որը հավատում է 15-րդ դարի Մահդիին՝ Մուհամմադ Ջաունպուրին։
• Ղուրանականները մուսուլմաններ են, որոնք սովորաբար մերժում են հադիսները։

Ոչ աղանդավոր մուսուլմաններ

Ոչ աղանդավոր մուսուլմաններ տերմինը կիրառվել է մատնանշելու այն մուսուլմաններին, որոնք չեն պատկանում կամ իրենց չեն համարում իսլամական որևէ աղանդի հետևորդ։ Իսլամի աղանդները մերժած հայտնի կերպարներից են Ջամալ ադ-Դին ալ-Աֆղանին, Մուհամմադ Իքբալը և Մուհամմադ Ալի Ջիննան։ Վերջին հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ մուսուլմանների մի մեծ հատվածը իրեն բնորոշում է որպես «պարզապես մուսուլման», թեև հայտնի չեն նման պատասխան տալու դրդապատճառները։ Փյու հետազոտական կենտրոնի տվյալներով՝ իրենց «պարզապես մուսուլման» համարող մուսուլմանների մեծամասնությունը ապրում է յոթ երկրում, ամենամեծ մասը՝ Ղազախստանում՝ 74%: Քսաներկու երկրում ապրող հինգ մուսուլմաններից առնվազն մեկը իրեն նման կերպ է բնորոշում։

Իսլամից ծագող կրոններ

Իսլամից ծագեցին կամ դրա հետ որոշ ընդհանրություններ կիսեցին այնպիսի շարժումներ, ինչպիսիք են դրուզները, բերեգվաթները և հա-մինը. հակասական է այն հարցը, թե արդյոք սրանք իսլամի աղանդներ են, թե առանձին կրոններ։ Յազդանիզմը տեղական քրդական հավատալիքների և իսլամական սուֆիզմի դոկտրինայի խառնուրդ է, որը Քուրդիստան է ներմուծվել Շեյխ Ադի իբն Մուսաֆիրի կողմից 12-րդ դարում։ Սիկհականությունը՝ հիմնադրված Գուրու Նանակի կողմից ուշ 15-րդ դարի Փանջաբում, ընդգրկում է իսլամական և հինդուիստական տարրեր։ Աֆրոամերիկյան մուսուլմանների շարժումներից են Իսլամի ազգը, Հինգ տոկոսի ազգը և Մավրիտանական գիտնականները։

Ժողովրդագրություն

Աշխարհի մուսուլման բնակչությունն ըստ տոկոսների (Փյու հետազոտական կենտրոն, 2014 թվական):

2015 թվականի 232 երկրների ու տարածքների ժողովրդագրական լայնածավալ հետազոտության տվյալներով աշխարհի բնակչության 24%-ը կամ 1.8 միլիարդ մարդ մուսուլման է։ Նրանց 75–90%-ը սուննիներ են, 10–20%-ը՝ շիաներ, իսկ մի ստվար հատված էլ պատկանում է այլ ուղղությունների։ Գրեթե 57 երկրներում մուսուլմանները մեծամասնություն են կազմում, իսկ արաբները կազմում են աշխարհի մուսուլման բնակչության 20%-ը։ Մուսուլմանների թիվը, որ 1900 թվականին կազմում էր 200 միլիոն, 1970-ին հասավ 551 միլիոնի, իսկ մինչև 2015 թվականը եռապատկվեց՝ հասնելով 1.8 միլիարդի։

Մուսուլմանների մեծ մասն ապրում է Ասիայում և Աֆրիկայում։ Աշխարհի մուսուլմանների մոտ 62%-ն ապրում է Ասիայում՝ ունենալվ 683 միլիոն հետևորդ Ինդոնեզիայում, Պակիստանում, Հնդկաստանում և Բանգլադեշում։ Միջին Արևելքում ոչ արաբական երկրներից ամենամեծ մուսուլման համայնքներն ունեն Թուրքիան և Իրանը, իսկ Աֆրիկայում՝ Եգիպտոսն ու Նիգերիան։

