Jump to content

Gjermania naziste: Dallime mes rishikimesh

Përpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Browse history interactively
[redaktim i pashqyrtuar][Redaktim i kontrolluar]
← Redaktim më i vjetër
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
v r2.7.1) (roboti ndryshoj: oc:Tresen Reich, sk:Nacistické Nemecko
Reformat 1 URL (Wayback Medic 2.5)) #IABot (v2.0.9.5) (GreenC bot
 
(30 rishikime të ndërmjetme të pashfaqur nga 21 përdorues)
Rreshti 1: Rreshti 1:
{{Infobox country
[[Gjermania Naziste]] ishte shteti i 3-të më i pasur në atë kohë, ky shtet ishte i formuar nga [[Hitleri]] në vitin [[1933]] deri [[1945]].
|conventional_long_name = Rajhu Gjerman<br />{{small|{{nobold|(1933–1943)}}<br />''Deutsches Reich''}}<hr />Rajhu i Madh Gjerman<br />{{small|{{nobold|(1943–1945)}}<br />''Großdeutsches Reich''}}<!-- Mos e zëvendësoni me 'Gjermania Naziste', ky është EMRI modern, ndërsa ky parametër është për emrin zyrtar. -->
[[Skeda:Flag of Germany 1933.svg|thumb|right|350px|Flamuri i Gjermanisë Naziste]]
|era = [[Periudha e ndërluftës|ndërlufta]]{{*}}[[Lufta e Dytë Botërore]]
[[Skeda:Weimar Republic location.svg|thumb|300px]]
|status =
Më [[27 Shkurt]] [[1933]], [[Zjarri i Reichstag|Reichstag u vu në zjarr]]. Disa të drejta demokratike bazë shpejt u abroguan më pas nën një dekret emergjent. Një [[Akti i Lejes 1933|Akt i Lejes]] i dha qeverisë së [[Hitleri]]t fuqi të plotë legjislative. Vetëm [[Partia Social Demokratike e Gjermanisë]] votoi kundër; komunistët nuk ishin në gjendje të prezantonin opozitën sepse 81 ulëset e tyre në parlament ishin anulluar në bazë të [[Dekreti i Zjarrit të Reichstag|Dekretit të Zjerrit të Reichstag]].<ref>[http://www.dhm.de/lemo/html/nazi/innenpolitik/ermaechtigungsgesetz/index.html An der Abstimmung nicht teilnehmen konnten die 81 Abgeordneten der Kommunistischen Partei Deutschlands (KPD). Ihre Mandate waren auf Basis der Reichstagsbrandverordnung bereits am 8. März 1933 annulliert worden.]<br />Roderick Stackelberg, ''Hitler's Germany: origins, interpretations, legacies''. Routledge 1999, p. 103. ISBN 0-415-20114-4. <br />Scheck, Raffael. [http://www.colby.edu/personal/r/rmscheck/GermanyE1.html Establishing a Dictatorship: The Stabilization of Nazi Power] Colby College. Retrieved 2006, [[7 December|07-12]].</ref> Një shtet [[totaliterian]] i centralizuar u themelua nga një seri lëvizjesh dhe dekretesh duke e shndërruar Gjermaninë në një [[shtet një-partiak]]. Industria ishte e rregulluar nga afër me kuota dhe kërkesa, për të shndërruar ekonominë drejt një [[ekonomi lufte|baze prodhimi luftarak]].<ref>{{cite web | url = http://www.dhm.de/lemo/html/nazi/wirtschaft/index.html | title = Industrie und Wirtschaft | accessdate = 2008-09-12 | author = Deutsches Historisches Museum | last = | first = | authorlink = Deutsches Historisches Museum | coauthors = | date = | year = | month = | format = | work = | publisher = Deutsches Historisches Museum| language = German| quote = Der Vierjahresplan sollte ab 1936 die wirtschaftliche Kriegsfähigkeit Deutschlands herbeiführen. . . .Bereits im Februar 1933 erklärte Hitler, dass alle öffentlichen Maßnahmen zur Arbeitsbeschaffung zugleich der "Wehrhaftmachung" zu dienen hätten und den Interessen des Staates untergeordnet seien. . . . }}</ref> Më [[1936]] trupat Gjermane hynë në [[Rhineland]]in e demilitizuar, dhe politikat e "marrjes me të mirë" të [[Kryeministri i Britanisë së Madhe|Kryeministri Britanik]] [[Neville Chamberlain]] u provuan inadekuate. [Hitleri]] ndoqi nga viti [[1938]] e më tej një politikë ekspansioniste për të themeluar [[Gjermania e Madhe|Gjermaninë e Madhe]] ([[gjermanisht]]: '' [[Großdeutschland]]''). Për t'iu shmangur një lugte dy-frontesh, [[Hitler]]i konkludoi [[Pakti Molotov-Ribbentrop|Paktin Molotov-Ribbentrop]] me [[Bashkimi Sovietik|Bashkmin Sovietik]], një pakt të cilin më vonë e theu.
|status_text =
|government_type = [[Shteti unitar]] [[Nazizmi|nazist]] [[Shteti njëpartiak|njëpartiak]] [[Fashizmi|fashist]] nën një [[Diktatura|diktaturë]] [[Totalitarizmi|totalitare]]
|event_start = [[Ngritja e Adolf Hitlerit në pushtet|Marrja e pushtetit]]
|date_start = 30 janar
|year_start = 1933
|event1 = [[Akti fuqizues i vitit 1933|Akti fuqizues]]
|date_event1 = 23 mars 1933
|event2 = [[Anschluss]]
|date_event2 = 12 mars 1938
|event3 = [[Pushtimi i Polonisë|Fillimi i Luftës së Dytë Botërore]]
|date_event3 = 1 September 1939
|event4 = [[Vdekja e Adolf Hitler|Vdekja e Hitlerit]]
|date_event4 = 30 prill 1945
|event5 = [[Beteja e Berlinit|Rënia e Berlinit]]
|date_event5 = 2 maj 1945
|event_end = [[Instrumenti gjerman i dorëzimit|Dorëzimi]]
|date_end = 8 maj
|year_end = 1945
|event_post = [[Deklarata e Berlinit (1945)|Deklarata e Berlinit]]
|date_post = 5 qershor 1945
|p1 = Republika e Weimarit
