jomsviking

Jomsvikingane er kjende frå fleire soger, mellom anna i Fagrskinna, Heimskringla og Adam frå Bremens Gesta Hammaburgensis, og har såleis truleg ei historisk kjerne. Kjeldene er likevel usamde om dei historiske tilhøva. Fagrskinna hevdar det var kong Harald Blåtann som oppretta Jomsborg, som ein slags koloni, truleg for å få betre hand om handelen rundt Austersjøen. Likeins hevdar Saxo Grammaticus i Danmarks krønike at kong Harald «bemægtigede […] sig Slavenland med Vaabenmagt og lagde en stærk Besætning i Julin».

Forteljingane om jomsvikingane finst i ei rekke kjelder og soger, . Kjeldene er likevel innbyrdes motstridande når det gjeld opphavet og verksemda til brorskapen. Adam frå Bremen kallar til dømes Jomsborg hovudstaden til slavarane. Dei usikre kjeldene gjer at historia om jomsvikingane er innhylla i mystikk.

Den mest omfattande skildringa av jomsvikingane finst i Soga om jomsvikingane, som har vore overlevert munnleg gjennom to hundre år, før ho vart skriven ned kring år 1200. To ulike versjonar finst av det opphavlege skriftet, der den eine er meir omfattande enn den andre. Den delen av soga som tek for seg Palnatoke si slekt, kan ha vore skriven etter sjølve soga.

Omstenda er endå meir usikre ved at Jomsborg aldri har vore påvist arkeologisk. Ifølgje Snorre Sturlason låg Jomsborg i Vendland ved Austersjøen. Staden der borga låg, har ikkje vore stadfesta, men mest truleg låg Jomsborg på øya Wollin i munningen av elva Oder, i dagens Polen. Som nemnt viser òg Saxo til korleis festningsverket skal ha lege ved Julin/Wollin. Her er det òg funne restar av ei borg frå jernalderen. Denne borga liknar ikkje heilt på borga som er skildra i Soga om jomsvikingane, og forfattaren kan difor ha kjent til denne borga og så dikta om ut frå kjennskap til nordiske træleborger.

Kring 985 fall danskekongen Harald Blåtann etter eit slag mot Svein Tjugeskjegg, son sin. Jomsvikinghovdingen Palnatoke skal ha vore drapsmannen. Same året fall skånekongen Strut-Harald, far til jomsvikingane Sigvalde jarl og Torkjell Høge. Svein baud no til erveøl, gravøl, med jomsvikingane til stades. Sterk drikke flaut, og utover kvelden vart det lova store ting i ein såkalla brageskål: Svein svor at han skulle hærta England innan tre år, Sigvalde at han skulle ta Noreg frå Håkon Sigurdsson jarl. Ein slik bragelovnad kom ein ikkje frå, og ikkje lenge etter segla jomsvikingane med dansk støtte nordover og møtte der Håkon jarl til slag ved Hjørungavåg på Sunnmøre.

Koplinga til erveølet fastset tidspunktet for slaget til år 985/986. At jomsvikingane vart lurte til å vere med i toktet mot Håkon ladejarl vert i sogene oppfatta som hemn frå kong Svein fordi Sigvalde jarl hadde bortført han til Jomsborg, tvinga han til å slutte fred med venderkongen Burislav og til å seie frå seg skatteretten over Vendland. Leiande jomsvikingar som skal ha fare mot Håkon jarl, var forutan Sigvalde og Torkjell, Bue Digre og Vagn Åkesson. Dei segla nordover med det som ifølgje Fagrskinna var 60 skip. Ved Hjørungavåg møtte dei ein flåte som Håkon jarl hadde samla, og den var tre gonger så stor.

Slaget skal først ha gått godt for jomsvikingane, men etter kvart vart overmakta for stor. Sigvalde jarl skal då ha flykta frå slaget og vert difor vanæra i sogene. Bue Digre heldt lovnaden sin og kjempa til han stupte. Vagn Åkesson vart fanga av Eirik, son til Håkon, men fekk sleppe fri i nåde, såkalla grid. Det enda slik med eit stort nederlag for jomsvikingane, og danskekongen gjorde ikkje nye åtak mot Håkon jarl, som heldt fast ved styret i Noreg i ti år til.

Styret til Håkon jarl vart etter kvart illgjete. I 995 vart han styrta av Olav Tryggvason. Kong Olav blanda seg inn i tilhøva ved Austersjøen og Svein Tjugeskjegg si makt der. Etter fem år ved makta segla han austover, der han fall i eit bakhald sett opp av kong Svein, sveakongen Olof Skötkonung og sønene til Håkon jarl, Eirik og Svein. Her spela jomsvikingane på ny ei viktig rolle.

Sigvalde jarl skal ha vore pådrivar for å leie Olav Tryggvason inn i bakhaldet. Ifølgje Snorre skal dei ha segla saman til området kalla Svolder, truleg ved Rügen, sør i Austersjøen. Her skal så Sigvalde sine menn ha snudd seg mot kong Olav, som vart nedkjempa og fall. Etter slaget fekk ladejarlane på ny styringa over Noreg. Judasrolla Sigvalde her spela, har leidd fleire til å stille spørsmål ved om han var ein ekte person. Sigvalde jarl dukkar heller ikkje opp i sogene meir, medan Torkjell Høge skal ha leidd ein svær hær som herja i England frå 1009 til 1012, der Olav Haraldsson var med.

Magnus den gode, son av Olav den heilage, vart norsk konge i 1035, og i 1043 vart han òg konge over Danmark. Som dansk konge måtte han verne Jylland mot åtak frå det vestslaviske folket venderane. Som ledd i denne striden herja kong Magnus vendiske kystområde sommaren 1043. Då skal han ha brent ned Jomsborg og ha drepe innbyggjarane der, truleg òg som straff for støtta deira til Svein Estridsson, som leidde eit dansk opprør mot Magnus.

• Soga om jomsvikingane
• Jomsborg
• vikingtida
• norsk historie frå 800 til 1130

• Heimskringla.no: Ólafur Halldórsson: Jómsvikinga saga
• Heimskringla.no: «Jómsvíkingadrápa», etter Bjarni byskup Kolbeinsson

• Larsen, Stein Ugelvik, red. (1992): Soga om Jomsvikingane, innleiing ved Stein Ugelvik Larsen. Hareid: Hareid historielag. Les hos Nasjonalbiblioteket
• Morawiec, Jakub (2009): Vikings Among the Slavs. Jomsborg and the Jomsvikings in Old Norse Tradition, bd. 17 av Studia Medievalia Septentrionalia. Wien: Fassbaender
• Orning, Hans Jacob (2011). Norvegr. Norges historie, bd. 1: Frem til 1400. Oslo: Aschehoug