Эстәлеккә күсергә

Албания

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Албания Республикаһы
Republika e Shqipërisë
Ҡалып:Албания байрағы гербы Албания
Албания байрағы Албания гербы
Милли девиз: «Ti Shqipëri më jep nder më jep emrin shqipëtar»
Гимн: Албания гимны (тыңларға (мәғл.))
Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы
Рәсми тел албанса
Баш ҡала Тирана
Иң ҙур ҡалалары Тирана, Шкодер, Влёра, Дуррес, Эльбасан
Идара итеү формаһы
ЭТП
  • Бөтәһе
  • Кеше башына 		115 урын
23,860 млрд[1] $
{{{Кеше башына ЭТП}}} $


Интернет-домен .al
Телефон коды +355



Алба́ния (алб. Shqipëria), йәки Алба́ния республикаһы (алб. Republika e Shqipërisë [ɾɛpuˈblika ɛ ʃcipəˈɾiːs]) — Балҡан ярымутрауының көнбайыш яғында урынлашҡан дәүләт. 2009 йылдан НАТО ағзаһы. төньяҡ-көнсығышта Сербия менән, төньяҡта Черногория менән, көнсығышта Төньяҡ Македония менән һәм көньяҡ-көнсығышта Греция менән сикләшә. Дәүләттең майҙаны — 28 748 км². Халыҡ һаны — 2 831 741 (2011 йыл). Халыҡтың 95%-ты милләте буйынса албандар, 3 % гректар һәм ҡалған 2 % башҡа милләттәр (румындар, сиғандар, сербтар, македонлылар). Хөкүмәт етәксеһе — президент (Kryetarët). Дәүләт парламенты Кувенд (Kuvendi) тип атала. Ул 140 депутаттан тора (100 депутат һайлау буйынса, 40 депутат партия теҙмәләре буйынса). Депутаттар 4 йылға һайлана йәки тәғәйенләнә.

Ил НАТО ағзаһы.

Физик-географик ҡылыҡһырлама

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Албания картаһы
Төп мәҡәләләр: География Албании, Албанияның файҙалы ҡаҙылмалары

Албания Көньяҡ Европала Балҡан ярымутрауында урынлашҡан һәм 28 748 км² майҙанды биләй[2]. Төньяҡ-көнбайышта уны Адриатик диңгеҙ һыуҙары, көньяҡ-көнбайыштан — Ион диңгеҙе һыуҙары йыуа. Икеһе лә Урта диңгеҙҙең өлөшө булып торалар. Көнбайыш өлөшөндә уйһыулы өлкә урынлашҡан, ҡалған ерҙәре (яҡынса 70 %) — урманлы һәм таулы райондар. Илдең территорияһы төньяҡ киңлектең 42-се һәм 39-сы параллелдәре араһында, шулай уҡ көнсығыш оҙонлоҡтоң 21-се һәм 19-сы меридиандары араһында. Албанияның иң төньяҡ нөктәһе Вермош ауылы (42°35' так как), иң көньяҡ нөктәһе — Конисполь ҡалаһы (39°40' т. к.). Илдең иң көнбайыш нөктәһе — кеше йәшәмәгән Сазани утрауы (19°16' к. о.), иң ситке көнсығыш нөктәһе — Верник ауылы (21°1' к.с. о.)[3]. Албанияның иң бейек түбәһе — Кораб тауы (2764 м.). Көнбайыштан көнсығышҡа оҙонлоғо ни бары 148 км, төньяҡтан көньяҡҡа — 340 км.

Адриатик һәм Ион диңгеҙҙәре ҡушылған ерҙә урынлашҡан Гипе каньоны

Албанияның ҙур өлөшөн тауҙар һәм ҡалҡыулыҡтар биләй, улар ил территорияһының бөтә оҙонлоғо һәм киңлеге буйынса төрлө йүнәлештәрҙә һуҙылғандар. Төньяҡта Төньяҡ-Албан Альптары, көнсығышта Кораб тауҙары, көньяҡ-көнсығышта Пинд тауҙары, көньяҡ-көнбайышта Акрокераунский тауҙары һәм үҙәктә Скандерберг тауҙары иң эре тау һырттары булып торалар.

Күп һанлы һәм ҙур күлдәрҙең булыуы Албания географияһының иң мөһим үҙенсәлеге булып тора. Илдең төньяҡ-көнбайышында, Черногория менән сигендә урынлашҡан Шкодер күле — Көньяҡ Европала иң ҙур күл[4]. Уның өстән бер өлөшө һәм яр буйының 57 км-ы Албанияныҡы. Көньяҡ-көнсығышта ҡалҡыулыҡта Охридское күле (Төньяҡ Македония менән бүлешә) урынлашҡан, ул донъяла иң боронғо даими йәшәгән күлдәрҙең береһе[5][6]. 289 м тәрәнлектә, флораһы һәм фаунаһы үҙенсәлекле, шуға күрә ЮНЕСКО-ның һаҡлауы аҫтында. Артабан көньяҡҡа табан Оло һәм Кесе Преспа күлдәре һуҙыла, улар Балҡанда иң бейек күлдәрҙең береһе булып торалар.

Албанияның йылғалары башлыса илдең көнсығышында баш алалар һәм көнбайышта Адриатик диңгеҙгә ҡоялар. Албанияның иң оҙон йылғаһы Дрин, ул үҙенең ике үре: Ҡара һәм Аҡ Дрин ҡушылған урында башлана, дәүләттең төньяҡ биләмәһенән аға. Вьоса — Европала һуңғы тейелмәгән иң эре йылғалар системаһының береһе. Албанияның башҡа мөһим йылғаларына Мати, Шкумбини һәм Семани инә.

Үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Бөркөт — милли символ һәм Албания хайуаны

Үҙенең географик Урта диңгеҙҙең үҙәгендә урынлашыуы һәм климатының, геологик һәм гидрологик шарттарының күп төрлөлөгө арҡаһында Албания бай һәм контраслы биотөрлөлөккә эйә[7][8]. Ул илдә 14 милли парк, 1 диңгеҙ паркы, 4 һыулы-һаҙлыҡлы биләмә, 1 биосфера ҡурсаулығы һәм төрлө категориялы 786 һаҡланған тәбиғәт биләмәһе булыуы иҫәбенә һаҡлана[9].

Албанияның тауҙары һәм ҡалҡыулыҡтары, йыраҡлыҡтары арҡаһында, төрлө хайуандарға: илдең ике иң әһәмиәтле юҡҡа сығып барыусы төрөн (һеләүһен һәм һоро айыу), шулай уҡ ҡырағай бесәйҙәр, һоро бүре, ерән төлкө, сүл бүреһе,ҡарағош һәм илдең милли хайуаны бөркөттө лә индереп, йәшәү өсөн иң кәрәкле урман, ағастар һәм үлән менән ҡапланғандар[10][11][12][13].

Файҙалы ҡаҙылма байлыҡтары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Албания территорияһында нефть, тәбиғи газ, күмер, хром, баҡыр, никель сыҡҡан урындар бар.

Эстуарийҙар (һыу баҫыу һөҙөмтәһендә һыу аҫтында ҡалыусы йылға тамағы), күлдәр, һаҙлыҡтар алһыу фламинго, ваҡ баклан һәм бик һирәк осрай торған, илдең иң мөһим ҡошо пеликандар өсөн йәшәү мөхите булып хеҙмәт итәләр[14]. Илдең хайуандар донъяһы өсөн ҙур әһәмиәткә эйәләр. Урта диңгеҙ тюлень-монахы, ҙур башлы ташбаҡалар һәм йәшел ташбаҡалар яр буйы һыуҙарында һәм ярҙарында үҙҙәренең нәҫелен сығаралар.

Ҡараморон-Сазан диңгеҙ паркы

Үҫемлектәр географияһы тәңгәлендә Албания территорияһы Голарктика батшалығының бер өлөшө булып тора, уның Циркумбореаль һәм Урта диңгеҙ өлкәләрендә урынлашҡан. Ул шартлы рәүештә Палеарктика экологик зонаһының дүрт ер экологик төбәгенә бүленә: Иллирия япраҡлы урмандары, Балҡан ҡатнаш урмандары, Пинд ҡатнаш урмандары һәм Динара ҡатнаш урмандар[15][16].

Албанияла башлыса Урта диңгеҙ һәм евразия үҫемлектәр донъяһына ҡараған яҡынса 3500 төр үҫемлек осратырға мөмкин. Илдә дарыу үҫемлектәрен ҡулланыусы халыҡ медицинаһының бай традициялары барлыҡҡа килгән. Дауа үләндәрен һәм дарыу препараттарын әҙерләгәндә 300-ҙән кәм булмаған үлән үҫемлектәре ҡулланыла[17]. Аҡ шыршы, имән, бук һәм ҡарағайҙар — Албания урмандарының төп ағас төрҙәре.

Файҙалы ҡаҙылма байлыҡтары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Албания территорияһында нефть, тәбиғи газ, күмер, хром, баҡыр, никель ятҡылыҡтары бар.

Климаты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ғинуарҙа уртаса температура — +8-9 °C, июлдә — +24-25 °C. Яуым-төшөм — йылына 800—2000 мм.

Илдең яр буйы (көнбайыш) өлөшөнөң климаты — урта диңгеҙ климаты, көнсығышҡа табан континенталь климатҡа күсә. Яр буйында июлдә уртаса температура — +28-ҙән +32° С-ҡа тиклем, ғинуарҙа — +8-ҙән +10° С-ҡа тиклем. Яр буйындағы юғары йәйге температура даими иҫкән Урта диңгеҙ бризы арҡаһында еңел кисерелә.

Туристик миҙгел май айынан сентябргә тиклем дауам итә, шулай уҡ октябрь һәм апрель айҙарында ла уңайлы һауа шарттары. Йылына яҡынса 300 ҡояшлы көн. Иртә яҙ һәм ҡара көҙ ямғырҙар яуа. Албания тауҙарында климат күпкә һалҡын — ҡыш температура −20° С-ҡа тиклем төшөргә мөмкин.


Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Боронғо ваҡытта Албания ерҙәрендә иллирия, тракия һәм грек ҡәбиләләре йәшәгән, бер нисә грек колонияһы булған.

Иллирия һуғышынан һуң был ерҙәр Рим империяһының Далмация, Македония һәм Мезин виләйәттәренә керәләр.

1190 йылда Ҡуя ҡалаһының Прогон Барбер кенәзлеген төзөй, был беренсе албан дәүләте була.

XVI быуатта хәҙерге албан ерҙәрен Ғосманлы империяһы яулап ала, төрөктәр бында хакимлыҡ итә.

1912 йылда, Балкан һуғыштарынан һуң, Албания мөстәҡиллеге тураһында иғлан итә. 1912 йылдың 28 ноябрендә көньяҡ Веранда үткән Бөтә албан конгрессында Влера мәжлесе ойошторола. Һикһән өс кешенән торған Йыйылма илдең бәйһеҙлеген иғлан итә һәм Ваҡытлы хөкүмәт ойоштора. Хөкүмәт ойоштороу тураһында ҡарарҙы Мәжлестең икенсе сессияһында, йәғни 1912 йылдың 4 декабрендә ҡабул итәләр. Ул 10 ағзанан тора, уны 1914 йылдың 22 ғинуарына тиклем Исмәғил Камали етәкләй. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт Ултырыш эшсәнлеген күҙәтеп торор өсөн Сенат тигән органы ла булдыра, унда Мәжлестең 18 ағзаһы хеҙмәт итә.