|flag_p1 = Flag of Germany (3-2 aspect ratio).svg
|p2 = Shteti Federal i Austrisë
|flag_p2 = Flag of Austria.svg
<!-- Only include territories which are explicitly so described in reliable sources: this holds true for predecessors and successors -->
<!--NOTE: THE ENTRIES IN THESE FIELDS WERE THE RESULT OF A LONG CONSENSUS DISCUSSION ON THE TALK PAGE, AND SHOULD NOT BE CHANGED WITHOUT A NEW CONSENSUS-->
|s1 = Gjermania Lindore
|flag_s1 = Flag of East Germany.svg
|s2 = Gjermania Perëndimore
|flag_s2 = Flag of Germany.svg
|s3 = Austria
|flag_s3 = Flag of Austria.svg
|image_flag = Flag of Germany (1935–1945).svg<!-- Do not replace with NSDAP flag, as the two are not identical. National flag is off-center, NSDAP flag is not -->
|flag_type = [[Flamuri i Gjermanisë Naziste|Flamuri]]<br />(1935–1945)
|image_coat = Reichsadler.svg
|coa_size = 120px
|symbol_type = [[Stema e Gjermanisë#Gjermania Naziste|Stema]]<br />(1935–1945)
|image_map = Greater German Reich (1942).svg
|image_map_caption = Kontrolli territorial i Gjermanisë në maksimum {{nowrap|shtrirja gjatë [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]] (në fund të vitit 1942):}}
{{parabr}}{{plainlist|style=padding-left: 0.6em; text-align: left;|
* {{legend2|#008000|Reich Gjerman{{efn|name=annexed|Përfshirë [[Protektorati i Bohemisë dhe Moravisë|Protektoratin e Bohemisë dhe Moravisë]] dhe [[Qeveria e Përgjithshme|Qeverinë e Përgjithshme]]}} }}
* {{legend2|#55c255|[[Reichskommissariat|Territoret e pushtuara të administruara nga civilët]]}}
* {{legend2|#a5dfa5|[[Administrata ushtarake (Gjermania Naziste)|Territoret e pushtuara të administruara nga ushtria]]}}
}}
|capital = [[Berlin]]
|largest_city = kryeqyteti
|coordinates = {{coord|52|31|N|13|23|E|type:city}}
|anthems = <br />''[[Das Lied der Deutschen]]''<br />("Kënga e Gjermanëve")<br /><br />''[[Horst-Wessel-Lied]]''{{hsp}}{{efn|Më 12 korrik 1933, ''Reichsinnenminister'' [[Wilhelm Frick]], Ministri i Brendshëm, urdhëroi që ''Horst-Wessel-Lied'' të luhej menjëherë pas himnit kombëtar ''[[Das Lied der Deutschen]]'', më së miri i njohur si ''Deutschland Über Alles''.{{harvnb|Tümmler|2010|p=63}}.}}<br />("The Horst Wessel Song")<br />{{center|[[File:Песня Хорста Весселя.ogg]]}}
|common_languages = [[Gjuha gjermane|Gjermanisht]]
|religion = {{unbulleted list|54% [[Protestantizmi|Protestant]]|40% [[Kisha Katolike|Katolikë]]|3.5% [[Gottgläubig]]|1.5% [[Afetaria|Afetar]]|1% të tjerë}}{{sfn|Ericksen|Heschel|1999|p=10}}
|demonym = Gjerman
|currency = [[Reichsmark]] (ℛℳ)
|leader1 = [[Paul von Hindenburg]]{{efn|si [[Presidenti i Gjermanisë (1919-1945)|President]]|name="President"}}
|leader2 = [[Adolf Hitler]]{{efn|si [[Führer|Führer und Reichskanzler]]}}
|leader3 = [[Karl Dönitz]]{{efn|name="President"}}
|year_leader1 = 1933–1934
|year_leader2 = 1934–1945
|year_leader3 = 1945
|year_leader4 = 1945
|title_leader = [[Lista e krerëve të shteteve të Gjermanisë#Presidentët (1919–1945)|Kreu i shtetit]]
|deputy1 = Adolf Hitler
|deputy2 = [[Joseph Goebbels]]{{efn|''De jure'' nga 30 prilli deri më 1 maj.}}
|deputy3 = [[Lutz Graf Schwerin von Krosigk|Lutz von Krosigk]]{{efn|''De jure'' nga 2 maji deri më 23 maj.}}
|year_deputy1 = 1933–1945
|year_deputy2 = 1945
|year_deputy3 = 1945
|title_deputy = [[Lista e kancelarëve të Gjermanisë#Gjermania Naziste (1933–1945)|Kancelari]]
|legislature = [[Reichstag (Gjermania Naziste)|Reichstag]]
|house1 = {{nowrap|[[Reichsrat (Gjermania)|Reichsrat]] (u shkri më 1934)}}
|type_house1 = [[Dhoma e sipërme]]
|stat_year1 = 1939
|stat_area1 = 633,786
|stat_year2 = 1939
|stat_pop2 = 79,375,281
|stat_year3 = 1940
|stat_area3 = 823,505
|stat_pop3 = 109,518,183
|today = <!-- Overlapping modern countries, if no more than four of these --><!-- Do NOT add flags, per MOS:INFOBOXFLAG -->
|footnotes = {{notelist|group=infobox}}
}}
'''Gjermania Naziste''', e njohur zyrtarisht si '''Rajhu Gjerman''' nga 1933 deri në 1943, dhe '''Rajhu i Madh Gjerman''' nga 1943 deri në 1945, ishte [[Rajhu Gjerman|shteti gjerman]] midis viteve 1933 dhe 1945, kur [[Adolf Hitleri]] dhe [[Partia Naziste]] kontrolluan vendin, duke e transformuar atë në një diktaturë. Nën sundimin e Hitlerit, Gjermania u bë shpejt një shtet [[Totalitarizmi|totalitar]] ku pothuajse të gjitha aspektet e jetës kontrolloheshin nga qeveria. '''Rajhu i Tretë''', që do të thotë "Mbretëria e Tretë" ose "Perandoria e Tretë", aludoi në pretendimin nazist se Gjermania naziste ishte pasardhëse e [[Perandoria e Shenjtë Romake|Perandorisë së Shenjtë Romake]] (800–1806) dhe [[Perandoria Gjermane|Perandorisë Gjermane]] (1871–1918). Rajhu i Tretë, të cilin Hitleri dhe nazistët e quanin '''Rajhu Mijëvjeçar''', përfundoi në maj 1945 pas vetëm 12 vjetësh kur aleatët mundën Gjermaninë, duke i dhënë [[Fundi i Luftës së Dytë Botërore në Evropë|fund Luftës së Dytë Botërore në Evropë]].


