سٹالنزم
سٹالنزم نوں انقلابِ روس دے بعد ابھرنے والے اک مخصوص ریاستی ڈھانچے دے نظریہ دے طور اُتے دیکھیا جا سکدا اے اس وجہ توں اس دا تجزیہ کرنے توں پہلے مارکسزم وچ ریاست دے نظریے نوں سمجھنا فائدہ مندہوئے گا۔ یوٹوپیائی سوشلزم، مارکس تے اینگلز توں پہلے ہنری دتی سینٹ، سائمن، فوریئر تے رابرٹ اووین دی طرف توں پیش کيتا گیا سی جس دیاں بنیاداں اخلاقیات اُتے مبنی سن جو کہ کسی وی وقت لاگو کيتا جا سکدا سی۔ مارکسزم ،اس دے برخلاف، انسانی سماج دی ترقی دیاں بنیاداں پیداواری قوتاں دی ترقی وچ دیکھدا اے۔ انسان ابتدا وچ قدیم اشتراکی معاشراں وچ رہندا سی جتھے روز دی حاصلات نوں روز ہی ختم کيتا جانا مجبوری سی کیونجے پیداواری قوت بہت پسماندگی وچ سی۔ تے اس قلت دے سماج وچ تھوڑی جہی فاضل پیداوار نے فوراً اک طبقاتی نظام دے وجود وچ آنے نوں ممکن کيتا۔ انسانی سماج نے کئی ہزار سال اس استحصالی تے ظالمانہ طبقاتی نظام وچ گزارے نيں جو ارتقاکے مختلف مراحل جس وچ غلام داری، جاگیرداری تے سرمایہ داری توں گزر کر اج دے عہد وچ پہنچیا اے۔ اپنے بے انتہا جبر تے ظلم دے باوجود انہاں تمام طبقاتی نظاماں نے انسانی سماج نوں بحیثیت مجموعی اگے لے کے جانے دا کم کيتا تے اپنی اپنی حدود تک پیداواری قوتاں نوں ترقی دتی۔ تریخ وچ کوئی وی نظام اس وقت تک ختم نئيں ہويا جدوں تک اس وچ پیداواری صلاحیتاں نوں اگے ودھانے دی گنجائش سی تے کوئی نواں نظام اس وقت تک نئيں آیا جدوں تک اس دے وجود دے لئی مادی بنیاداں نہ ہون۔
اسی طرح سائنسی بنیاداں اُتے اک غیرطبقاتی نظام وچ اعلیٰ سطح اُتے واپس جانے دے لئی ضروری مادی بنیاداں دا ہونا ناگزیر اے، جداں کہ طبقاتی نظام دی بنیاد قلت سی تاں ناگزیر طور اُتے غیرطبقاتی نظام وچ جانے دے لئی قلت دا خاتمہ ضروری اے۔ سرمایہ داری نے تاریخی طور اُتے پیداواری قوتاں نوں بے پناہ ترقی دتی لیکن جداں کہ مارکس تے اینگلز نے پیش گوئیکيتی سی کہ اج اوہ ہور ترقی دینے دے بجائے انسانیت نوں تباہی دے دہانے اُتے پہنچیا چکی اے۔ اک ترقی یافتہ سرمایہ دارانہ سماج وی ایہ اہلیت نئيں رکھدا کہ سیدھا غیر طبقاتی سماج وچ چلا جائے۔ ايسے وجہ توں مارکس اک عبوری دور دا ذکر کردا اے جو کہ اک سوشلسٹ انقلاب دے بعد منصوبہ بندی دے ذریعے قلت تے طبقاتی نظام دی باقیات نوں ختم کرے۔ مارکس اس عبوری دور نوں ’’کمیونزم دا نچلا مرحلہ‘‘ کہندا اے تے اس دی وضاحت کردے ہوئے لکھدا اے:
| ” | ’’ایتھے ساڈا واسطہ اک ایداں دے کمیونسٹ سماج توں اے جو اپنی بنیاداں اُتے استوار نئيں ہويا بلکہ اس دے برعکس ایہ حالے حالے سرمایہ دارانہ سماج دے بطن توں پیدا ہويا اے تے اس طرح ہر حوالے توں یعنی معاشی،اخلاقی تے ذہنی حوالے توں ا س اُتے اس پرانے سماج دے جنم دے نشانات موجود نيں جس دی کوکھ توں اس نے جنم لیا‘‘ | “ |