Аланияның бәйһеҙлеген 1913 йылдың 29 июлендә Лондон конференцияһында таныйҙар. Яңы барлыҡҡа килгән Албания кенәзлегенең сиктәрен билдәләгәндә ул осорҙоң демографик үҙенсәлектәре иҫәбенә алынмай ҡала. Шул уҡ йылдың 15 октябрендә Аланияның үҙ сәйәси институттары тәртипкә килеп еткәнсе эшен дәүләт ҡарар өсөн халыҡ-ара контроль комиссияһы ҡорола. Ул Веранда урынлаша. Албания кенәзлегенең беренсе көс структураһы булараҡ, халыҡ-ара жандармерия ойошторола. Ноябрь айында беренсе жандармдар илгә килеп етә. Албания кенәзе Вильһельм Вид кенәзлектең беренсе кенәзе итеп һайлана.

1939 йылда Италия Албанияны баҫып ала һәм бында Бөйөк Албанияны төзөй, ә 1943 йылда ул Германия протекторатына әүерелә.

Икенсе бөтә донъя һуғышынан һуң Әнүәр Хәли Ходжа етәкселегендәге Хеҙмәт фирҡәһе хакимиәткә килә, ил коммунистик юлына баҫа, изоляция сәйәсәтен индерә.

1991 йылда Албания Халыҡ Социалистик Республикаһы урынына хәҙерге Албания Республикаһы барлыҡҡа килә.

Сәйәси структураһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Государственный строй Албании

Башҡарма власть

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Албания парламент республикаһы булы тора. Формаль рәүештә дәүләт башлығы президент (Kryetarët), парламент тарафынан 5 йылға һайлана. Бер үк кеше ике мөҙҙәттән дә ашыу президент вазифаһын биләй алмай. 2017 йылдың 24 июленән Илир Мета илдең президенты.

Башҡарма органы — Баш министрҙан (Kryeministër) һәм министрҙарҙан торған Министрҙар Советы (i Ministrave Këshilli). Ул түбәндәге министрлыҡтарҙы үҙ эсенә ала:

Ҡалып:Col-6
  • йәмәғәт эштәре, транспорт һәм телекоммуникациялар
  • мәғариф һәм фән
  • тирә-яҡ мөхит, урман һәм һыу ресурстары хәҡимиәте
  • ауыл хужалығы, туҡланыу һәм ҡулланыусылар хоҡуҡтарын яҡлау
  • социаль-хеҙмәт эштәре һәм тигеҙ мөмкинлектәр
  • туризм, мәҙәниәт, йәштәр һәм спорт
  • финанстар
Ҡалып:Col-6
  • иҡтисад, сауҙа һәм энергетика
  • юстиция
  • сит ил эштәре
  • оборона
  • инновациялар һәм мәғлүмәт-коммуникация технологиялары
  • һаулыҡ һаҡлау
  • Европа интеграцияһы
  • эске эштәр
Ҡалып:Col-6

Закон сығарыу власы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Албанияла юғары закондар сығарыу органы булып Парламент — 140 ағзанан торған бер палаталы Халыҡ йыйылышы (алб. Kuvendi i ShqipërisëI Shqipërisë Kuvendi)тора. 100 депутат бер мандатлы округтарҙа мажоритар система буйынса (ике турҙа), 40 депутат дүрт процентлы кәртә менән партия исемлектәре буйынса һайлана. Депутаттарҙың вәкәләттәр мөҙҙәте — 4 йыл

Сәйәси партиялар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Албанияның партия-сәйәси структураһы юғары дәрәжәлә полярлашҡан. Һул центристик Социалистик партия (АСП) һәм уң центристик Демократик партия (АДП) өҫтөнлөк итәләр. АСП элекке ходжаистик АПТ-нан, АДП — 1990—1992 йылдарҙағы киң антикоммунистик хәрәкәттән килеп сыҡҡан.

Демократтар һәм социалистар власта даими рәүештә сиратлашалар. Уларға оҡшаш йүнәлештәге ҙур булмаған партиялар ылыға (АСП-ға — Албания Социал-демократик партияһы, АДП-ға — Албания Республика партияһы, АРП). АСП-нан айырылған, әммә АДП менән берләшкән Интеграция өсөн социалистик хәрәкәт (СДИ) «өсөнсө көс» булып сығыш яһай. Идеологик риторикала радикаль булған, әммә аныҡ сәйәси роле бер мәғәнәле булмаған Албания Коммунистар партияһы (АКП) сәйәси спектрҙа ситтәрәк тора.

АСП-ның етәксе эшмәкәрҙәре —Фатос Нано, Эди Рама; АДП-ның — Сали Бериша, Люльзим Баша, СДИ-ның — Илир Мета, СДПА-ның — Скендер Гинуши, Энгел Бейтай, АРП-ның — Сабри Годо, Фатмир Медиу, АКП-ның — Хюсни Милоши, Кемаль Чичолари.