Շատ հաշվարկներ ցույց են տալիս, որ Չինաստանում ապրում են 20-30 միլիոն մուսուլմաններ (բնակչության 1.5%-2%-ը)։ Այնուամենայնիվ, Սան Դիեգոյի պետական համալսարանի Միջազգային բնակչության կենտրոնի՝ U.S. News & World Report ամսագրին տրամադրած տվյալներով՝ Չինաստանն ունի 65.3 միլիոն մուսուլման բնակչություն։ Իսլամը քրիստոնեությունից հետո երկրորդ ամենամեծ կրոնն է եվրոպական շատ երկրներում և աստիճանաբար նույն կարգավիճակին է ձգտում նաև Ամերիկայում՝ 2,454,000 միլիոն՝ ըստ Փյու համաժողովի և 7 միլիոն՝ ըստ Ամերիկա-իսլամական հարաբերությունների խորհրդի տվյալների։

Աշխարհի ամենամեծ իսլամական բնակչություն ունեցող երկրի՝ Ինդոնեզիայի մայրաքաղաք Ջակարտայի համայնապատկերը:

Համաձայն Փյու հետազոտական կենտրոնի՝ իսլամը հետևորդների թվով մինչև 2050 թվականը կհավասարվի քրիստոնեությանը։ Իսլամը շատ ավելի արագ է տարածվու, քան աշխարհի որևէ այլ կրոն՝ հասնելով 2.76 միլիարդ հետևորդի (73% աճով)։ Այս միտման պատճառներն են ծնելիության բարձր մակարդակը՝ մուսուլմանների մոտ 3.1, իսկ աշխարհում՝ 2.5, և բնակչության փոխարինման նվազագույն մակարդակը՝ 2.1: Մեկ այլ գործոն է այն փաստը, որը իսլամը ամենաշատ հետևորդներն ունի մինչև 15 տարեկան բնակչության շրջանում (ամբողջ հետևորդների 34%-ը)՝ համեմատած քրիստոնեության 27%-ի հետ։ Մուսուլմանների 60%-ը 16-59 տարիքային խմբին է պատկանում, մինչդեռ ընդամենը 7%-ն է 60-ից բարձր (ամենացածր տոկոսը ցանկացած կրոնի պարագայում)։ Նիգերիայի և Մակեդոնիայի պես երկրներում մինչև 2050 թվականն ակնկալվում է, որ մուսուլմանները մեծամասնություն կկազմեն։ Հնդկաստանում մուսուլման բնակչություննը շատ ավելի մեծ կլինի, քան որևէ այլ երկրում։ Եվրոպայի ոչ մուսուլման բնակչության թիվը նվազում է՝ ի տարբերություն մուսուլմանների, որոնք, ըստ հաշվարկների, Եվրոպայում 10%-ով կավելանան։ Եվրոպայում իսլամի աճի տեմպերը հիմնականում կապված են ներգաղթի և 2005 թվականին մուսուլմանների ծնելիության բարձր մակարդակի հետ։

Մշակույթ

«Իսլամական մշակույթ» տերմինը օգտագործվում է՝ մատնանշելով այս կրոնին պատկանող մշակույթը, ինչպես, օրինակ, փառատոնները և հագուստի կոդը։ Այն հակասական կերպով կիրառվում է նաև ավանդաբար մուսուլման հանդիսացող մարդկանց մշակութային կողմերը ցույց տալու դեպքում։ Վերջապես, «իսլամական քաղաքակրթություն» բառակապակցությունը կարող է վերաբերել նաև վաղ խալիֆների ժամանակվա սինթեզված մշակույթին՝ ներառյալ ոչ մուսուլմանների։

Ճարտարապետություն

Իսլամական ճարտարապետության ամենակարևոր արտահայտությունը թերևս մզկիթն է։ Տարբեր մշակույթներ իրենց ազդեցությունն են ունեցել մզկիթի ճարտարապետության վրա։ Օրինակ, հարավաֆրիկյան կամ իսպանական իսլամական ճարտարապետությունը, ինչպես Ուքուբի մեծ մզկիթը, պարունակում է հռոմեական և բյուզանդական շենքերին բնորոշ մարմարե և պորֆիրե սյուներ, իսկ Ինդոնեզիայի մզկիթները հաճախ ունեն տեղական ճապոնական ոճի բազմաշերտ տանիքներ։

• 
  Մեծ մզկիթ Ջեննեն արևմտաաֆրիկյան Մալի երկրում
• 
  Սիանական մեծ մզկիթը Չինաստանի Սիան քաղաքում
• 
  Գմբեթ Ուզբեկստանի Բուխարա քաղաքի Պո-ի-Կալյան ճարտարապետական համալիրում
• 
  Եգիպտոսի Կահիրե քաղաքում գտնվող Ալբաստեր մզկիթի գմբեթները ներսից