انہاں ہی وجوہات توں مارکس عبوری دور وچ اک عبوری ریاست دی وی گل کردا اے جو کہ ’’پرولتاریہ دی آمریت‘‘ اُتے مبنی اک مزدور ریاست ہوئے۔ ایتھے ’’آمریت‘‘ دا مطلب اج دے دور دی آمریت نئيں اے کیونجے اج آمریت دا مطلب پچھلی صدی وچ رہنے والی خوفناک آمریتاں دی وجہ توں بدل چکيا اے، جنہاں نوں مارکس نے نئيں دیکھیا سی۔ مارکس دے مفہوم وچ ’’پرولتاریہ دی آمریت‘‘ دا سادہ سا مطلب اکثریت دا اقلیت اُتے غلبہ یا اکثریت دی جمہوری حکمرانی اے۔ ہور ایہ کہ ریاست دا کردار اک طبقاتی سماج وچ جبر دے اک آلہ دا ہُندا اے جو کہ حکمران اقلیت دے مفاد وچ کم کردی اے، لیکن ایسی ریاست جو اکثریت دے قابو وچ ہوئے تاں اس دا کردار یکسر تبدیل ہوئے جاندا اے، کیونجے ہن اوہ اکثریت دے مفاد دا تحفظ کرے گی۔ تے جداں جداں اک سوشلسٹ منصوبہ بند معیشت سماج وچوں قلت دا خاتمہ کر ے گی نابرابری دا خاتمہ وی خود ہوئے جائے گا، تے ایہ ریاست خود بخود تحلیل ہوئے جائے گی۔
غیر طبقاتی سماج وچ ہر انسان نوں اس دی صلاحیت دے مطابق کم تے ضرورت دے مطابق صلہ دتا جا سکے گا، لیکن اک عبوری دور وچ سماجی ضرورت دے مطابق کم تے کم دے مطابق ہی صلہ دتا جا سکے گا۔ مارکس اس معاملے وچ کہندا اے:
’’لیکن کمیونسٹ سماج دے پہلے مرحلے وچ ایہ خرابیاں ناگزیر نيں کیونجے ایہ اوہ وقت اے کہ اس سماج نے اک تکلیف دہ عمل دے بعد حالے حالے سرمایہ دارانہ سماج دے بطن توں جنم لیا اے۔ قانون کدی وی سماج دے معاشی ڈھانچے تے اس توں مشروط ثقافتی ترقی توں بالاتر نئيں ہوئے سکتا‘‘۔
ٹیڈ گرانٹ نے اپنی کتاب ’’روس: انقلاب توں ردِانقلاب تک‘‘ وچ لکھیا اے:
’’دوسرے لفظاں وچ کمیونزم دا پہلامرحلہ (سوشلزم) حالے مکمل انصاف تے مساوات فراہم نئيں کر سکدا، دولت تے آمدنی وچ فرق(غیر منصفانہ فرق) کچھ عرصہ دے لئی فیر وی موجود رہے گا اگرچہ عام معیارِزندگی وچ بہت زیادہ بہتری آجائے گی۔ اس وقت سماج ہر کسی نوں ’’اپنی صلاحیتاں دے مطابق، کم کرنے دی اجازت نئيں دے سکدا تے نہ ہی ہر اک نوں ’’اس دی ضرورت دے مطابق‘‘ اس دے کم دا صلہ دے سکدا اے۔ مزدوراں دی ریاست انہاں مخاصمانہ خصوصیات دے باہمی رشتے اُتے نظر رکھے گی تے اس امر نوں یقینی بنائے گی کہ سوشلسٹ رجحانات نوں حتمی غلبہ حاصل ہوئے تے رفتہ رفتہ ریاست دا خاتمہ ہوئے جائے‘‘۔
مختصر ایہ کہ کمیونزم دا پہلا حصہ ذرائع پیداوار دی اجتماعی ملکیت (سوشلسٹ رجحان) تے اجرتی محنت دے طریقہ دے ذریعے اشیاء تے خدمات دی تقسیم (سرمایہ دارانہ رجحان) دا اک امتزاج ہوئے گی، لیکن بقول لینن دے انسان دا انسان دے ہتھوں استحصال ختم ہوئے جائے گا۔ کمیونزم دا اعلیٰ مرحلہ صرف افراط دی صورت وچ تے اک انتہائی ترقی یافتہ انسانی سماج وچ ہی ممکن ہوئے گا۔
مارکس دے خیال وچ سوشلسٹ انقلاب پہلے اک ترقی یافتہ ملک وچ آنے دا زیادہ امکان سی تے ضروری وی سی۔ اک چیز واضح اے کہ سماج دی پسماندگی عبوری دور دی شکل اُتے فیصلہ کن انداز وچ اثرانداز ہُندی اے۔ ایتھے تک کہ مزدوراں دے ہتھ توں اقتدار نکل وی سکدا اے۔ روس جداں پسماندہ ملک وچ لینن انہاں خطرات توں بخوبی آگاہ سی جتھے انقلاب دے فوراً بعد 21 ملکاں نے روس اُتے حملہ کردتا تے اک خوفناک خانہ جنگی دا آغاز ہوئے گیا، ايسے وجہ توں بیوروکریسی دے خلاف اقدامات کیتے جنہاں وچوں اہم ایہ سن :