Суд власы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Конституцион надзор органы — Конституцион Суд (Kushtetuese Gjykata), юғары суд инстанцияһы — Юғары суд (Gjykata Lartë e), прокурор күҙәтеүе органы — Генераль Прокуратура (Përgjithshme Prokuroria e), судьялар вазифаһына кандидатуралар һайлау өсөн орган — Юғары юстиция советы (Drejtësisë Këshilli Lartë i i), һайлауҙар үткәреүҙе ойоштороу өсөн орган — Үҙәк һайлау комиссияһы (i Zgjedhjeve Komisioni Qendror).

Административ бүленеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Албанияның административ картаһы
Төп мәҡәлә: Административное деление Албании

Албания территорияһы 12 өлкәгә бүленгән (алб. qark, күплектә — qarqe), улар элегерәк 36 округҡа (алб. rreth, күплектә — rrethe, ретu) һәм 373 муниципалитетҡа бүленгән булған. Һәр округтың бер нисә муниципалитеттан торған үҙенең советы булған. 2015 йылда административ-территориаль реформа үткәрелә, уның һөҙөмтәһендә административ бүленеш үҙгәрә, өлкәләр һаны элеккесә ҡала, әммә хәҙер улар, составына коммуналар ингән, 61 муниципалитетҡа бүленә[18].

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Халыҡ һаны — 2 831 741 кеше (2011 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу)[19], шул уҡ ваҡытта 2001 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу буйынса халыҡ һаны 3 069 275 кеше тәшкил иткән. Ун йыл дауамында халыҡ һаны 7,7 % -ҡа кәмегән. Халыҡ һаны кәмеүенең төп сәбәптәре — киң масштаблы миграция һәм тыуымдың кәмеүе.

Даими йәшәүсе халыҡ һаны: 1 421 810 ир кеше — 50,2 %, 1 931 409 ҡатын-ҡыҙ — 49,8 %

Йыллыҡ артымы — 0,3 % (илдән эмиграция юғары кимәлдә)[20].

Ҡала халҡы — 53,7 % (2011 йыл мәғлүмәттәре буйынса[19]), ауыл халҡы һаны — 46,3 %. Халыҡ иҫәбен алыу тарихында тәүге тапҡыр (2011) илдә албан халҡы ҡалала ауыл ерендәгегә ҡарағанда күберәк йәшәй.

Этник составы: албандар — 95 %, гректар — 3 %, башҡа милләттәр (румындар, сиғандар, сербтар, македонлылар) — 2 %.

1990 йылдың апрель айында илдә йәһүд диаспораһы йәшәүҙән туҡтай: һуңғы 11 йәһүд Израилгә китә[21].

Дин

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Албанияла ислам

XX быуат башында Албанияла христиандар һәм мосолмандар араһында нисбәт тиң тиерлек — 47 % католиктар һәм православие динендәгеләр һәм 53 % мосолмандар[22]. 2010 йылда, Дж. Г. Мелтондың «Дин энциклопедияһы» мәғлүмәттәре буйынса, мосолмандар Албания халҡының 63%-ын христиандар — 31%-ын, кәферҙәр һәм атеистар — 5%-ын тәшкил итә[23]. Ислам сөнниҙәрҙән һәм бекташтарҙан ғибәрәт. Христиандар яҡынса ике тигеҙ төркөмгә — католиктарға (490 мең) һәм православие динендәгеләргә (475 мең) бүленә. Протестанттарҙың күпселеге (20 мең) төрлө пятидесятниктар сиркәүҙәренең мәхәллә кешеләре.

АҠШ Дәүләт департаменты мәғлүмәттәренә ярашлы, дини тормошта һәм ғибәҙәтханаларҙа ғибәҙәттә әүҙем ҡатнашҡан кешеләрҙең өлөшө 25%-тан 40 %-ҡа тиклем тәшкил итә[24].

Мәҙәниәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Культура Албании

Байрамдары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

— Республика көнө — илдә 1946 йылдың 11 ғинуарынан башлап йыл һайын билдәләнә торған, иң әһәмиәтле милли байрамдарҙың береһе[25].

— Албания бойондороҡһоҙлоғо көнө — 28 ноябрҙә байрам ителә. Ҡағиҙә булараҡ, төрлө илдәрҙә дипломатик вәкиллектәр ҙә был көнгә арнап тантаналы кисәләр үткәрәләр.

— Тереза әсәне беатификациялау көнө — 19 октябрҙә милли байрам булараҡ билдәләнә.

Архитектура һәм һынлы сәнғәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Албанияла донъяуи һынлы сәнғәт бары тик XIX быуат аҙағында ғына барлыҡҡа килгән; уның нығыныуы, тәү сиратта, Кола Идромено (1860—1939) исеме менән бәйле. Албан һынлы сәнғәтенең сәскә атыуы һуғыштар араһындағы осорға тура килә, бер юлы бер нисә сәнғәт мәктәбе барлыҡҡа килә. Уларҙың иң ҙуры Зеф Коломби етәкселегендәге Шкодер мәктәбе.

Әнүәр Ходжа идара иткән осорҙа Албания һынлы сәнғәтендә социалистик реализм принцибы өҫтөнлөк итә. Был диктаторҙың илгә көсләп таҡҡан үҙенең шәхси ҡарашы була: «Албандарҙың аллалары һәм боттары юҡ, әммә идеалдары бар — был Маркс, Энгельс, Ленин һәм Сталин исемдәре һәм эштәре». Шул уҡ ваҡытта Әнүәр Ходжаның шәхес культы ла һиҙелә һәм киң хуплана. Албанияла билдәле рәссамдарҙың ил лидеры образын кәүҙәләндергән бик күп һүрәттәре һаҡлана: «Плоть от плоти своего народа», рәссам — Зеф Шоши (Zef Shoshi), 1976 й.; «Основана партия», рәссам — Шабан Хюсса (Shaban Hysa), 1974 й.; «С мыслями о борьбе за светлое будущее», рәссам — С. Шола (S. Sholla), 1976 й.; «11 января 1946 года», рәссам — В. Килица (V. Kilica, был көндә илдә беренсе демократик һайлауҙар барышында һайланған Учредителдәр йыйылышы, халыҡ ихтыярын белдереп, бер тауыштан Албанияны Халыҡ Республикаһы тип иғлан итә һәм Әнүәр Ходжа етәкселегендә яңы хөкүмәт һайлай); «Провозглашение Республики», рәссам — Фатмир Хаджиу (Fatmir Haxhiu), 1974 й.; «Беседа с местными жителями» (Kucakë, 1943 йылдың йәйе); «Провозглашение Республики», рәссам — Фатмир Хаджиу (Fatmir Haxhiu), 1974 й.