=== Historiku ===
Më [[1939]], tensionet në rritje për nacionalizëm, ushtarakizëm, dhe probleme territoriale bënë që Gjermanët të [[pushtimi i Polonisë (1939)|lëshonin]] një [[blitzkrieg]] ("luftë rrufesh") më [[1 Shtator]] kundër [[Republika e dytë Polake|Republikës së dytë Polake]], vepprim ky që pasoi me shpalljen e luftës nga [[Britania e Madhe]] dhe [[Franca]], duke shënuar fillimin e [[Lufta e dytë Botërore|Luftës së dytë Botërore]]. Gjermania shpejt mori kontroll direkt ose indirekt të [[Evropa e okupuar|pjesën më të madhe]] të [[Evropë]]s.
Partia Naziste u bë partia më e madhe në parlament pas zgjedhjeve federale gjermane të korrikut 1932, por ajo nuk mbajti shumicën dhe nuk mundi të formonte një koalicion të shumicës. Për të zgjedhur Hitlerin në rolin e kancelarit të Gjermanisë, industrialistë dhe politikanë të djathtë ushtryan trysni mbi presidentin, duke detyruar Paul von Hindenburgun të emëronte Hitlerin në detyrë më 30 janar 1933. Me ardhjen e tij në pushtet, Hitleri nisi procesin e prishjes së sistemit të kontrolleve dhe balancave, duke krijuar mundësinë e krijimit të shtetit totalitar me ligjet dhe strukturat ekzistuese të Republikës së Vajmarit.


[[Historia e Berlinit|Djegia e Rajhstagut]] u përshkrua nga nazistët si fillimi i një revolucioni komunist dhe Hitleri i kërkoi Hindenburgut të miratonte Dekretin presidencial të Zjarrit të Rajhstagut, i cili frenoi ndjeshëm të drejtat civile për qytetarët gjermanë dhe pezulloi lirinë e shtypit dhe të drejtat ''[[Habeas corpus|e habeas corpus]]''.
[[Skeda:Potsdamer Platz 1945.jpg|thumb|left|[[Berlini]] nën rrënoja pas [[Lufta e dytë Botërore|Luftës së dytë Botërore]], Potsdamer Platz [[1945]].]]


