Хатыйп Госман

Хатыйп Госман
Тугач бирелгән исеме:	Хатыйп Госман улы Госманов
Туу датасы:	21 май 1908(1908-05-21)
Туу урыны:	РИ, Пермь губернасы, Уса өязе, Сулмаш
Үлем датасы:	12 февраль 1992(1992-02-12) (83 яшь)
Үлем урыны:	РФ, ТР, Казан
Ватандашлык:	Русия империясе Русия империясе→ РСФСР РСФСР→ ССРБ ССРБ→ РФ
Эшчәнлек төре:	укытучы, әдәбият галиме
Иҗат итү еллары:	1931—1992
Юнәлеш:	шигърият, әдәби тәнкыйть
Иҗат итү теле:	татар теле
Дебют:	«Кырлар лирикасы» (ТКН, 1931)
Бүләкләр:	Татарстан АССР атказанган фән эшлеклесе
Яшәү җире	Катановский переулок, 5[d]

Хатыйп Госман, Хатыйп Госман улы Госманов (Усманов) (1908 елның 21 мае, РИ, Пермь губернасы, Уса өязе, Сулмаш — 1992 елның 12 феврале, РФ, ТР, Казан) – Бөек Ватан сугышында катнашкан әдәбият галиме, язучы, педагог, филология фәннәре докторы (1962), профессор (1964). Казан дәүләт университетының татар әдәбияты кафедрасы профессоры (1975—1989). Татарстан АССР атказанган фән эшлеклесе (1968). ССРБ язучылар берлеге әгъзасы (1939 елдан).

Тәрҗемәи хәле

1908 елның 21 маенда Пермь губернасы Уса өязе Рипкәү волосте (хәзерге Пермь крае Чернушка районы) Сулмаш авылында мәзин гаиләсендә туган. Туган авылында башта кадими, аннары совет башлангыч татар мәктәбен, күрше Рябки авылында җидееллык рус мәктәбен тәмамлый. 1926 елда Казанга килә, дүртьеллык рабфакка укырга керә, ләкин «чит элемент» дигән сәбәп белән (мәзин улы), бер елдан аннан куыла. Башка уку йортларында укуын дәвам итү мөмкинлегеннән мәхрүм ителә. Рабфактан куылгач, Казан хезмәт биржасында наданлыкка каршы көрәш кампаниясендә катнаша, туган авылына кайтып башлангыч мәктәп укытучысы булып эшли. 1929 елның сентябреннән Свердловск татар педагогика укуханәсендә китапханә мөдире. «Динсезләр» гәҗитендә (1929—1932 елларда Казанда нәшир ителгән) эшли. «Кырлар лирикасы» исемле шигырь китабы чыгара. Ибраһим Газиның әлеге китап хакында «Кулак лирикасы» дигән тәнкыйть мәкаләсеннән соң, яшь шагыйрьгә матбугат мәйданы киселә, аның язганнары беркайда да басылмый. Казанны ташлап китәргә мәҗбүр була.

1931—1935 елларда туган авылында җир эшендә, соңрак «Эшче», «Коммунист» (Мәскәү), «Яшь сталинчы» (Казан), «Социализм юлы» (Свердловск), «Сталинчы» (Әстерхан) гәҗитләрендә әдәби хезмәткәр булып эшли. Свердловскда «Кан тавышы» исемендә хикәяләр китабы басылып чыга

1935 елда Казанга килеп, махсус конкурс аша узып, Казан дәүләт педагогия институтына укырга керә һәм 1939 елда татар теле бүлеген бик яхшыга тәмамлый. Алабуга укытучылар институтында укытучы, Казан дәүләт педагогия институтының Көнбатыш Европа әдәбиятлары кафедрасы ассистенты, Максим Горкий йорт-музеенда фәнни хезмәткәр булып эшли. 1937 елда «Йосыф» исемле повесте һәм балалар өчен «Мин күккә күтәреләм» дигән хикәясе китап итеп басыла.

1941—1945 еллларда Бөек Ватан сугышында: «Ватан өчен» фронт гәҗитендә хәрби хәбәрче, саперлар бригадасы офицеры. Сугышны Алманиянең Мекленбург өлкәсе Гюстров шәһәрендә тәмамлый. Фронтта вакытта «Ялкынлы йөрәк» (1943), «Ут сызыгында» (1945) исемле проза әсәрләре яза.