Шул ваҡыттағы иң күрһәтмә һәм дөйөм асыҡ албан социалистик реализм сәнғәте өлгөһө — «Shqiptarët» төҫлө панноһы (1981). Ул Скандерберг майҙанында урынлашҡан Милли тарихи музей (Muzeu Historik Kombëtar) бинаһы фасадында, ҡәтғи социалистик реализм традицияларында башҡарылған. Паннола албан халҡының бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәш тарихының йыйылма образы сағылдырылған. Бында был көрәштең бөтә этабын да күрергә мөмкин: Скандерберг яугирҙәре, милли телде һәм яҙма булдырыуҙы, ҡыҙыл партизандар бригадаһы яугирҙәрен… Панноның үҙәк өлөшөндә — ҡулына Албанияның милли флагын тотҡан тыуған ил һаҡсыһы фигураһы, өҫтөнән винтовка аҫҡан милли кейемдәге ҡыҙ (әсә-Албания образы), һәм интеллигентлы эшсе-хеҙмәткәр.

Бункерҙар һәм хәрби нығытмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Албанияла бункер

Әнүәр Ходжа ҡырҡ йыл идара итеү дауамында, Икенсе донъя һуғышы тамамланғандан алып 1985 йылдың апрелендә вафат булғанға тиклем, Албанияла бетондан бункерҙар төҙөү эше алып барыла. 700 меңдән ашыу, илдең 4 кешеһенә берәр бәләкәй бункер төҙөлә. Улар менән бөтә ил тулған. Бункерҙар тығыҙлығы — бер квадрат километрға 24 дана. Бәләкәй бункерҙар дошман һөжүм итеүе иң ихтимал булған урындарҙа төркөмдәр менән 3-әр һәм унан да күберәк урынлашҡан. Уларҙы хәҙер бөтә ерҙә лә, шул иҫәптән ҡалаларҙа һәм, йорт ишеге алдарында осратырға мөмкин.

Албанияла өсәрле бункер
Ярым емерек бункер
Бункер-торлаҡ

Пехота өсөн тәғәйенләнгән бәләкәй бункерҙар етерлек булмай; артиллерия расчёты өсөн тәғәйенләнгән ҙур бункерҙар күп төҙөлгән. Бындай бункерҙар башлыса сик буйлап һәм диңгеҙ яры буйлап урынлашҡандар. Дуррес районында бындай бункерҙарҙы пляжда осратырға мөмкин, улар душ бүлмәһе, кафе, сисенеү бүлмәһе йәки склад итеп үҙгәртеп ҡоролғандар.Ҡайһы берҙәрендә ҡунаҡхана төҙөлгән.

Доттарҙан тыш, тере көстәр һәм техника өсөн нығытмалар төҙөлгән. Бындай ҡоролмалар, нигеҙҙә, тауҙар һәм ҡалҡыулыҡтар эсендә төҙөлгән. Ходжаның фекеренсә, унда ауыр бронетехника һәм пехота авиация һөжүменән һаҡланырға тейеш була. Уларҙың күбеһе эшләнеп бөтмәгән һәм бетондан инеү урыны төҙөлөшө стадияһында. Хәҙер уларҙы албандар шәхси маҡсатта ҡулланалар: склад, сусҡа аҙбары, көнкүреш бүлмәләре, бильярд ҡуйыу өсөн урын.

Әлбиттә Әнүәр Ходжа үҙен дә ҡайғырта. Оҙонлоғо бер нисә йөҙ метр булған төп бункер уның тыуған ҡалаһы Гирокастрала төҙөлә. Партия етәкселәре өсөн нығытмалар баш ҡала Тиранала, Дайти тауында төҙөлә.

Ерҙәге нығытмаларҙан тыш, 2 нығытма һыуҙа төҙөлә. Уларҙың ике инеү һәм сығыу урындары һыулы туннель менән тоташтырылған, һәм ярҙамсы биналар менән эшләнгән. Улар һыу аҫты кәмәләрен йәшереү, ремонтлау һәм кәрәк-яраҡ менән тәьмин итеү өсөн тәғәйенләнгәндәр. Шундай объекттарҙың береһендә Адриатикала совет разведкаһы урынлашҡан булған. Шундай уҡ һыу аҫты кәмәләренең ер аҫты базалары Ҡырымда, Балаклавала бар. Шулай уҡ 50-гә тиклем самолет һыйҙырырға һәләтле ер аҫты аэродромы төҙөлә.

2012 йылда ил хөкүмәте кимәлендә «үткән заман артефакттарын» бөтөрөү тураһында ҡарар ҡабул ителә. Ошо ваҡыттан алып бункерҙар һүтелә башлай. Беренсе сиратта, уларҙы пляждарҙан, ҡалаларҙан, юлдарҙан һәм туристар күҙенә эләгергә мөмкин булған урындарҙан алалар.