[[Akti mundësues i vitit 1933]] ishte një ligj special që i dha kabinetit gjerman dhe kryesisht [[Kancelarët e Gjermanisë|kancelarit]] kompetencat për të krijuar dhe zbatuar ligje pa përfshirjen e Parlamentit ose të Presidentit të Republikts. Miratimi i këtij ligji, solli ''de facto'' krijimin e Gjermanisë naziste. Partia Naziste që në hartimin e këtij ligji, dhe më pas me manovrat për të arritur kuorumin e votimit, nisi përpjekjet për eleminimin e partive politike në Gjermani. Me miratimin e Aktit Mundësues dhe dekreteve që pasuan, Hitleri eleminoi të gjithë opozitën politike.
Më [[22 Gusht]] [[1941]], [[Hitleri]] theu paktin me [[Baashkimi Sovietik|Bashkimin Sovietik]] duke hapur [[Fronti Lindor (Lufta e dytë Botërore)|Frontin Lindor]] dhe duke [[Operacioni Barbarosa|pushtuar Bashkimin Sovietik]]. Pak pasi [[Perandoria e Japonisë]] [[Sulmi në Pearl Harbor|sulmoi bazën Amerikane në Pearl Harbor]], Gjermania i shpalli luftë [[SHBA|Shteteve të Bashkuara]]. Megjithëse fillimisht ushtria Gjermane shpejt avancoi në Bashkimin Sovietik, [[Beteja e Stalingradit]] shënoi një kthesë të madhe në këtë luftë. Më pas, Ushtria Gjermane nisi të tërhiqej në Frontin Lindor. [[Beteja e Normandisë]], e njohur si [[D-Day]] shënoi një kthesë të madhe në Fronti Perëndimor, ndërsa Forcat Aleate zbarkuan në plazhet e [[Normandia|Normandisë]] dhe bënë avancime të shpejta në territorin Gjerman. Mposhtja e Gjermanisë pasoi. Më [[8 Maj]] [[1945]], [[Fitorja në Ditën e Evropës|Forcat e armatosura Gjermane u dorëzuan]] pasi [[Ushtria e Kuqe]] okupoi [[Berlini]]n.


Hindenburgu vdiq më 2 gusht 1934 dhe pas vdekjes së tij, Hitleri u bë diktator i Gjermanisë duke bashkuar zyrat dhe kompetencat e kancelarisë dhe presidencës. Një [[Referendumi gjerman 1934|referendum kombëtar]] i mbajtur më 19 gusht 1934 konfirmoi Hitlerin si ''[[Führer]]'' (udhëheqës) i vetëm i Gjermanisë. I gjithë pushteti u përqendrua në personin e Hitlerit dhe fjala e tij u bë ligji më i lartë. Qeveria nuk ishte më një organ i koordinuar dhe bashkëpunues, por një koleksion fraksionesh që luftonin për pushtet dhe favore nga Hitleri. Në mes të [[Depresioni i madh|Depresionit të Madh]], nazistët rivendosën stabilitetin ekonomik dhe i dhanë fund papunësisë masive duke përdorur shpenzime të rënda ushtarake dhe një ekonomi të përzier. Duke përdorur shpenzimet e deficitit, regjimi ndërmori një program masiv të fshehtë riarmatimi, duke formuar ''[[Wehrmacht]]'' (forcat e armatosura) dhe ndërtoi projekte të gjera të punëve publike, duke përfshirë autostrada dhe investime në infrastrukturë që do i shërbenin dhe industrisë së saj të luftës. Kthimi në stabilitetin ekonomik rriti popullaritetin e regjimit.
Në atë çfarë më vonë u bë e njohur si [[Holokausti]], Regjimi i Reichit të Tretë dekretoi politikat qeveritare që direkt të diskriminoni disa pjesë të shoqërisë: [[Hebrenjët]], [[Komunistët]], [[populli Roma|Roma]], [[homoseksualizmi|homoseksualët]], [[Frimasonria|frimasonët]], priftërinjët, [[Kisha e Dëftimit|kundërshtarët fetarë]], dhe [[njerëzit me aftësi të kufizuara]], mes tjerëve. Gjatë periudhës Naziste, mbi njëmbëdhjetë milion (11,000,000) njerëz u vranë në Holokaust, përfshirë gjashtë milion (6,000,000) Hebrenjë dhe tre milion (3,000,000) [[Polonia|Polakë]]. [[Lufta e dytë Botërore]] dhe gjenocidi Nazist ishin përgjegjës për rreth 35 million (35,000,000) të vrarë në [[Evropë]].


[[Gjenocidi]], vrasja masive dhe [[Puna e detyruar nën pushtimin Gjerman gjatë Luftës së Dytë Botërore|puna e detyruar në shkallë të gjerë]] u bënë shenja dalluese të regjimit. Duke filluar nga viti 1939, qindra mijëra qytetarë gjermanë me aftësi të kufizuara mendore ose fizike [[Aktion T4|u vranë në spitale dhe azile]]. Skuadrat paraushtarake të vdekjes ''[[Einsatzgruppen]]'' shoqëruan forcat e armatosura gjermane brenda territoreve të pushtuara dhe kryen gjenocidin e miliona hebrenjve dhe [[Holokausti|viktimave të tjera të Holokaustit]].
== Referencat ==