1۔ اوقاتِ کار وچ کمی تاکہ لوک کم دے بعد ریاست دے امور نوں چلانے وچ وی حصہ ڈال سکن۔
2۔ تمام افسران دا انتخاب تے انہاں نوں واپس بلائے جانے دا اختیار۔
3۔ کسی افسر نوں ہنرمند مزدور توں زیادہ تنخواہ دا نہ دینا۔
4۔ ذمہ داریاں سب نوں باری باری دیناندا کہ باورچی وزیر اعظم بن سکے تے وزیر اعظم باورچی۔
لیکن روس دی پسماندگی انہاں نوں نافذ کرنے وچ مستقل رکاوٹ دا باعث بندی رہی۔ لینن ہمیشہ ایمانداری توں حالات نوں بیان کردا تے اپنے تمام تناظرات نوں عالمی انقلاب توں جوڑدا۔ لینن نے اک دفعہ ایتھے تک کہیا کہ جرمنی دے انقلاب دے لئی روس دا انقلاب قربان وی کرنا پيا تاں کر دیؤ گے۔ اک ترقی یافتہ ملک وچ سوشلزم دی تعمیر پسماندہ روس وچ سوشلزم دی تعمیر توں بہت مختلف ہُندی۔ روس دی ناخواندگی دی انتہائی اُچی سطح یعنی 60 فیصد توں زیادہ تے مزدورطبقہ کمزورر سی۔ انقلاب دے بعد ریاستی نظام چلانے دے لئی پرانی زارشاہی بیوروکریسی دی خدمات لینا مجبوری بن گیا۔ شروع وچ کم ازکم اجرت تے زیادہ توں زیادہ اجرت دا تناسب 1:2.1 اور1919ء دے آغاز وچ ایہ تناسب 1:1.75 سی۔ 1921ء دی نويں اکنامک پالیسی آنے اُتے آفس سٹاف، درمیانے درجہ دے ہنرمند تے اعلیٰ انتظامی عہدیداران نوں تنخواہ دی پابندیاں توں آزاد کر دتا گیا تے سٹاف نوں چار گروہاں وچ تقسیم کيتا گیا:
1۔ نويں سیکھنے والے
2۔مختلف ہنرمند مزدور
3۔ اکاؤنٹنٹ تے آفس ورکرز
4۔ انتظامیہ تے ٹیکنیکل سٹاف
تے انہاں اقدامات دے بعد کم ازکم اجرت تے زیادہ توں زیادہ اجرت دا تناسب 1:8 تک جا پہنچیا۔ ماہرین دی شدید قلت دی وجہ توں بورژوا ماہرین نوں بھرتی کرنا پيا جنہاں دی تنخواہ زیادہ رکھنا مجبوری سی۔ لینن دی انہاں اقدامات اُتے شدید تنقید رہی۔ لینن تنخواہاں وچ نا برابری دا شدید مخالف سی خاص طور اُتے پارٹی ممبران دی تنخواہاں دے معاملے وچ ۔1921ء تک پارٹی دی لیڈرشپ دے حالات وچ تے عام مزدور دے حالات وچ زیادہ فرق نہ تھا،لینن تے ٹراٹسکی انتہائی سادہ زندگی گزاردے سن ۔
فروری 1917ء وچ بالشویک پارٹی دے ارکان دی تعداد 8000 توں زیادہ نئيں سی۔ خانہ جنگی دے عروج اُتے پارٹی نوں مزدوراں دے لئی کھولیا گیاجس توں ایہ تعداد 2لکھ ہوئے گئی۔ خانہ جنگی دے اختتام تک ایہ تعداد اس توں 3 گنیاودھ گئی، جس وچ لاتعداد ردِانقلابی تے موقع پرستاں نوں داخل ہونے دا موقع مل گیا۔ انہاں حالات وچ انقلاب نوں بذاتِ خود شدید خطرہ لاحق ہوئے گیا جس وجہ توں پارٹی وچ تطہیر دا سلسلہ شروع کيتا گیا لیکن اس دا طریقہ سٹالن دے پولیسی تے مقدماندی شکل وچ نئيں سی۔ اس کم نوں سرانجام دینے دے لیئے رابکرن نامی ادارہ بنایا گیا، سٹالن نوں اپنی انتظامی صلاحیتاں دی وجہ توں اس دا سربراہ بنا دتا گیا، سٹالن نے اپنے وسیع تر اختیارات استعمال کردے ہوئے بے پناہ ریاستی اہلکاراں تے پارٹی عہدیدارں دی بھرتی دی تے بیوروکریسی وچ اپنی بنیاداں مضبوط کر لین۔ دوسری جانب سرخ فوج دے لئی لڑنے دی اہلیت رکھنے والےآں دی تعداد شدید کم سی تے ادھر وی پرانی زار شاہی دے لا تعداد افسران نوں بھرتی کرنا پيا۔ 1920ء توں پہلے ریاستی اہلکاراں دی تعداد اک لکھ توں زیادہ نہ سی، لیکن سٹالن دی بھرتیاں دے نتیجے وچ 58لکھ 80ہزار تک پہنچ گئی، یعنی صنعتی مزدوراں دی تعداد توں پنج گنیازیادہ۔ ایتھے سانوں مخصوص معروضی حالات وچ فرد دے کردار نوں سمجھنے وچ مدد ملدی اے۔