Мәғариф

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Коммунистик режим урынлаштырылыр алдынан Албанияла халыҡтың наҙанлылыҡ кимәле яҡынса 85 % тип баһалана. Һуғыштар араһындағы осорҙа ил уҡыу йорттарына һәм белемле кадрҙарға ҡытлыҡ кисерә. Әммә, 1944 йылда власҡа Әнүәр Ходжа етәкселегендә коммунистик хөкүмәт килгәндән һуң, дәүләт грамотаһыҙлыҡты бөтөрөү буйынса ҙур тырышлыҡ күрһәтә башлай. Ҡәтғи ҡағиҙә индерелә: 12 йәштән 40 йәшкә тиклемге уҡый-яҙа белмәгән һәр кеше, был күнекмәләргә эйә булыу өсөн, махсус дәрестәргә йөрөргә тейеш була. Шул ваҡыттан алып илдә наҙанлыҡ кимәле һиҙелерлек кәмей[26]. Бөгөн Албанияла грамоталылыҡ кимәле 98,6 %: 99,2 % ир-егеттәр араһында һәм 98,3 % ҡатын-ҡыҙҙар араһында тип баһалана[27]. 1990-сы йылдарҙа белем биреү хеҙмәттәрен күрһәтеү кимәле, албандарҙың күпләп ауылдан ҡалаға күсеүе менән бәйле, ҙур үҙгәрештәр кисерә.

Албанияның иң боронғо университеты булған Тирана университеты 1957 йылда ойошторолған.


Театр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Албан театры башы беҙҙең эраға тиклем икенсе мең йыллыҡта Балҡан ярымутрауында йәшәгән боронғо иллирия ҡәбиләләре мәҙәниәтенә барып тоташа[28]. XIX быуат башынан Шкодер, Корча, Тирана, Эльбасан, Гирокастра ҡалаларында һәүәҫкәр театр труппалары булған. Хәҙерге театр сәнғәте партизан отрядтарында фашистарға ҡаршы көрәш йылдарында барлыҡҡа килә[29].

Кино

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Кинематограф Албании

Ғосман империяһынан бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң ғына 1912 йылда Албанияға сәнғәттең был яңы төрө тураһында мәғлүмәт үтеп инә. 1945 йылда Албанияла беренсе кинематография институты асыла, һуңынан ул тәүге албан киностудияһына әүерелә, унда 1953 йылда «Великий воин Албании Скандербег» эпик драмаһы төшөрөлә (совет Мосфильмы менән хеҙмәттәшлектә). Был фильм 1954 йылда Канн кинофестивалендә режиссура өсөн премия ала.

Мифология

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Албанская мифология

Иҡтисады

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Экономика Албании

Албания — уртаса үҫешкән аграр-индустриаль дәүләт[30]; Европала иң ярлы илдәрҙең береһе, оҙаҡ йылдар халыҡ-ара изоляцияла була, был Көнбайыш Европаның үҫешкән илдәре менән тотороҡло сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәр булдырыуға ҡамасаулай. Хәҙерге ваҡытта был, ил иҡтисадына сит ил инвестициялары етешмәүҙә сағыла.

Эске тулайым продукт күләме 2013 йылда — 12,9 млрд $ (ППС буйынса халыҡтың йән башына 10,52мең $[31], донъяла 131-се урын; Европала Молдованы ғына артта ҡалдырып, Босния-Герцеговина менән арттан икенсе урынды бүлешәләр. Халҡының 25%-ы түбән кимәлдәге фәҡирлектә. 2021 йылдың 1 ғинуарынан айлыҡ минималь эш хаҡы күләме 30 000 лек (брутто) һәм 26 640 лек (нетто) тәшкил итә, был ярашлы рәүештә $297,01 (брутто) һәм $263,75 (нетто), ә сәғәтләп 172,4 лек ($1,71) тәшкил итә. 30 000 лектан кәм эш хаҡына килем һалымы һалынмай[32][33][34][35][36][37][38][39]. Албанияла Кейтец индексы (илдә минималь һәм уртаса эш хаҡы араһындағы нисбәт) 2019 йылға ҡарата (уртаса — 60 494 лек, минималь — 26 000 лек[40][41][42][43][44][45]) яҡынса 43 %.

Өстөнлөктәре: ил тотороҡло баҙар иҡтисадына уңышлы күскән. Инфляция түбән (1,9 %)[46]. Иҡтисади үҫеш темпы сағыштырмаса юғары (Европа буйынса уртасанан юғары) һәм түбән дәүләт бурысы (Европа буйынса уртасанан түбән). Шулай уҡ илдә, Европа илдәре менән сағыштырғанда, сағыштырмаса арзан һәм яҡшы белемле эшсе көс бар. Эшһеҙлек кимәленең ҡырҡа кәмеүе һәм эшсе көстәр етешмәүе көсәйеү шарттарында, 2019 йыл торошо буйынса, иҡтисади үҫеш темптарының әкренәйеүе эш хаҡы артыуын тотҡарламай.

Насар яҡтары: сеймал базаһы ярлы; коррупция көслө. Баҙар реформаһы яй бара. Инфраструктураға һәм НИОКР-ға (Фәнни-тикшеренеү һәм тәжрибә-конструкторлыҡ эштәренә) инвестиция күләме бәләкәй. Иң ҙур проблема (Европаның башҡа сағыштырмаса ярлы илдәре: Украина, Белоруссия, Молдова һәм башҡаларҙағы кеүек) — эшкә яраҡлы эшсе көстәргә ҡытлыҡтың йылдан-йыл артыуы һәм пенсионерҙар һанының артыуы. Сәбәбе түбән тыуым һәм халыҡтың башҡа, байыраҡ илдәргә эмиграцияһы юғары булыуы менән бәйле. 2009 йылда иҡтисад структураһы (ВВП өлөшө):

— ауыл хужалығы — 20,6 %;

— сәнәғәт — 18,8 %;

— хеҙмәтләндереү өлкәһе — 60,6 %.