Արվեստ

Իսլամական արվեստն ընդգրկում է տեսողական արվեստի տեսակներ՝ ստեղծված սկսած 7-րդ դարից այն մարդկանց կողմից (ոչ պարտադիր կերպով մուսուլման), որոնք ապրել են մուսուլմաններով բնակեցված տարածքներում։ Այդ տեսակներից են ճարտարապետությունը, գեղագրությունը, նկարչությունը և խեցեգործությունը՝ ի թիվս մյուս տեսակների։

Թեև Ղուրանում նշված չէ, սակայն մարդկանց և կենդանիների նկարներ անելը ընդւոնված չէ իսլամում և կապված է կռապաշտության դեմ օրենքի հետ, որը տարածված էր աբրահամյան կրոններում, ինչպես Աբդուլլահ իբն Մասուդն է փոխանցում Մուհամմադի խոսքերը.«Հարության օրը Ալլահը ամենախիստ կեպով կպատժի հատկապես նկար ստեղծողներին»։ Այնուամենայնիվ, այս կանոնը տարբեր կերպ է մեկնաբանվել տարբեր գիտնականների կողմից, և մոնղոլական, պարսկական ու թուրքական արվեստում կան կենդանիների ու մարդկանց պատկերների օրինակներ։ Կենդանի արարածների նկարները անելուց խուսափելու այս երևույթի գոյությամբ է բացատրվել գեղագրության, տեստելավորման և մոդելավորման մեծ դերը իսլամական մշակույթում։

• 
  Տարբեր մոլորակներ պատկերող իսլամական գեղագրություն
• 
  Իրանի Շիրազ քաղաքում գտնվող Հաֆիզ Շիրազի գերեզմանի գմբեթի ստորին մասում գտնվող երկրաչափական արաբական սալիկապատում
• 
  Մայլազիայի իսլամական արվեստի թանգարանը՝ Հարավարևելյան Ասիայի իսլամական արվեստի ամենամեծ թանգարանը

Օրացույց

Հիմնական հոդված՝ Իսլամական օրացույց

Լուսնի փուլերը իսլամական օրացույցի հիմքն են հանդիսանում:

Իսլամական դարաշրջանի պաշտոնական սկիզբ ընտրվեց մ.թ. 622 թվականի հիջրան, որը Մուհամմադի համար ճակատագրական պահ էր։ Իսլամական օրացույցը լուսնային է։ Իսլամական սուրբ օրերը համապատասխանում են լուսնային օրացույցի կոնկրետ օրերի, որը նշանակում է, որ դրանք տեղի են ունենում Գրիգորյան օրացույցի տարբեր եղանակների։ Իսլամական ամենակարևոր տոներն են Էյդ-ալ-Ֆիթրը (արաբ․՝ عيد الفطر‎‎)՝ Շավվալի առաջին օրը, որը խորհրդանշում է Ռամադան ամսվա պահքի վերջը, և Էյդ-ալ-Ադհան (عيد الأضحى)՝ Դհու ալ-Հիջջայի 10-րդ օրը՝ համընկնելով Հաջջ ուխտագնացության ավարտի հետ։

Քննադատություն

Դժոխքի պատկերումն ըստ Ուիլյամ Բլեյքի (19-րդ դար) ցույց է տալիս Մուհամմադին, որը բացում է իր կրծքավանդակը, որ մասնատել էր սատանան՝ ի նշան նրա կեղծ մարգարե լինելու:

Իսլամի քննադատությունը գոյություն է ունեցել դեռևս ձևավորման փուլերում։ Վաղ շրջանի քննադատությունը գալիս է քրիստոնյա հեղինակներից, որոնցից շատերը իսլամը համարում էին քրիստոնեական հերետիկոսություն կամ կռապաշտության մի ձև։ Ավելի ուշ հայտնվեցին քննադատություններ հենց մուսուլման աշխարհից, ինչպես նաև հրեա հեղինակներից և եկեղեցական քրիստոնյաներից։

