Muzike

Dins èn assez lådje sinse, on pout lomer muzike tote pratike culturele, årtistike ou nén, ki consistêye e-n ene combinåjhon di sons et d' silinces, et çoula, minme po les muzikes k' on lome aleyatweres. Li creyåcion muzicåle prind idêye adon d' on « materiå sonôre » polant mete eshonne des dnêyes k' on pout ôre, po construre ci « materiå muzicå » la, riprezintåcion prôpe å compôzeu ki propôze si vuzion estetike di ci combinåjhon la do materiå sonôre (usteye di son).

Johan-Sebastian Bach

Discrijhaedje

• Li tins goviene li muzike : dispoy li micro-tins, k' est l' schåle del vibråcion do son (li son c' est l' air k' est metou a vibrer), djusk' al fôme muzicåle, si construjhaedje dins li macro-tins. Dins ci bastixhaedje timporel la, li muzike si pout disployî sorlon troes diminsions fondamintåles.
  • Li tipetape, ki rileve del durêye des sons et di leus liveas d' intensité (li dinamike).
  • Li melodeye, k' est l' impression dnêye pal succession di sons di hôteurs diferinnes.
  • Li polifoneye ou årmoneye (ces deus mots, pris dins leu sins li pus lådje), ki considere li superpîzucion d' sons en ene simultaneyisté volontaire.

• Sorlon li sôre di muzike k' on rwaite, l' ene ou l' ôte di ces troes diminsions pôrè predominer. Pa egzimpe, li tipetape a djenerålmint li prumiristé dins sacwantès muzikes afrikinnes tradicioneles (el Noere Afrike notamint); li melodeye, dins l' pupårt des muzikes di culteure oryintåle; et l' årmoneye, dins l' muzike savante occidintåle, ou vnant d' ene idêye occidintåle.

• Ene ôte categoreye do son a-st aparexhou dins l' muzike savante a pårti do 16inme sieke, cile do timbe. Ele permete ene polifoneye ki maxhe sacwants instrumints (li mot årmoneye est d' èn ôte costé eco eployî dins ç' sins la cwand on cåze di « l' årmoneye municipåle »), ou ene monodeye sipeciålmint destinêye a onk di zels.

Sôres di muzike

Ene sôre di muzike discrît des pratikes muzicåles metowes avou on minme contecse culturel, sorlon troes diminsions, istorike, djeyografike et sociåle. E consecwince, cwand on cåze del muzike di té groupe sociå, di té payis del Daegn, et di téle epoke, on definit ene sôre di muzike a pårt. C' est insi k' on pout distinguer, inte des ôtes : les muzikes tradicioneles, les muzikes savantes, les muzikes esperimintåles et les muzikes metowes en avant pal culteure populaire mediatike, ces dierinnes polèt provni di diferinnès raecenes, savantes ou nén (dins ç' dierin cas, ele fijhèt l' objet d' on rapropriaedje pa les pratikes di nosse societé).

Les årtikes pus « tecnikes », si trovèt dins l' seccion Notåcion, teyoreye et sistinme.

• Muzike arabe - Muzike chinwesse - Muzike concrete - Muzike dol Grece antike - Muzike electro-acoustike - Muzike indyinne - Muzike djaponesse - Muzike occidintåle - Muzike occidintåle classike - Muzike sériele

Noveas djinres

On djinre muzicå mete eshonne des pratikes muzicåles di minme nateure, ça vout dire, pårtant, inte ôtes tchôses, ene minme destinåcion et sacwants nombes di caracteristikes tecnikes ou stîlistikes.

Li vwès estant èn instrumint d' muzike tot a fwait pårticulî (ki s' trouve dins l' coir di l' egzecutant et lait mete do scrijhaedje avou l’ muzike), li muzike vocåle et li muzike instrumintåle vont fé aparete des djinres muzicås bén diferins. Del minme façon, li muzike sacrêye (ou muzike rilidjeuse) rigroprè sacwants djinres muzicås, dismetant ki s’ contraire (li muzike profane) è rgroprè des ôtes.

Bén etindou, d' ene pårt, ene minme sôre di muzike pout candjî brâmint dins totes sôres di djinres muzicås (li muzike romantike a espweté diferins djinres muzicås, come l' operå, li sinfoneye, li balet, li concerto, etc.); d' èn ôte costé, on minme djinre muzicå pout apårtini a sacwantès sôres di muzike (li tchanson est on djinre ki s' ritrouve ossi bin dins l’ muzike del Rinexhance, ki dins l’ muzike populaire do 20inme sieke).