Ауыл хужалығына эшләүселәрҙең 58%-ы, сәнәғәткә — 15%-ы, ә хеҙмәтләндереү өлкәһенә — 27%-ы йәлеп ителгән. Эшһеҙлек кимәле — 12 % (2009 йылда).

Ауыл хужалығында бойҙай, кукуруз, картуф, йәшелсә, емеш-еләк, шәкәр сөгөлдөрө, виноград, ит, һөт продукттары етештерелә.

Сәнәғәттә — аҙыҡ-түлек эшкәртеү, текстиль һәм кейем; ағас эшкәртеү, нефть һәм тимер мәғдәне сығарыу, цемент етештереү, гидроэнергетика.

Тышҡы сауҙа

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2017 йылда экспорт[47] — 2,39 млрд $: аяҡ кейеме, хромит мәғдәндәре, ферроиретмәләр, эшкәртелмәгән нефть, ауыл хужалығы продукцияһы (башлыса емеш-еләк, йәшелсә, тәмәке).

Төп һатып алыусылар: Италия — 48 % (1,15 млрд $), Ҡытай — 7,4 % (177 миллион $), Испания — 5,3 % (127 миллион $), Франция — 4,7 % (113 миллион $) һәм Германия — 4,7 % (111 миллион $).

2017 йылда импорт — 4,21 млрд $: автомобилдәр һәм башҡа ҡорамалдар, нефть продукттары, дарыу, мал һәм малсылыҡ продукцияһы, текстиль һәм ҡулланыу тауарҙары.

Төп һатып алыусылар: Италия — 30 % (1,28 млрд $), Төркиә — 9,9 % (416 миллион $), Греция — 9,7 % (391 миллион $), Германия — 8 % (336 миллион $) һәм Ҡытай — 7,4 % (311 миллион $).

Албания тышҡы сауҙаһының географик бүленеше (2014 йылда)[48]:

  • ЕБ илдәре — 66,0 % (5079-ҙа миллион $);
  • Ҡытай — 6,1 % (465 миллион $);
  • Төркиә — 6,1 % (465 миллион $);
  • Америка илдәре — 3,8 % (294 миллион $);
  • Африка илдәре— 1,5 % (117 миллион $);
  • Рәсәй — 1,5 % (115 миллион $).

Транспорт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ил территорияһы буйынса маршрут таксиҙары, автобустар һәм поездар йөрөйҙәр. «Фургон» тип аталған маршрут таксиҙары, — транспорттың иң популяр төрө. Маршрут таксиҙары булып аҡ-ҡыҙыл төҫкә буялған, туғыҙ — һәм унике урынлы мини-автобустар, улар барлыҡ булған урындар биләнеп бөткәс юлға сығып китәләр. Һәр ҡалала бер йәки бер нисә «фургон» станциялары бар.

Муниципаль автобустар расписание буйынса юллана. Улар шулай уҡ, нигеҙҙә, көндөҙгө 3-4 сәғәткә тиклем йөрөйҙәр.

Албания ҡалалары араһында поездарҙа йөрөргә мөмкин. Тимер юл бәйләнеше Тирананы, Дурресты, Шкодерҙы, Поградецты, Влераны һәм Эльбасанды бәйләй. Иң йәнле хәрәкәт Тирана һәм Дуррес араһында — көнөнә алты поезға тиклем. Башҡа йүнәлештәрҙә тәүлегенә бер-ике генә поезд ҡаралған.

Телефон бәйләнеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Илдә өс кеҫә телефоны операторы эшләй: Eagle Mobile, Vodafone һәм AMC Mobile.

Демография

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҡтисады

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Албания — уртаса үҫешкән аграр-индустриаль дәүләт[49]; Европала иң ярлы илдәрҙең береһе, оҙаҡ йылдар халыҡ-ара изоляцияла була, был Көнбайыш Европаның үҫешкән илдәре менән тотороҡло сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәр булдырыуға ҡамасаулай. Хәҙерге ваҡытта был ил иҡтисадына сит ил инвестициялары етешмәүҙә сағыла.