Քննադատության առարկաների թվում են Մուհամմադի կյանքի բարոյախոսությունը, վերջին օրենքը իսլամի մարգարեին հայտնի լինելու փաստը, նրա հասարակական և անձնական կյանքը։ Իսլամական սուրբ գրքի՝ Ղուրանի իսկությանն ու բարոյականությանը վերաբերող հարցերը նույնպես քննարկման առարկա են։

Այլ քննադատություններ շեշտը դնում են մարդու իրավունքների խնդրի վրա ժամանակակից երկրներում, որտեղ մուսուլմանները մեծամասնություն են կազմում, ինչպես նաև իսլամական օրենքում ու պրակտիկայում կանանց հանդեպ վերաբերմունքի վրա։ Բազմամշակութային վերջին միտումների պարագայում իսլամի ազդեցությունը Արևմուտքում մուսուլման գաղթականների վրա քննադատության է արժանացել։

Գրականություն

• Accad, Martin (2003). «The Gospels in the Muslim Discourse of the Ninth to the Fourteenth Centuries: An Exegetical Inventorial Table (Part I)». Islam and Christian-Muslim Relations. 14 (1).
• Ahmed, Akbar (1999). Islam Today: A Short Introduction to the Muslim World (2.00 ed.). I.B. Tauris. ISBN 978-1-86064-257-9.
• Bennett, Clinton (2010). Interpreting the Qur'an: a guide for the uninitiated. Continuum International Publishing Group. էջ 101. ISBN 978-0-8264-9944-8.
• Brockopp, Jonathan E. (2003). Islamic Ethics of Life: abortion, war and euthanasia. University of South Carolina press. ISBN 978-1-57003-471-8.
• Cohen-Mor, Dalya (2001). A Matter of Fate: The Concept of Fate in the Arab World as Reflected in Modern Arabic Literature. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-513398-1.
• Curtis, Patricia A. (2005). A Guide to Food Laws and Regulations. Blackwell Publishing Professional. ISBN 978-0-8138-1946-4.
• Esposito, John (2010). Islam: The Straight Path (4th ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-539600-3.
• Esposito, John (1998). Islam: The Straight Path (3rd ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511234-4.
• Esposito, John; Haddad, Yvonne Yazbeck (2000a). Muslims on the Americanization Path?. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-513526-8.
• Esposito, John (2000b). Oxford History of Islam. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-510799-9.
• Esposito, John (2002a). Unholy War: Terror in the Name of Islam. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-516886-0.
• Esposito, John (2002b). What Everyone Needs to Know about Islam. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-515713-0.
• Esposito, John (2003). The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-512558-0.
• Esposito, John (2004). Islam: The Straight Path (3rd Rev Upd ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-518266-8.
• Farah, Caesar (1994). Islam: Beliefs and Observances (5th ed.). Barron's Educational Series. ISBN 978-0-8120-1853-0.
• Farah, Caesar (2003). Islam: Beliefs and Observances (7th ed.). Barron's Educational Series. ISBN 978-0-7641-2226-2.
• Firestone, Reuven (1999). Jihad: The Origin of Holy War in Islam. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-512580-1.
• Ghamidi, Javed (2001). Mizan. Dar al-Ishraq. OCLC 52901690.
• Goldschmidt, Jr., Arthur; Davidson, Lawrence (2005). A Concise History of the Middle East (8th ed.). Westview Press. ISBN 978-0-8133-4275-7.
• Griffith, Ruth Marie; Savage, Barbara Dianne (2006). Women and Religion in the African Diaspora: Knowledge, Power, and Performance. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8370-5.
• Haddad, Yvonne Yazbeck (2002). Muslims in the West: from sojourners to citizens. Oxford University Press.
• Hawting, G.R. (2000). The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661–750. Routledge. ISBN 978-0-415-24073-4.
• Hedayetullah, Muhammad (2006). Dynamics of Islam: An Exposition. Trafford Publishing. ISBN 978-1-55369-842-5.
• Hofmann, Murad (2007). Islam and Qur'an. ISBN 978-1-59008-047-4.
• Holt, P.M; Lewis, Bernard (1977). Cambridge History of Islam, Vol. 1. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29136-1.
• Holt, P.M.; Lambton, Ann K.S; Lewis, Bernard (1977). Cambridge History of Islam, Vol. 2. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29137-8.
• Hourani, Albert; Ruthven, Malise (2003). A History of the Arab Peoples. Belknap Press; Revised edition. ISBN 978-0-674-01017-8.