Të dielën e 22 qershorit 1941, nisi operacioni 'Barbarossa' dhe në orën 3:15 Vermahti sulmoi Bashkimin Sovjetik, pa e marrë parasysh [[Pakti Hitler-Stalin për mossulmim|Paktin Hitler-Stalin për mossulmim]].Muaj të tërë, Hitleri dhe gjeneralët e tij punuan për këtë moment. Mbi tre milionë e gjysmë gjermanë dhe ushtarë aleatë të mbështetur nga artileria, aviacioni ushtarak dhe tanket, nisën sulmin në masë dhe pamëshirë. Aviacioni ushtarak bombardoi avionët sovjetikë kur këta ishin në tokë. Linja e frontit u shtrinë mes Detit Baltik dhe Detit të Zi në një gjatësi prej më shumë se 1600 km. Ky është fronti më i gjatë në histori.<ref name=":0">{{Cite web |title=Përpara 80 vjetësh: Gjermania naziste sulmon BRSS – DW – 22/06/2021 |url=https://www.dw.com/sq/p%C3%ABrpara-80-vjet%C3%ABsh-gjermania-naziste-sulmon-bashkimin-sovjetik/a-57987178 |archive-url=https://archive.today/2023.04.03-171316/https://www.dw.com/sq/p%C3%ABrpara-80-vjet%C3%ABsh-gjermania-naziste-sulmon-bashkimin-sovjetik/a-57987178 |archive-date=3 prill 2023 |access-date=2023-04-03 |website=dw.com |language=sq}}</ref>

Me ofensivën në formën e një lufte blic, nisi faza më e përgjakshme e Luftës së Dytë Botërore dhe e agresionit nazist në Evropë.<ref name=":0" /> Pas vitit 1941, miliona hebrenj, kundështarë politik dhe grupe të tjerë të papëlqyer nga nazistët u burgosën, [[Shfarosja përmes punës|punuan deri në vdekje]] ose u vranë në [[kampet e përqëndrimit nazist]] dhe në [[kampet e shfarosjes|kampet e shfarosjes masive]].

Ndërsa [[Operacioni Barbarossa|pushtimi gjerman]] i Bashkimit Sovjetik në 1941 ishte fillimisht i suksesshëm, ringjallja sovjetike dhe hyrja e Shteteve të Bashkuara në luftë do të thoshte që Vermahti humbi iniciativën në Frontin Lindor në 1943 dhe nga fundi i 1944 ishte shtyrë në kufirin e para vitit 1939. Hitleri e pati nënvleftësuar jashtë mase kundërshtarin dhe Vehrmahti ishte nisur nga premisa, se „me një luftë të madhe blic me beteja rrethimi afër kufijve, do të mund ta mposhtte Bashkimin Sovjetik. Trupat gjermane u përballën me rezistencë të vazhdueshme nga ana e sovjetikëve, që mënin nga taktitkat e gabuara të gjermanëve. Gjithashtu, burimet e caktuara për sulmin nisën të pakësoheshin, duke i vendosur gjermanët në pozitë të pafavorshme.<ref name=":0" />

Më së voni me humbjen e [[Beteja e Stalingradit|betejës së Stalingradit]] më 2 shkurt 1943 planet pushtuese të Hitlerit dështuan. Rajhu Gjerman kishte ndërmarrë më shumë nga sa i mbante kurrizi duke hapur luftë në fronte kundër aleatëve perëndimorë dhe Bashkimit Sovjetik. Dështimi i sipërmarrjes Barbarossa konsiderohet si pikë kthese në Luftën e Dytë Botërore.<ref name=":0" /> Pas [[Ulja në Normandië|pushtimit aleat të Francës]], [[Pushtimi i Gjermanisë nga Bashkimi Sovjetik|Gjermania u pushtua nga Bashkimi Sovjetik]] nga lindja dhe aleatët e tjerë nga perëndimi, dhe forcat gjermane kapitulluan zyrtarisht në maj 1945. Refuzimi i Hitlerit për të pranuar humbjen çoi në shkatërrim masiv të infrastrukturës gjermane dhe vdekje të tjera të lidhura me luftën në muajt e fundit të luftës. Aleatët fitimtarë filluan një politikë [[denazifikimi]] dhe vunë në gjyq shumë nga udhëheqja naziste e mbijetuar për krime lufte në [[Gjyqi i Nyrëmbergut|gjyqet e Nyrëmbergut]].

== Referime ==
{{reflist}}
{{reflist}}


== Burimi ==
* {{cite book| last1 = Ericksen | first1 = Robert P. | author-link1 = Robert Ericksen | last2 = Heschel | first2 = Susannah | author-link2 = Susannah Heschel | title = Betrayal: German Churches and the Holocaust | year = 1999 | publisher = Augsberg Fortress | location = Minneapolis | language = en | isbn = 978-0-8006-2931-1 | url = https://archive.org/details/betrayalgermanch00eric}}
* {{cite book | last = Tümmler | first = Holger | title = Hitlers Deutschland: Die Mächtigen des Dritten Reiches | year = 2010 | publisher = Melchior Verlag | location = Wolfenbüttel | language = de | isbn = 978-3-941555-88-4 }}

[[Kategoria:Gjermania Naziste| ]]
[[Kategoria:Fuqitë e Boshtit]]
[[Kategoria:Shtete të shuara në Evropë]]
[[Kategoria:Historia e Gjermanisë]]
[[Kategoria:Historia e Gjermanisë]]
[[Kategoria:Nazizëm]]
[[Kategoria:Nazizëm]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të themeluara më 1933]]