Башҡортостан менән бәйләнеш

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ ЦРУ (2010) 2011 йыл 4 июнь архивланған.
  2. ↑ Eftimi, R. Some Considerations on Seawater-freshwater Relationship in Albanian Coastal Area. ITA Consult.
  3. ↑ Tregues Sipas Qarqeve Indicators by Prefectures. Архивировано из оригинала 24 июль 2011 года. 2011 йыл 24 июль архивланған.
  4. ↑ Bolevich, Maria Largest lake in southern Europe under threat from "eco-resort" (ингл.). newscientist.com (3 ғинуар 2017).
  5. ↑ Natural and Cultural Heritage of the Ohrid region (ингл.). whc.unesco.org UNESCO.
  6. ↑ Lake Ohrid; Invest in Macedonia – Agency for Foreign Investments of the Republic of Macedonia. InvestInMacedonia.com. Дата обращения: 5 июнь 2019. Архивировано из оригинала 14 сентябрь 2008 года. 2008 йыл 12 декабрь архивланған.
  7. ↑ Mediterranean Basin Biodiversity Hotspot (ингл.). cepf.net 1–339 (июль 2017).
  8. ↑ BIODIVERSITY IN ALBANIA REPORT ON NATIONAL SITUATION OF BIODIVERSITY IN ALBANIA (ингл.). macfungi.webs.com 2. 2021 йыл 6 март архивланған.
  9. ↑ Albania's Biodiversity and Protected Areas An Executive Summary (ингл.). al.undp.org. 2018 йыл 8 октябрь архивланған.
  10. ↑ Ministry of Tourism and Environment. FIFTH NATIONAL REPORT OF ALBANIA TO THE UNITED NATIONS CONVENTION ON BIOLOGICAL DIVERSITY (CBD) (ингл.). cbd.int 4.
  11. ↑ UNECE. Albania Environmental Performance Reviews (ингл.). unece.org 141.
  12. ↑ On the status and distribution of the large carnivores (Mammalia: Carnivora) in Albania (ингл.). catsg.org 4.
  13. ↑ Die potentielle Verbreitung der Wildkatze (Felis silvestris silvestris) in Österreich als Entscheidungsgrundlage für weitere Schutzmaßnahmen (нем.). wildkatze-in-oesterreich.at 19. 2018 йыл 9 сентябрь архивланған.
  14. ↑ Protection and Preservation of Natural Environment in Albania. Albanian Nature (ингл.). ppnea.org. Дата обращения: 5 июнь 2019. Архивировано из оригинала 31 август 2018 года. 2018 йыл 31 август архивланған.
  15. ↑ NaturAL. Albania towards NATURA 2000 (ингл.). natura.al 1. Дата обращения: 5 июнь 2019. Архивировано из оригинала 15 июнь 2020 года. 2017 йыл 11 март архивланған.
  16. ↑ The National Parks Of Albania The fifteen national parks in Albania encompass an area of 210,668.48 hectares which accounts for about 3.65% of the overall territory of the country (ингл.). worldatlas.com.
  17. ↑ Ministry of Environment. GAP ANALYSIS FOR NATURE PROTECTION LEGAL ACTS ON WILD FAUNA CONSERVATION AND HUNTING (Albania) (ингл.). al.undp.org 86–99. Дата обращения: 6 июнь 2019. Архивировано 14 октябрь 2018 года. 2018 йыл 14 октябрь архивланған.
  18. ↑ Counties of Albania (инг.)
  19. ↑ 19,0 19,1 2011 Census
  20. ↑ Естественное движение населения Албании
  21. ↑ «Эхо планеты» № 17, 1990 год.
  22. ↑ E. Barbarich, Albanie, Enrico Voghera ed., Rome, 1905
  23. ↑ J. Gordon Melton. Albania // Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices / J. Gordon Melton, Martin Baumann. — Oxford, England: ABC CLIO, 2010. — С. 61—65. — 3200 с. — ISBN 1-57607-223-1.
  24. ↑ State.gov 2010 йыл 28 август архивланған., Freedom of Religion 2007
  25. ↑ Праздники Албании в проекте праздники 2010 год
  26. ↑ Zickel, Iwaskiw, 1994
  27. ↑ CIA World Factbook: Albania
  28. ↑ Театральная энциклопедия. Гл. ред. С. С. Мокульский М.: Советская энциклопедия, 1961, Том 1
  29. ↑ Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 1. А — Анкетирование. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — 766 с.: ил.: карт.
  30. ↑ Албания // Энциклопедический географический словарь / отв. редакторы Е. В. Варавина и др. — М.: Рипол-классик, 2011. — С. 23. — (Словари нового века). — 5 000 экз. — ISBN 978-5-386-03063-6.
  31. ↑ World Development Indicators: Albania.
  32. ↑ Merret vendimi/ Nga 1 janari paga minimale 30 mijë lekë, për 174 orë pune në muaj |Revista Monitor
  33. ↑ Qeveria merr vendim, nga 1 janari 2021 rritet paga minimale në 30 000 lekë — Shqiptarja.com
  34. ↑ Paga minimale — Shqipëri — Rrogaime.al
  35. ↑ Paga minimale do të jetë 30 mijë lekë — ATSH 2021 йыл 15 ғинуар архивланған.
  36. ↑ Albania’s govt approves increase of bottom monthly wage to 30,000 leks (240 euro)
  37. ↑ Llogaritësi i Pagës — AlbFinance 2021 йыл 14 ғинуар архивланған.
  38. ↑ Salary Calculator — Kreatx
  39. ↑ Kalkulatori i pages — llogaritja e ndalesave
  40. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; автоссылка1 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  41. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; автоссылка2 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  42. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; автоссылка3 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  43. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; автоссылка4 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  44. ↑ https://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef18005en.pdf 2020 йыл 31 август архивланған.
  45. ↑ [1]
  46. ↑ World Economic Outlook Database, April 2019. IMF.org. Международный валютный фонд. Дата обращения: 11 апрель 2019.
  47. ↑ Внешняя торговля Албании на https://atlas.media.mit.edu. Дата обращения: 13 февраль 2019. Архивировано из оригинала 14 октябрь 2017 года.
  48. ↑ Максакова М. А. Тенденции развития экономического сотрудничества России и стран Западных Балкан. Диссертация на соискание учёной степени кандидата экономических наук. — М., 2015. — С. 40 — 41. Режим доступа: http://mgimo.ru/science/diss/maksakova-ma.php 2016 йыл 15 август архивланған.
  49. ↑ Албания // Энциклопедический географический словарь / отв. редакторы Е. В. Варавина и др. — М.: Рипол-классик, 2011. — С. 23. — (Словари нового века). — 5 000 экз. — ISBN 978-5-386-03063-6.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Албания&oldid=1278757» битенән алынған