ولایت فقیہ
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک |
| عدل (افعال الہی) | |
| حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| خاتمیت • پیامبر اسلام • اعجاز • عدم تحریف قرآن | |
| امامت | |
| اعتقادات | عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت |
| ائمہ معصومین | |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| اہم مسائل | |
| اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت | |
ولایت فقیہ شیعہ فقہ وچ اک نظریہ اے جس دے مطابق عصرِ غیبت امام زمانہؑ وچ حکومت جامع الشرائط فقیہ دے ذمہ اے۔ تیرہويں صدی ہجری دے مرجع تقلید، ملا احمد نراقی پہلے فقیہ سمجھے جاندے نيں جنہاں نے ولایت فقیہ نوں اک فقہی مسئلے دی شکل وچ پیش کيتا تے اسنوں پروان چڑھایا۔ ولایت فقیہ دے نظریے دے مطابق اسلامی معاشرے دے تمام اختیارات ولی فقیہ نوں حاصل نيں۔ شیخ جعفر کاشف الغطاء، صاحب جواہر تے امام خمینی اس نظرئے دے طرفداراں وچوں نيں جدوں کہ شیخ انصاری، آخوند خراسانی تے آیتاللہ خوئی اس نظرئے دے مخالفاں وچوں شمار ہُندے نيں۔
مقبولہ عمر بن حَنظَلہ، ولایت فقیہ دے نظرئے دے طرفداراں دی نقلی دلائل وچوں اک اے۔ اس حدیث دے مطابق تنازعات وچ صرف ایداں دے شخص نوں حَکَم تے قاضی قرار دتا جا سکدا اے جو اہل بیتؑ توں حدیث نقل کردا اے تے اسلامی احکام توں آشنا اے۔ جدوں کہ معاشرے وچ اسلامی احکام نافذ کرنے دے لئی اک عادل تے عالم حاکم دے وجود دا ضروری ہونا ولایت فقیہ دے طرفداراں دی طرف توں پیش کيتی جانے والی عقلی دلیلاں وچوں اے۔
ولایت فقیہ دے بارے وچ متعدد کتاباں تے مقالات تحریر ہوئے نيں۔ امام خمینی دی کتاب ولایت فقیہ، حسین علی منتظری دی کتاب، دراساتٌ في ولايۃ الفقيہ و فقہ الدولۃ الإسلاميۃ، آیت اللہ جوادی آملی دی کتاب، ولایت فقیہ، ولایت فقاہت و عدالت تے نعمت اللہ صالحی نجف آبادی دی ولایت فقیہ، حکومت صالحان نامی کتاباں اس بارے وچ لکھی جانے والی کتاباں وچوں نيں۔
معنی و مفہوم
[سودھو]فقہاء دی تعریف دے مطابق ولایت فقیہ، سرپرستی، دوسرےآں دے امور وچ جامع الشرائط مجتہد دا تسلط و تصرف،[۱] تے دوسرے لفظاں وچ اسلامی احکام دے نفاذ دے لئی اسلامی معاشرے دی مدیریت تے اسلامی اقدار نوں معاشرے وچ نافذ کرنا اے۔[۲]
شیعہ فقہ سیاسی وچ ولایت فقیہ اک نظریہ اے جس دے مطابق امام زمانہ دی غیبت دے دوران اسلامی معاشرے دی حکومت، جامع الشرائط فقیہ دے ذمے ہوئے گی۔[۳]
تاریخچہ
[سودھو]ملا احمد نراقی (متوفی1245ھ)، ولایت فقیہ نوں اک فقہی مسئلے دی صورت وچ بیان کرنے تے اس اُتے عقلی تے نقلی دلیل قائم کرنے والے پہلے فقیہ سمجھے جاندے نيں۔[۴] انہاں نے پہلی بار اسلامی حاکم تے ولی فقیہ دی ذمہ داریاں تے اختیارات نوں کتاب عوائد الایام وچ جمع کيتا۔ [۵]