1946 елда хәрби хезмәттән азат ителә. 1946—1951 елларда Казан дәүләт педагогия институтының Көнбатыш Европа әдәбиятлары кафедрасы өлкән укытучысы. 1951 елда «Һади Такташ иҗатында эстетик идеяләрнең үсеше» темасына кандидатлык, 1962 елда «Социалистик революция һәм татар поэзиясе темасына докторлык диссертацияләре яклый. 1951—1960 елларда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты, 1960—1972 елларда татар әдәби»яты кафедрасы мөдире.

Фәнни кызыксынулар өлкәсе

Х. Госман — төрки-татар әдәбиятының төрле тармакларында һәм чорларында эшләгән киң колачлы галим. Аның төп гыйльми хезмәтләре XX гасыр татар сүз сәнгатен һәм шигырь төзелешен яктыртуга багышланган. Шулай ук Тукайгача чор татар әдәбияты, аерым әдипләр турындагы китаплары, дәреслекләр, текстологик хезмәтләре бар.

Монографияләре: «Такташ поэзиясе» (1953), «Бөек Октябрь революциясе һәм Гражданнар сугышы чорында татар поэзиясе» (1960), «Егерменче елларда татар поэзиясе» (1964), «Татар шигыре» (1964), «Шигырь төзелеше» (1967, 1975), «Шигърият гомере» (1978), «Әдәбият теориясе» (1980; З. Мәҗитов белән берлектә), «Древние истоки татарского стиха» (1984), «Тюркский стих в средние века» (1987) һ. б.

Текстологик хезмәтләре: Котбның «Хөсрәү вә Ширин» поэмасы (1969, гарәп графикасында, ике кисәк), Хисам Кятибнең «Җөмҗөмә солтан» дастаны (1970, шәрех-аңлатмалар белән), Сәйф Сараиның «Китабе Гөлестан бит-төрки» поэмасы (1980), «Борынгы төрки һәм татар әдәбиятының чыганаклары» (XIV-XVIII йөз шагыйрьләренең әсәрләре, 1981) һ. б.
Берничә фән кандидаты әзерләгән (Галимҗан Гыйльманов, Әнвәр Шәрипов һ. б.)
Тәрҗемә өлкәсендә дә эшли: Ф. Шиллер, У. Уитмен, Р. Тагор, Д. Бедный әсәрләрен татарчага тәрҗемә итә.

Китаплары

Китаплары

Кырлар лирикасы: шигырьләр. – Казан: Татиздат, 1931. – 36 б. Кан тавышы: хикәя (повесть). – Мәскәү–Свердловск: Урал өлкә дәүл. нәшр., 1933. – 79 б. Йосыф: хикәя (повесть). – Казан: Татгосиздат, 1937. – 147 б. Мин күккә күтәреләм: повесть. – Казан: Татгосиздат, 1937. – 42 б. Ялкынлы йөрәк: повесть. – Казан: Татгосиздат, 1943. – 136 б. Такташ поэзиясе. – Казан: Татгосиздат, 1953. – 143 б. Бөек Октябрь революциясе һәм Гражданнар сугышы чорында татар поэзиясе. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1960. –182 б. Егерменче елларда татар поэзиясе. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1964. – 397 б. . Татар шигыре: тарихи күзәтү. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1964.– 156 б. Шигырь төзелеше. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1975. – 132 б. Шигърият гомере. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1978. – 208 б. Олы юлга чыкканда. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1982. – 256 б. – Древние истоки тюркского стиха: учебное пособие. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1984. – 152 с. Тюркский стих в средние века. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1987. – 147 с.

1992 елның 12 гыйнварында вафат. Казанның Татар зиратында җирләнгән.
Туган авылы Сулмашта истәлек тактасы куелган.

Бүләкләре, мактаулы исемнәре

• Кызыл Йолдыз ордены
• 1968 — Татарстан АССР атказанган фән эшлеклесе
• Хөрмәт Билгесе ордены

Әдәбият

1. Даутов Р. Н., Нуруллина Н. Б. Совет Татарстаны язучылары. К.: ТКН, 1986.
2. Хатыйп Миңнегулов. Хатип Усманович Усманов. К.: КФУ нәшрияты, 2002.
3. Хатыйп Госман. // Әдипләребез: биобиблиографик белешмәлек: 2 томда. К.: ТКН, 2009, 406-408нче бит.

Сылтамалар

• Хатыйп Госман(үле сылтама). Татарстан язучылар берлеге сайты