• Kobeisy, Ahmed Nezar (2004). Counseling American Muslims: Understanding the Faith and Helping the People. Praeger Publishers. ISBN 978-0-313-32472-7.
• Kramer, Martin (1987). Shi'Ism, Resistance, and Revolution. Westview Press. ISBN 978-0-8133-0453-3.
• Lapidus, Ira (2002). A History of Islamic Societies (2nd ed.). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77933-3.
• Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Routledge & Kegan Paul. ISBN 978-0-7102-0462-2.
• Lewis, Bernard (1993). The Arabs in History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-285258-8.
• Lewis, Bernard (1997). The Middle East. Scribner. ISBN 978-0-684-83280-7.
• Lewis, Bernard (2001). Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East (2nd ed.). Open Court. ISBN 978-0-8126-9518-2.
• Lewis, Bernard (2003). What Went Wrong?: The Clash Between Islam and Modernity in the Middle East (Reprint ed.). Harper Perennial. ISBN 978-0-06-051605-5.
• Lewis, Bernard (2004). The Crisis of Islam: Holy War and Unholy Terror. Random House, Inc., New York. ISBN 978-0-8129-6785-2.
• Madelung, Wilferd (1996). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-64696-3.
• Malik, Jamal; Hinnells, John R (2006). Sufism in the West. Routledge. ISBN 978-0-415-27408-1.
• Menski, Werner F. (2006). Comparative Law in a Global Context: The Legal Systems of Asia and Africa. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85859-5.
• Miller, Tracy, ed. (2009). Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population (PDF). Pew Research Center. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
• Momen, Moojan (1987). An Introduction to Shi'i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi'ism. Yale University Press. ISBN 978-0-300-03531-5.
• Nasr, Seyed Muhammad (1994). Our Religions: The Seven World Religions Introduced by Preeminent Scholars from Each Tradition (Chapter 7). HarperCollins. ISBN 978-0-06-067700-8.
• Nigosian, Solomon Alexander (2004). Islam: its history, teaching, and practices. Indiana University Press.
• Patton, Walter M. (1900). The Doctrine of Freedom in the Korân. Vol. 16. էջ 129. doi:10.1086/369367. ISBN 978-90-04-10314-6. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
• Peters, F.E. (2003). Islam: A Guide for Jews and Christians. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11553-5.
• Rahman, H.U. (1999). Chronology of Islamic History, 570–1000 CE (3rd ed.). Ta-Ha Publishers Ltd.
• Rippin, Andrew (2001). Muslims: Their Religious Beliefs and Practices (2nd ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-21781-1.
• Sachedina, Abdulaziz (1998). The Just Ruler in Shi'ite Islam: The Comprehensive Authority of the Jurist in Imamite Jurisprudence. Oxford University Press US. ISBN 978-0-19-511915-2.
• Siljander, Mark D. and John David Mann. A Deadly Misunderstanding: a Congressman's Quest to Bridge the Muslim-Christian Divide. First ed. New York: Harper One, 2008. 978-0-06-143828-8
• Smith, Jane I. (2006). The Islamic Understanding of Death and Resurrection. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-515649-2.
• Tabatabae, Sayyid Mohammad Hosayn; Nasr, Seyyed Hossein (1979). Shi'ite Islam. Suny press. ISBN 978-0-87395-272-9.
• Teece, Geoff (2003). Religion in Focus: Islam. Franklin Watts Ltd. ISBN 978-0-7496-4796-4.
• Trimingham, John Spencer (1998). The Sufi Orders in Islam. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-512058-5.
• Turner, Colin (2006). Islam: the Basics. Routledge (UK). ISBN 978-0-415-34106-6.
• Turner, Bryan S. (1998). Weber and Islam. Routledge (UK). ISBN 978-0-415-17458-9.
• Waines, David (2003). An Introduction to Islam. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-53906-7.
• Watt, W. Montgomery (1973). The Formative Period of Islamic Thought. University Press Edinburgh. ISBN 978-0-85224-245-2.
• Watt, W. Montgomery (1974). Muhammad: Prophet and Statesman (New ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-881078-0.
• Weiss, Bernard G. (2002). Studies in Islamic Legal Theory. Boston: Brill Academic publishers. ISBN 978-90-04-12066-2.