البتہ انہاں توں پہلے وی بعض شیعہ علما نے ائمہ دے بعض اختیارات، فقہاء نوں حاصل ہونے دی گل کيتی اے۔ جداں چوتھی تے پنجويں صدی دے شیعہ عالم شیخ مفید نے اپنی کتاب المُقنِعہ وچ لکھیا اے: شیعہ ائمہؑ نے حدود دے نفاذ نوں فقہا دے لئی تفویض کيتا اے۔[۶] ايسے طرح معاصر مورخ رسول جعفریان دا کہنا اے کہ دسويں صدی ہجری دے شیعہ عالم دین، محقق کَرکَی دا نظریہ ایہ سی کہ فقہا نوں ائمہ معصومین دے حکومتی اختیارات حاصل نيں۔ [۷]
ملا احمد نراقی دے بعد جعفر کاشف الغطا[۸] تے انہاں دے شاگرد محمد حسن نجفی نے وی نظریہ نصبِ فقہا تے انہاں دی ولایت تے اختیارات نوں بیان کيتا اے۔[۹]اور جس بادشاہ یا سلطان نوں مجتہد دی اجازت نہ ہوئے اس دی حکومت نوں غیر مشروع قرار دتا اے۔ تے قائل سن کہ جے کسی فقیہ دے لئی حکومت کرنے دی شرائط فراہم ہاں تاں حکومت کیتی تشکیل اس اُتے واجب اے۔[۱۰]
شیخ مرتضی انصاری (سنہ 1214ھ-سنہ 1281ھ) دی طرف توں فقہا دے لئی سیاسی ولایت وچ تردید دے بعد فقہا دی ولایت تے اختیارات دے مباحث دی توسیع رک گئی؛[۱۱]ایتھے تک کہ سنہ 1969ء وچ امام خمینی نے حوزہ علمیہ نجف وچ فقہ دے اپنے درس خارج وچ ولایت فقیہ دے نظرئے نوں بیان کيتا [۱۲] تے اسلامی حکومت کیتی تاسیس ضروری ہونے اُتے زور دتا۔[۱۳] انہاں دے نظریات 1298ء نوں ولایت فقیہ نامی کتاب وچ چھپ گئے۔[۱۴]
طرفداراں دے دلائل
[سودھو]ولایت فقیہ دے نظریے دے طرفدار فقہا نے اسنوں ثابت کرنے دے لئی عقلی تے نقلی دلائل توں استناد کيتا اے۔[۱۵] مَقبولہ عُمر بن حَنظَلہ تے توقیع امام زمان، نقلی دلائل وچوں نيں۔ مقبولہ عمر بن حنظلہ امام صادقؑ دی اک حدیث اے جس دے مطابق ایداں دے شخص نوں حَکَم دے طور اُتے انتخاب کرنا چاہیے جو اہل بیتؑ دی احادیث نوں بیان کردا اے تے دینی احکام توں آشنا اے۔[۱۶] امام خمینی نے ايسے روایت توں استناد کردے ہوئے معاشرے وچ حکم جاری کرنے دے لئی حکومت تے قدرت نوں ضروری قرار دتا اے۔ انہاں دے مطابق، حکومت فقیہ دے ہتھ وچ ہونی چاہیے تاکہ قضاوت کرسکے تے حکم جاری کرے۔[۱۷]
توقیع امام زمان وچ «الحَوادثُ الواقِعَۃ» (حادثات) دے بارے وچ گل ہوئی اے تے کہیا گیا اے کہ جدوں کوئی حادثہ پیش آندا اے تاں اہل بیت توں احادیث نقل کرنے والے راویاں دی طرف رجوع کيتا جائے۔[۱۸] امام خمینی نے ايسے توقیع توں استناد کردے ہوئے ایہ نتیجہ اخذ کيتا اے کہ اسلامی معاشرے دے تمام امور دی باگ ڈور فقہاء دے سپرد کيتی جائے۔[۱۹]
عقلی دلائل وچوں اک ایہ اے کہ انسان دی معاشرتی زندگی تے فردی و معنوی کمال دے لئی الہی قانون، خطا تے نقصان توں محفوظ ہونے دے علاوہ اک عادل تے عالم حاکم دی وی ضرورت اے۔ انہاں دو ارکان دے بغیر معاشرتی زندگی وچ خلل آجاندا اے تے تباہی دے دھانے تک پہنچ جاندا اے۔ تے ایہ ہدف انبیاء تے ائمہ دے دور وچ انہاں ہستیاں دے ذریعے ہی محقق ہُندا سی تے امام زمانہؑ دی غیبت دے دور وچ ولی فقیہ دے ذریعے محقق ہوئے گا۔[۲۰]