[[Kategoria:Shtete dhe territore të shpërbëra më 1945]]
[[af:Nazi-Duitsland]]
[[als:Deutsches Reich (1933–1945)]]
[[an:Tercer Reich]]
[[ang:Nazi Þēodscland]]
[[ar:ألمانيا النازية]]
[[arz:المانيا النازيه]]
[[az:Üçüncü Reyx]]
[[bat-smg:Trets Reichs]]
[[be:Нацысцкая Германія]]
[[be-x-old:Трэці Райх]]
[[bg:Германска империя (1933-1945)]]
[[br:Trede Reich]]
[[bs:Treći rajh]]
[[ca:Tercer Reich]]
[[cs:Nacistické Německo]]
[[cv:Виççĕмĕш райх]]
[[cy:Yr Almaen Natsïaidd]]
[[da:Nazi-Tyskland]]
[[de:Deutsches Reich 1933 bis 1945]]
[[el:Ναζιστική Γερμανία]]
[[en:Nazi Germany]]
[[eo:Nazia Germanio]]
[[es:Alemania nazi]]
[[et:Kolmas Riik]]
[[eu:Hirugarren Reicha]]
[[fa:آلمان نازی]]
[[fi:Natsi-Saksa]]
[[fiu-vro:Kolmas Riik]]
[[fr:Troisième Reich]]
[[fy:Nazi-Dútslân]]
[[ga:Gearmáin na Naitsithe]]
[[gl:Alemaña nazi]]
[[he:גרמניה הנאצית]]
[[hif:Nazi Germany]]
[[hr:Treći Reich]]
[[hu:Harmadik Birodalom]]
[[hy:Նացիստական Գերմանիա]]
[[ia:Germania Nazi]]
[[id:Jerman Nazi]]
[[is:Þriðja ríkið]]
[[it:Germania nazista]]
[[ja:ナチス・ドイツ]]
[[jv:Jerman Nazi]]
[[ka:მესამე რაიხი]]
[[kk:Үшінші Рейх]]
[[ko:나치 독일]]
[[krc:Ючюнчю рейх]]
[[ku:Almanyaya Nazî]]
[[la:Germania Nazistica]]
[[lt:Trečiasis Reichas]]
[[lv:Trešais reihs]]
[[mk:Нацистичка Германија]]
[[ml:നാസി ജർമ്മനി]]
[[mn:Нацист Герман]]
[[mr:नाझी जर्मनी]]
[[ms:Jerman Nazi]]
[[mwl:Almanha Nazi]]
[[mzn:آلمان نازی]]
[[nds-nl:Nazi-Duutslaand]]
[[new:नाजी जर्मनी]]
[[nl:Nazi-Duitsland]]
[[nn:Det tredje riket]]
[[no:Tysklands historie (1933–1945)]]
[[nov:Nazi Germania]]
[[oc:Tresen Reich]]
[[os:Æртыккаг Рейх]]
[[pfl:Daitsches Raisch vun 1933 bis 1945]]
[[pl:III Rzesza]]
[[pnb:نازی جرمنی]]
[[pt:Alemanha Nazi]]
[[ro:Imperiul German 1933-1945]]
[[ru:Третий рейх]]
[[sh:Treći rajh]]
[[simple:Nazi Germany]]
[[sk:Nacistické Nemecko]]
[[sl:Tretji rajh]]
[[sr:Трећи рајх]]
[[stq:Nazi-Düütsklound]]
[[sv:Nazityskland]]
[[sw:Dola la Tatu]]
[[ta:நாட்சி ஜெர்மனி]]
[[th:นาซีเยอรมนี]]
[[tl:Alemanyang Nazi]]
[[tr:Nazi Almanyası]]
[[uk:Третій Рейх]]
[[ur:نازی جرمنی]]
[[vi:Đức Quốc Xã]]
[[war:Alemanya Nazi]]
[[yi:נאצי דייטשלאנד]]
[[yo:Jẹ́mánì Nazi]]
[[zh:納粹德國]]
[[zh-min-nan:Nazi Tek-kok]]
[[zh-yue:納粹德國]]

Versioni aktual i datës 15 janar 2024 20:55

Rajhu Gjerman
(1933–1943)
Deutsches Reich
Rajhu i Madh Gjerman
(1943–1945)
Großdeutsches Reich
1933–1945
Flag of Gjermania naziste
Flamuri
(1935–1945)
Stema (1935–1945) e Gjermania naziste
Stema
(1935–1945)
Himnet: 
Das Lied der Deutschen
("Kënga e Gjermanëve")