Հանրագիտարաններ

• William H. McNeill; Jerry H. Bentley; David Christian, eds. (2005). «Berkshire Encyclopedia of World History». Berkshire Encyclopedia of World History. Berkshire Publishing Group. ISBN 978-0-9743091-0-1.
• Gabriel Oussani, ed. (1910). Catholic Encyclopedia. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
• Paul Lagasse; Lora Goldman; Archie Hobson; Susan R. Norton, eds. (2000). The Columbia Encyclopedia (6th ed.). Gale Group. ISBN 978-1-59339-236-9. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
• Ahmad, Imad-ad-Dean (2008). «Islam». In Hamowy, Ronald (ed.). The Encyclopedia of Libertarianism. The Encyclopedia of Libertarianism. Thousand Oaks, CA: SAGE; Cato Institute. էջեր 256–258. doi:10.4135/9781412965811.n155. ISBN 978-1-4129-6580-4. LCCN 2008009151. OCLC 750831024.
• Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
• Erwin Fahlbusch; William Geoffrey Bromiley, eds. (2001). «The Encyclopedia of Christianity». Encyclopedia of Christianity (1st ed.). Eerdmans Publishing Company, and Brill. ISBN 978-0-8028-2414-1.
• John Bowden, ed. (2005). «Encyclopedia of Christianity». Encyclopedia of Christianity (1st ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-522393-4.
• Bearman, P.J.; Bianquis, Th.; Bosworth, C.E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P. (eds.). Encyclopaedia of Islam Online. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
• Richard C. Martin; Said Amir Arjomand; Marcia Hermansen; Abdulkader Tayob; Rochelle Davis; John Obert Voll, eds. (2003). «Encyclopedia of Islam and the Muslim World». Encyclopedia of Islam and the Muslim World. MacMillan Reference Books. ISBN 978-0-02-865603-8.
• Jane Dammen McAuliffe (ed.). Encyclopaedia of the Qur'an Online. Brill Academic Publishers. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
• Salamone Frank, ed. (2004). Encyclopedia of Religious Rites, Rituals, and Festivals (1st ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-94180-8. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
• Glasse Cyril, ed. (2003). «The New Encyclopedia of Islam». New Encyclopedia of Islam: A Revised Edition of the Concise Encyclopedia of Islam. AltaMira Press. ISBN 978-0759101906.

Հետագա ընթերցանություն

• Bleeding Armenia: Its history and horrors under the curse of Islam by Gabrielean et al.
• A Dictionary of Islam by Thomas Patrick Hughes
• The New World of Islam by Lothrop Stoddard
• The Faith of Islam by Edward Sell
• The Future of Islam by Wilfrid Scawen Blunt
• Lewis, Bernard (1994). Islam and the West. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-509061-1.
• Lewis, Bernard (1996). Cultures in Conflict: Christians, Muslims, and Jews in the Age of Discovery. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-510283-3.
• Mubarkpuri, Saifur-Rahman (2002). The Sealed Nectar: Biography of the Prophet. Dar-us-Salam Publications. ISBN 978-1-59144-071-0.
• Najeebabadi, Akbar Shah (2001). History of Islam. Dar-us-Salam Publications. ISBN 978-1-59144-034-5.
• Nigosian, S.A. (2004). Islam: Its History, Teaching, and Practices (New ed.). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-21627-4.
• Rahman, Fazlur (1979). Islam (2nd ed.). University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-70281-0.
• Schimmel, Annemarie (1994). Deciphering the Signs of God: A Phenomenological Approach to Islam. State University of New York Press. ISBN 978-0791419823. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 20-ին.
• Tausch, Arno (2009). What 1.3 Billion Muslims Really Think: An Answer to a Recent Gallup Study, Based on the "World Values Survey". Foreword Mansoor Moaddel, Eastern Michigan University (1st ed.). Nova Science Publishers, New York. ISBN 978-1-60692-731-1.
• Tausch, Arno (2015). The political algebra of global value change. General models and implications for the Muslim world. With Almas Heshmati and Hichem Karoui (1st ed.). Nova Science Publishers, New York. ISBN 978-1-62948-899-8.
• Walker, Benjamin (1998). Foundations of Islam: The Making of a World Faith. Peter Owen Publishers. ISBN 978-0-7206-1038-3.

Արտաքին հղումներ

• Իսլամ - Կրոնադարան