ولایت فقیہ دا انتصابی یا انتخابی ہونا
[سودھو]ولایت فقیہ دے نظریے دے طرفداراں دے درمیان ولایت فقیہ دی مشروعیت دے باے وچ اختلاف نظر پایا جاندا اے۔ بعض اسنوں انتصابی منصب سمجھدے نيں تے بعض اسنوں انتخابی منصب قرار دیندے نيں:
ولایت فقیہ دا انتصابی ہونا
[سودھو]اس نظرئے دے مطابق، ولایت فقیہ دا سیاسی امور وچ مشروعیت دی علت ایہ اے کہ ائمہؑ نے دینی تے معاشرتی امور ہور معاشرے دی سیاسی مدیریت، فقہاء دے لئی تفویض دی اے تے اس وچ عوام دے ووٹ تے رائے دی کوئی حیثیت نئيں اے۔[۲۱] امام خمینی،[۲۲] عبداللہ جوادی آملی، محمد مؤمن قمی تے محمدتقی مصباح یزدی اس نظرئے دے طرفداراں وچوں نيں۔[۲۳]
ولایت مطلقہ فقیہ
[سودھو]ولایت فقیہ نوں انتصابی سمجھنے والےآں وچوں بعض، فقیہ دے لئی ولایت مطلقہ دے قائل نيں؛ یعنی حکومت تے سیاسی امور وچ فقیہ نوں اوہ تمام اختیارات حاصل نيں جو پیغمبر اکرمؐ تے ائمہ معصومینؑ نوں حاصل نيں؛ کیونجے ہدف تے مقصد، شریعت دے احکام نوں نافذ کرنا اے تے اس وچ حاکم دے درمیان فرق رکھنا معقول نئيں اے۔[۲۴]اسی طرح انسانی طے شدہ قوانین وی ولی فقیہ دی طرف توں تنفیذ ہونا شرط اے۔ قانون، ولی فقیہ نوں محدود یا مقید نئيں کرسکدا اے تے ولی فقیہ دے احکامات قانون دے زمرے وچ آندے نيں۔[۲۵]
کہیا جاندا اے کہ اس نظرئے نوں سب توں پہلے امام خمینی نے بیان کيتا اے۔[۲۶]
ولایت فقیہ دا انتخابی ہونا
[سودھو]اس نظرئے دے مطابق عوامی رائے عامہ ولایت فقیہ دی مشروعیت دی علت دی بنا اُتے ضروری سمجھدے نيں؛ یعنی اوہ حاکم مشروع اے جو فقیہ، عادل، زمان شناس، مدیر، مدبر ہونے دے علاوہ سب لوک یا لوکاں دی اکثریت نے انہاں نوں رہبری دے لئی انتخاب کيتا ہوئے۔[۲۷] اس نظرئے دے مطابق فقیہ دی ولایت دا مطلق ہونا مخدوش ہُندا اے۔[۲۸] شہید بہشتی، شہید مطہری، حسین علی منتظری تے نعمتاللہ صالحی نجفآبادی اس نظرئہ دے طرفداراں وچوں نيں۔[۲۹]
مخالفین
[سودھو]شیخ انصاری، آخوند خراسانی،[۳۰] میرزای نائینی تے آیتاللہ خوئی[۳۱] نوں ولایت فقیہ دے نظرئے دے مخالفین وچ شمار کيتا جاندا اے۔[۳۲] شیخ انصاری دے فتوے دے مطابق عصر غیبت وچ فتوا دینے تے قضاوت کرنے دی ذمہ داری فقیہ دے ذمے اے،[۳۳] لیکن لوکاں دی جان تے مال اُتے ولایت صرف پیغمبر اکرم تے ائمہؑ دے نال خاص اے۔[۳۴]
انہاں نے ولایت فقیہ دی اثبات اُتے قائم کيتی جانے والی دلائل منجملہ مقبولہ عمر بن حنظلہ تے توقیع امام زمان توں استناد نوں صحیح نئيں سمجھیا اے۔[۳۵]ان دا کہنا اے کہ ایہ احادیث صرف فقیہ دا لوکاں دے لئی شرعی احکام بیان کرنے دی ذمہ داری بیان کردیاں نيں تے خمس و زکات جداں امور اُتے فقیہ دی ولایت ہونے اُتے دلالت نئيں کردیاں نيں۔[۳۶]