Djinres del muzike occidintåle classike

• Muzike instrumintåle - Muzike lirike - Muzike rilidjeuse

Djinres del muzike occidintåle populaire

• Blouze - Tchanson - Country - Flamenco - Funk - Hard rock - Heavy metal - House - Djazz - Klezmer - Ragga - Rap - Reggae - Rock - Salsa - Samba - Soul - Tecno - Muzike improvizêye

Notåcion, teyoreye et sistinme

On sistinme muzicå est èn eshonna d' rîles et d' uzaedjes loyîs a ene sôre di muzike dinêye (on dit pa des côps di teyoreye muzicåle). Sacwants djinres muzicås ont di pus on sistinme di notåcion (li muzike occidintåle, avou si solfedje, end est èn egzimpe bén cnoxhou). Dins ç’ cas la, c' est målåjhey di pårti l' sistinme muzicå do sistinme di notåcion k’ est metou avou.

Muzike tonåle occidintåle

• Solfedje (comon sto do sistinme di notåcion) - Motî teyorike et tecnike - Contrupwint - Diyapazon - Games et timperamints - Årmoneye tonåle - Djivêye des games - Modalité - Tonalité - Fôme muzicåle

Muzike atonåle occidintåle

• Muzike contimporinne Muzike sériyele - Muzike concrete - Muzike aleyatwere - Muzike algoritmike

Teyoreyes muzicåles d' ôtes culteures

• Râga - Svara -

Ouve di muzike

Ene ouve di muzike est l' pordjet a pårt d' èn ovraedje muzicå, k' on tite est abitouwelmint metou avou. A pårti del Rinexhance et djusk' å cmince do 20inme sieke, si seu sopoirt a stî li pårticion d' muzike. Ci brocaedje do scrijhaedje a stî l' pire d’ angue del construjhaedje del polifoneye et di l' årmoneye dins l’ muzike savante. Dispoy li djeneralijhaedje des moyéns tecnikes d' eredjistrumint do son, li sopoirt di l' ouve pout esse ossu, li binde magnetike ou ene simpe caligrafeye del riprezintåcion do djesse muzicå prôpe a transcrire l' ouve do compôzeu. L' infôrmatike muzicåle a eco fwait avancî ci nocion d' ouve la, pusk' asteure on simpe programe pout skepyî «otomaticmint» ene ouve di muzike, ou sinteze sonore avec ki l' interprete est cinsé reyadji. Li pårticion dimeure ene ouve å no do ou des muzicyins ki l' ont compôzé ou eredjistré, sorlon l’ cas. Sacwantès ouves dimorèt mågré ça anonimes. D' ôtès ouves sont colectives

• So Wikipedia, les ouves muzicåles sont classêyes a pårti del sôre di muzike ou do djinre di muzike k' ele si ratatchèt.

Kékes egzimpes d' ouves muzicåles : Li Messe di Tournai, tote l’ ouve polifonike di Roland di Lassus (Li pus grand muzicyin uropeyin d’ amon nozôtes, les Concerto Brandbordjoes di Bach, les sinfoneyes di Mozart, les Cwate såjhons di Vivaldi, li Messeye di Haendel, l' albom Sgt Pepper's Lonely Hearts Club Band des Beatles, li comedeye muzicåle Starmania, etc.

Biyografeyes

E matire di vicante muzike, on pout endaler di l' opôzucion inte li muzicyin egzecutant (tchanteu ou instrumintisse), et l' ci ki schoûte li muzike, ki s’ rôle est bén seur pus disfacé. Portant, cwand tchaeconk est ambedeus djouweu et schoûteu (pa egzimpe, les mimbes d' ene cominålté rlidjeuse ki tchantèt des cantikes) cisse distincsion la dvént sins efet. Ene deujhinme opôzucion si vént mete avou l’ cile di dvant et concernêye les seus muzicyins : i s' adjit del distincsion inte, d' ene pårt, li compôzeu, ki « tuze » et « scrît » li muzike (po les djinres muzicås åyant on sistinme di notåcion), et d' ôte pårt, li djouweu, ki djouwe cite-cile (avou sorlon les cas, ene pus ou moens grande pårt d' edvincion vinant di ès minme et d' improvizåcion). Des muzicyins foirts kinoxhous k' i gn a, interpretes (mierdjins ou groupes) ou compôzeus, ont leyî dins l' istwere des traces djustifiant on studiaedje biyografike a pårt do corant muzicå k' il end estént pårteye.

Organolodjeye

L' organolodjeye est l' edvintåre et l' situde des diferins instrumints d' muzike, sorlon les cominåltés cultureles et les epokes.

• Instrumint a coides - instrumint a vint - instrumint d' percussion - orkesse - vwès - Ôtes (instrumints electro-acoustikes, sintetijheus, inclassåbes...)

Industreye des plakes et ôtes cayets

• Djivêye des madjors des plakes - Label indepindant -
• Soces professioneles et d' oteurs : SABAM - SACEM - SNEP - RIAA.
• Muzike libe : copyleft, ene alternative.

Di totes sôres

• Motî teyorike et tecnike del muzike occidintåle - Muzicolodjeye - Muzike et infôrmatike - Racionalijhaedje et matematijhaedje del muzike - Tecnolodjeyes des muzikes rindowes pus foites et pus moenne-brut -