Horst-Wessel-LiedStampa:Hsp[a]
("The Horst Wessel Song")
Kontrolli territorial i Gjermanisë në maksimum shtrirja gjatë Luftës së Dytë Botërore (në fund të vitit 1942): Stampa:Parabr
Kryeqyteti
dhe qyteti më i madh
Berlin
52°31′N 13°23′E / 52.517°N 13.383°E / 52.517; 13.383
Gjuhët e zakonshmeGjermanisht
Besimi
[1]
NofkaGjerman
Qeveria
Lloji i qeverisjesShteti unitar nazist njëpartiak fashist nën një diktaturë totalitare
Kreu i shtetit 
• 1933–1934
Paul von Hindenburg[c]
• 1934–1945
Adolf Hitler[d]
• 1945
Karl Dönitz[c]
Kancelari 
• 1933–1945
Adolf Hitler
• 1945
Joseph Goebbels[e]
• 1945
Lutz von Krosigk[f]
KuvendiReichstag
• Dhoma e sipërme
Reichsrat (u shkri më 1934)
Epoka historikendërluftaStampa:*Lufta e Dytë Botërore
30 janar 1933
23 mars 1933
• Anschluss
12 mars 1938
1 September 1939
30 prill 1945
2 maj 1945
• Dorëzimi
8 maj 1945
5 qershor 1945
Sipërfaqja
1939633,786 km2 (244,706 sq mi)
1940823,505 km2 (317,957 sq mi)
Popullsia
• 1939
79,375,281
• 1940
109,518,183
Ekonomia
MonedhaReichsmark (ℛℳ)
Të dhëna të tjera
Paraprirë nga		 Pasuar nga
Republika e Weimarit
Shteti Federal i Austrisë
Gjermania Lindore
Gjermania Perëndimore
Austria
  1. ^ Më 12 korrik 1933, Reichsinnenminister Wilhelm Frick, Ministri i Brendshëm, urdhëroi që Horst-Wessel-Lied të luhej menjëherë pas himnit kombëtar Das Lied der Deutschen, më së miri i njohur si Deutschland Über Alles.Tümmler 2010, p. 63.
  2. ^ Përfshirë Protektoratin e Bohemisë dhe Moravisë dhe Qeverinë e Përgjithshme
  3. ^ a b si President
  4. ^ si Führer und Reichskanzler
  5. ^ De jure nga 30 prilli deri më 1 maj.
  6. ^ De jure nga 2 maji deri më 23 maj.

Gjermania Naziste, e njohur zyrtarisht si Rajhu Gjerman nga 1933 deri në 1943, dhe Rajhu i Madh Gjerman nga 1943 deri në 1945, ishte shteti gjerman midis viteve 1933 dhe 1945, kur Adolf Hitleri dhe Partia Naziste kontrolluan vendin, duke e transformuar atë në një diktaturë. Nën sundimin e Hitlerit, Gjermania u bë shpejt një shtet totalitar ku pothuajse të gjitha aspektet e jetës kontrolloheshin nga qeveria. Rajhu i Tretë, që do të thotë "Mbretëria e Tretë" ose "Perandoria e Tretë", aludoi në pretendimin nazist se Gjermania naziste ishte pasardhëse e Perandorisë së Shenjtë Romake (800–1806) dhe Perandorisë Gjermane (1871–1918). Rajhu i Tretë, të cilin Hitleri dhe nazistët e quanin Rajhu Mijëvjeçar, përfundoi në maj 1945 pas vetëm 12 vjetësh kur aleatët mundën Gjermaninë, duke i dhënë fund Luftës së Dytë Botërore në Evropë.

Historiku

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Partia Naziste u bë partia më e madhe në parlament pas zgjedhjeve federale gjermane të korrikut 1932, por ajo nuk mbajti shumicën dhe nuk mundi të formonte një koalicion të shumicës. Për të zgjedhur Hitlerin në rolin e kancelarit të Gjermanisë, industrialistë dhe politikanë të djathtë ushtryan trysni mbi presidentin, duke detyruar Paul von Hindenburgun të emëronte Hitlerin në detyrë më 30 janar 1933. Me ardhjen e tij në pushtet, Hitleri nisi procesin e prishjes së sistemit të kontrolleve dhe balancave, duke krijuar mundësinë e krijimit të shtetit totalitar me ligjet dhe strukturat ekzistuese të Republikës së Vajmarit.

Djegia e Rajhstagut u përshkrua nga nazistët si fillimi i një revolucioni komunist dhe Hitleri i kërkoi Hindenburgut të miratonte Dekretin presidencial të Zjarrit të Rajhstagut, i cili frenoi ndjeshëm të drejtat civile për qytetarët gjermanë dhe pezulloi lirinë e shtypit dhe të drejtat e habeas corpus.

Akti mundësues i vitit 1933 ishte një ligj special që i dha kabinetit gjerman dhe kryesisht kancelarit kompetencat për të krijuar dhe zbatuar ligje pa përfshirjen e Parlamentit ose të Presidentit të Republikts. Miratimi i këtij ligji, solli de facto krijimin e Gjermanisë naziste. Partia Naziste që në hartimin e këtij ligji, dhe më pas me manovrat për të arritur kuorumin e votimit, nisi përpjekjet për eleminimin e partive politike në Gjermani. Me miratimin e Aktit Mundësues dhe dekreteve që pasuan, Hitleri eleminoi të gjithë opozitën politike.