فقہی یا کلامی مسئلہ
[سودھو]بعض دا کہنا اے کہ ولایت فقیہ، کلامی مسئلہ اے جدوں کہ بعض دے مطابق ایہ فقہی مسئلہ اے۔[۳۷] جوادی آملی ولایت فقیہ نوں علم کلام توں مربوط سمجھدے نيں۔ انہاں دی دلیل ایہ اے کہ علم کلام دا موضوع اللہ تعالی دا فعل اے تے ولایت فقیہ اللہ دے فعل توں مرتبط اے ؛ کیونجے اللہ تعالی نے ایہ معین کيتا اے کہ عصر غیبت وچ معاشرے اُتے فقیہ دی ولایت ہوئے۔[۳۸]ان دے مقابلے وچ حسین علی منتظری دا کہنا اے کہ ولایت فقیہ دی بحث فقہ توں مربوط اے ايسے لئے بہت سارے فقہا نے اسنوں فقہی کتاباں وچ ذکر کيتا اے۔[۳۹]
ایران وچ ولایت فقیہ
[سودھو]ایران وچ 1979ء دے اسلامی انقلاب دے بعد ولایت فقیہ نوں اس ملک دے آئین وچ شامل کيتا گیا۔ اس آئین دے آرٹیکل 57 وچ ایويں ذکر ہويا اے کہ «جمہوری اسلامی ایران وچ موجود حاکم ادارے، عدلیہ، مقننہ تے مجریہ، ولایت مطلقہ امر تے امامت دے زیر سائے اس قانون دے مطابق عمل کرن گے۔»[۴۰]
ایران وچ امام خمینی تے انہاں دے بعد سید علی خامنہ ای ولی فقیہ دے عہدے اُتے فائز ہوئے نيں۔[۴۱]
کتابیات
[سودھو]
کاظم استادی نے اپنی کتاب «کتابشناسی حکومت و ولایت فقیہ» وچ ولایت فقیہ تے اسلامی حکومت دے بارے وچ 700 توں زیادہ کتاباں دا تذکرہ کيتا اے جنہاں وچوں اکثر ایران وچ اسلامی انقلاب دے بعد لکھی گئیاں نيں۔[۴۲] ولایت فقیہ دے بارے وچ لکھی جانے والی بعض اہم کتاباں مندرجہ ذیل نيں:
- ولایت فقیہ: امام خمینی دا نجف دے حوزہ علمیہ وچ ولایت فقیہ دے بارے وچ دتے گیے دروس دا مجموعہ اے۔ ایہ کتاب 1349ھ نوں بیروت وچ چھپ گئی
- دراساتٌ في ولايۃ الفقيہ و فقہ الدولۃ الإسلاميۃ: حسین علی منتظری دی تحقیقات تے دروس اُتے مشتمل اے تے اس موضوع اُتے لکھی جانے والی اہم ترین کتاباں وچوں اک اے۔ اس کتاب نوں نظام الحکم فی الاسلام دے ناں توں تلخیص کيتا اے تے محمود صلواندی تے ابوالفضل شکوری نے مبانی فقہ حکومت اسلامی دے ناں توں فارسی وچ ترجمہ کيتا اے۔
- ولایت فقیہ، ولایت فقاہت و عدالت، تألیف عبداللہ جوادی آملی،
- ولایت فقیہ حکومت صالحان، تالیف نعمت اللہ صالحی نجف آبادی
- الولایۃ الالہیۃ الاسلامیۃ او الحکومۃ الاسلامیۃ زمن حضور المعصوم و زمن الغیبۃ، تالیف محمد مؤمن قمی، تن جلداں اُتے مشتمل۔
متعلقہ مضامین
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ ملاحظہ کرن: شیخ انصاری، المکاسب المحرمہ، ۱۴۱۵ق، ج۳، ۵۴۵.
- ↑ مراجعہ کرن: منتظری، دراست فی ولایۃ الفقیہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱؛ جوادی آملی، ولایت فقیہ، ۱۳٧۸ش، ص۱۲۹.
- ↑ فیرحی، نظام سیاسی و دولت در اسلام، ۱۳۸٦ش، ص۲۴۲و۲۴۳.
- ↑ کدیور، نظریہ ہای دولت در فقہ شیعہ، ۱۳۸٧ش، ص۱٧.
- ↑ ملاحظہ کرن: نراقی، عوائدالایام، ۱۴۱٧ق، ص۵۲۹.
- ↑ مفید، المقنعہ، ۱۴۱۳ق، ص۸۱۰.