Hindenburgu vdiq më 2 gusht 1934 dhe pas vdekjes së tij, Hitleri u bë diktator i Gjermanisë duke bashkuar zyrat dhe kompetencat e kancelarisë dhe presidencës. Një referendum kombëtar i mbajtur më 19 gusht 1934 konfirmoi Hitlerin si Führer (udhëheqës) i vetëm i Gjermanisë. I gjithë pushteti u përqendrua në personin e Hitlerit dhe fjala e tij u bë ligji më i lartë. Qeveria nuk ishte më një organ i koordinuar dhe bashkëpunues, por një koleksion fraksionesh që luftonin për pushtet dhe favore nga Hitleri. Në mes të Depresionit të Madh, nazistët rivendosën stabilitetin ekonomik dhe i dhanë fund papunësisë masive duke përdorur shpenzime të rënda ushtarake dhe një ekonomi të përzier. Duke përdorur shpenzimet e deficitit, regjimi ndërmori një program masiv të fshehtë riarmatimi, duke formuar Wehrmacht (forcat e armatosura) dhe ndërtoi projekte të gjera të punëve publike, duke përfshirë autostrada dhe investime në infrastrukturë që do i shërbenin dhe industrisë së saj të luftës. Kthimi në stabilitetin ekonomik rriti popullaritetin e regjimit.

Gjenocidi, vrasja masive dhe puna e detyruar në shkallë të gjerë u bënë shenja dalluese të regjimit. Duke filluar nga viti 1939, qindra mijëra qytetarë gjermanë me aftësi të kufizuara mendore ose fizike u vranë në spitale dhe azile. Skuadrat paraushtarake të vdekjes Einsatzgruppen shoqëruan forcat e armatosura gjermane brenda territoreve të pushtuara dhe kryen gjenocidin e miliona hebrenjve dhe viktimave të tjera të Holokaustit.

Të dielën e 22 qershorit 1941, nisi operacioni 'Barbarossa' dhe në orën 3:15 Vermahti sulmoi Bashkimin Sovjetik, pa e marrë parasysh Paktin Hitler-Stalin për mossulmim.Muaj të tërë, Hitleri dhe gjeneralët e tij punuan për këtë moment. Mbi tre milionë e gjysmë gjermanë dhe ushtarë aleatë të mbështetur nga artileria, aviacioni ushtarak dhe tanket, nisën sulmin në masë dhe pamëshirë. Aviacioni ushtarak bombardoi avionët sovjetikë kur këta ishin në tokë. Linja e frontit u shtrinë mes Detit Baltik dhe Detit të Zi në një gjatësi prej më shumë se 1600 km. Ky është fronti më i gjatë në histori.[2]

Me ofensivën në formën e një lufte blic, nisi faza më e përgjakshme e Luftës së Dytë Botërore dhe e agresionit nazist në Evropë.[2] Pas vitit 1941, miliona hebrenj, kundështarë politik dhe grupe të tjerë të papëlqyer nga nazistët u burgosën, punuan deri në vdekje ose u vranë në kampet e përqëndrimit nazist dhe në kampet e shfarosjes masive.

Ndërsa pushtimi gjerman i Bashkimit Sovjetik në 1941 ishte fillimisht i suksesshëm, ringjallja sovjetike dhe hyrja e Shteteve të Bashkuara në luftë do të thoshte që Vermahti humbi iniciativën në Frontin Lindor në 1943 dhe nga fundi i 1944 ishte shtyrë në kufirin e para vitit 1939. Hitleri e pati nënvleftësuar jashtë mase kundërshtarin dhe Vehrmahti ishte nisur nga premisa, se „me një luftë të madhe blic me beteja rrethimi afër kufijve, do të mund ta mposhtte Bashkimin Sovjetik. Trupat gjermane u përballën me rezistencë të vazhdueshme nga ana e sovjetikëve, që mënin nga taktitkat e gabuara të gjermanëve. Gjithashtu, burimet e caktuara për sulmin nisën të pakësoheshin, duke i vendosur gjermanët në pozitë të pafavorshme.[2]

Më së voni me humbjen e betejës së Stalingradit më 2 shkurt 1943 planet pushtuese të Hitlerit dështuan. Rajhu Gjerman kishte ndërmarrë më shumë nga sa i mbante kurrizi duke hapur luftë në fronte kundër aleatëve perëndimorë dhe Bashkimit Sovjetik. Dështimi i sipërmarrjes Barbarossa konsiderohet si pikë kthese në Luftën e Dytë Botërore.[2] Pas pushtimit aleat të Francës, Gjermania u pushtua nga Bashkimi Sovjetik nga lindja dhe aleatët e tjerë nga perëndimi, dhe forcat gjermane kapitulluan zyrtarisht në maj 1945. Refuzimi i Hitlerit për të pranuar humbjen çoi në shkatërrim masiv të infrastrukturës gjermane dhe vdekje të tjera të lidhura me luftën në muajt e fundit të luftës. Aleatët fitimtarë filluan një politikë denazifikimi dhe vunë në gjyq shumë nga udhëheqja naziste e mbijetuar për krime lufte në gjyqet e Nyrëmbergut.

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Ericksen & Heschel 1999, f. 10.
  2. ^ a b c d "Përpara 80 vjetësh: Gjermania naziste sulmon BRSS – DW – 22/06/2021". dw.com. Arkivuar nga origjinali më 3 prill 2023. Marrë më 2023-04-03.

Burimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Gjermania_naziste&oldid=2635254"