- ↑ جعفریان، دین و سیاست در دورہ صفوی، ۱۳٧۰ش، ص۳۲، ص۳۱۲.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۲۰٧؛ فیرحی، قدرت دانش مشروعیت در اسلام، ۱۳۹۴ش، ص۳۱۳.
- ↑ مراجعہ کرن: نجفی، جواہر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۳۹۵-۳۹٦؛ ج۲۲، ص۱۵۵، ص۱۹۵.
- ↑ منتظری، مبانی فقہی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴٧-۴۸.
- ↑ علی محمدی، سیر تحول اندیشہ ولایت فقیہ در فقہ سیاسی شیعہ، ۱۳۸٧ش، ص۲٦۳-۲٧۲.
- ↑ کدیور، نظریہ ہای دولت در فقہ شیعہ، ۱۳۸٧ش، ص۲۱و۲۲.
- ↑ کدیور، نظریہ ہای دولت در فقہ شیعہ، ۱۳۸٧ش، ص۲۴.
- ↑ ملاحظہ کرن: امام خمینی، ولایت فقیہ، ۱۴۲۱ق، ص۱.
- ↑ منتظری، نظام الحکم فی الاسلام، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳، ص ۱٦٦؛ جوادی آملی، ولایت فقیہ ۱۳٧۸ش، ص۱۵۰؛ کدیور، حکومت ولایی، ۱۳٧۸ش، ص۳۸۹ـ۳۹۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۸٧ش، ج۱، ص۱٦۹.
- ↑ امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص٦۳۸-٦۴۲.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ ملاحظہ کرن: امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص ٦۳۵؛ امام خمینی، ولایت فقیہ، ۱۳٧۴ش، ص٧۸-۸۲.
- ↑ جوادی آملی، ولایت فقیہ، ۱۳٧۸ش، ص۱۵۱.
- ↑ نراقی، عوائد الایام، ص۱۸۵؛ امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۲۱ھ۔ ج۲، ص ٦۲۲.
- ↑ کدیور، نظریہ ہای دولت در فقہ شیعہ، ۱۳۸٧ش، ص۱۰٧.
- ↑ فیرحی، فقہ و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۴۲۴.
- ↑ امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص٦۲٦.
- ↑ امام خمینی، صحیفہ امام، ۱۳٧۸ش، ج۱، ص۱٧.
- ↑ کدیور، نظریہ ہای دولت در فقہ شیعہ، ۱۳۸٧ش، ص۲۴.
- ↑ منتظری، نظام الحکم فی الاسلام، ۱۳۸۵ش، ص۱٦٦-۱٦۹؛ صالحی نجفآبادی، ولایت فقیہ، ۱۳٧۸ش، ص٦۸، ٧۲.
- ↑ مطہری، پیرامون جمہوری اسلامی، ۱۳٦۸ش، ص ۱۴۹-۱۵٦؛ منتظری، نظام الحکم فی الاسلام، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۴-۲۲۴.
- ↑ فیرحی، فقہ و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۳۸۰؛ کدیور، نظریہہای دولت در فقہ شیعہ، ۱۳۸٧ش، ص۱۴۱.
- ↑ کدیور، نظریہہای دولت در فقہ شیعہ، ۱۳۸٧ش، ص۳٦.
- ↑ کدیور، نظریہہای دولت در فقہ شیعہ، ۱۳۸٧ش، ص۳٦.
- ↑ فیرحی، «شیعہ و دموکراسی مشورتی در ایران»، ص۱۳۹و۱۴۱.
- ↑ شیخ انصاری، مکاسب المحرمہ، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۴۵.
- ↑ شیخ انصاری، مکاسب المحرمہ، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۴٦.
- ↑ شیخ انصاری، مکاسب المحرمہ، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۵۱تا۵۵۳.
- ↑ شیخ انصاری، مکاسب المحرمہ، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۵۳.
- ↑ مؤمن قمی، جایگاہ احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیہ، ۱۳۹۳ش، ص۱۵.
- ↑ جوادی آملی، ولایت فقیہ، ۱۳٧۸ش، ص۱۴۳.
- ↑ منتظری، نظام الحکم فی الاسلام، ۱۳۸۰ش، ص۱۲.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ولایندی، «خامنہای، آیتاللہ سیدعلی»، ص٦۸۹.
- ↑ استادی، کتابشناسی حکومت و ولایت فقیہ، مقدمہ.
مآخذ
[سودھو]- استادی، کاظم، کتاب شناسی حکومت و ولایت فقیہ، قم، کتابخانہ آیت اللہ العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۹۰شمسی ہجری۔
- امام خمینی، سید روحاللہ، کتاب البیع، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳٦۳ شمسی ہجری۔
- امام خمینی، سید روحاللہ، ولایت فقیہ، تہران، مؤسسہ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳٧۳شمسی ہجری۔
- جعفریان، رسول، دین و سیاست در عصر صفوی، قم، انتشارات انصاریان، ۱۳٧۰شمسی ہجری۔
- جوادی آملی، عبداللہ، ولایت فقیہ، ولایت فقاہت و عدالت، قم: مرکز نشر اسراء، ۱۳٧۸شمسی ہجری۔
- شہید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفائدے، قم، کتاب فروشی مفید، ۱۴۰۰ھ۔
- شیخ انصاری، مرتضی، المکاسب المحرمہ، قم، کنگرہ شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۵ھ۔
- شیخ مفید، المقنعہ، قم، مؤسسہ انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ھ۔
- صالحی نجف آبادی، نعمت اللہ، ولایت فقیہ حکومت صالحان، تہران، انتشارات امید فردا، ۱۳۸۲ شمسی ہجری۔
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمہ، تصحیح علی اکبر غفاری، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۳۹۵ھ۔
- فیرحی، داوود، «شیعہ و دموکراسی مشورتی در ایران»، مجلہ دانشکدہ حقوق و علوم سیاسی دانشگاہ تہران، ش٦٧، ۱۳۸۴ شمسی ہجری۔
- فیرحی، داوود، فقہ و سیاست در ایران معاصر، تہران، نشر نی، ۱۳۹۳ شمسی ہجری۔
- فیرحی، داوود، قدرت دانش مشروعیت در اسلام، تہران، نشر نی، ۱۳۹٦ شمسی ہجری۔
- فیرحی، ٰداوود، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تہران، انتشارات سمت، ۱۳۸٦ شمسی ہجری۔
- «قانون اساسی جمہوری اسلامی ایران»، وبگاہ مرکز پژوہشہای مجلس شواری اسلامی، تریخ بازدید ۳ شہرویر ۱۳۹۸. Archived 2017-08-04 at the وے بیک مشین
- کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، كشف الغطاء عن مبہمات الشريعۃ الغراء، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ھ۔
- کدیور، محسن، حکومت ولایی، تہران، نشر نی، ۱۳٧۸ شمسی ہجری۔
- کدیور، محسن، نظریہہای دولت در فقہ شیعہ، تہران، نشر نی، ۱۳۸٧شمسی ہجری۔
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۴۰٧ھ۔
- گلپایگانی، سید محمد رضا، الہدایۃ الی من لہ الولایۃ، بہ تقریر: احمد صابری ہمدانی، قم، دفتر نشر نوید اسلام، ۱۳٧٧ شمسی ہجری۔
- مطہری، مرتضی، پیرامون جمہوری اسلامی، تہران، نشر صدرا، ۱۳٦۸شمسی ہجری۔
- منتظری، حسین علی، بدر الظاہر فی صلوۃ الجمعۃ و المسافر، تقریر ابحاث سید محمد حسین بروجردی، قم، دفتر آیت اللہ العظمی منتظری، ۱۴۱٦ھ۔
- منتظری، حسین علی، دراست فی ولایۃ الفقیہ و فقہ الدولۃ الاسلامیہ، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۸ھ۔
- منتظری، حسین علی، مبانی فقہی حکومت اسلامی، مترجم محمود صلواندی، ابوالفضل شکوری، تہران، کیہان، ۱۳٦٧ شمسی ہجری۔
- منتظری، حسین علی، نظام الحکم فی الاسلام، تہران، نشر سرایی، ۱۳۸۵ شمسی ہجری۔
- مؤمن قمی، محمد، جایگاہ احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیہ، قم، نشر معارف، ۱۳۹۳ شمسی ہجری۔
- نجفی، محمد حسن، جواہر الکلام، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ھ۔
- نراقی، احمد بن محمد مہدی، عوائد الأيام، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱٧ھ۔
- ولایتی، علی اکبر، «خامنہای، آیتاللہ سیدعلی»، دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۱، تہران، مرکز انسائیکلوپیڈیا بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ شمسی ہجری۔
| ||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||