اس اثنا وچ سامراجی طاقتاں دی طرف توں روس اُتے مسلط کردہ خانہ جنگی دے اثرات اُتے جے نظر پائی جایئے تاں حالات کچھ ایويں سن ۔ شہراں تے دیہات وچ رابطہ ٹُٹ گیا تے شہراں تے قصبےآں وچ شدید قحط پے گیا۔ انہاں حالات وچ صنعتی مزدوراں دی تعداد وچ تیزی توں کمی ہوئی۔ 1917ء وچ صنعتی مزدوراں دی تعداد 30لکھ سی جو کہ 1920ء دے وسط تک 5لکھ 70 ہزار تک گر گئی۔ اس اثنا وچ پیداوار وی شدید متاثر ہوئی تے 1913ء دی پیداوارکے مقابلے وچ 1920 ء وچ خام لوہے دی پیدا وار1.6 فیصد، کاسٹ آئرن 2.4 فیصد، تیل 41فیصد، کوئلہ 17فیصد تے مکمل تیار اشیا دی پیدا وار 12.9فیصد تک گر گئی۔ 1917ء توں 1919ء دے درمیان زرعی پیداوار وچ 16فیصد کمی ہوئی تے 1917ء توں 1921ء تک فصل دی پیدا وار 43فیصد رہ گئی سی۔ انہاں حالات وچ وباواں اُتے وی قابو پانا انتہائی مشکل امر سی تے وکھبے عام معمول بن گیا۔ 1918 ء دے آخر توں 1920ء دے آخر تک وباؤں، بھکھ تے سردی دی وجہ توں 75 لکھ روسی مارے گئے جدوں کہ عالمی جنگ وچ 40لکھ روسی مارے گئے سن ۔ انہاں حالات اُتے لینن لکھدا اے:
’’جنگ، غربت تے تباہی دے باعث صنعتی پرولتاریہ غیرطبقاتی ہوئے گیا اے یعنی اپنی طبقاتی پٹڑی توں اتر گیا اے تے پرولتاریہ دی حیثیت توں اپنا وجود کھو چکيا اے۔ پرولتاریہ اوہ طبقہ اے جو وڈے پیمانے دی سرمایہ دارانہ صنعت وچ مادی اقدار پیدا کردا اے۔ کیونجے وڈے پیمانے دی سرمایہ دارانہ صنعت تباہ ہوچکی اے تے فیکٹریاں بیکار کھڑی نيں اس لئی پرولتاریہ غائب ہوگیا اے۔ اس دے بارے وچ بعض اوقات اعداد تے شمار تاں دتے گئے نيں مگر ایہ معاشی حوالے توں اکھٹا نئيں رہیا اے ‘‘۔
روس وچ بیوروکریسی دے ابھار دی وجہ انقلاب دا اک پسماندہ، انہاں پڑھ، جنگاں توں تباہ حال تے کسان ملک وچ محدود ہوئے جانا سی۔ جدلیاندی طور اُتے سمجھنے دی ضرورت اے کہ اعلیٰ اخلاقی اقدار والی بالشویک اقلیت اک زارشاہی بیوروکریسی دی اکثریت دے اندر اپنا وجود کدوں تک قائم رکھ سکدی سی۔ اس دے علاوہ روس وچ اک عمومی مایوسی تے سیاست توں عوام دی دوری نے بیوروکریسی دے لئی ہور ساز گار حالات پیدا کر دتے۔ دنیا بھر وچ محنت کشاں دی شکستاں ،جنہاں وچ 1918 ء تے 1923 ء دی جرمن محنت کشاں دی شکستاں قابلِ ذکر نيں، نے بیوروکریسی دے ہتھ ہور مضبوط کيتے۔ لینن نے بیوروکریسی دے خلاف 1924 ء وچ اپنی وفات تک مسلسل جدوجہد کيتی۔ لینن دی وفات دے بعد سٹالن، زینوویف تے کامینیف نے ٹراٹسکی نوں اقتدار توں دور رکھنے دے لئی اتحاد کيتا تے کمیساریت توں وی کڈ کے دتا۔ اس اُتے ٹراٹسکی نے انقلاب دا دفاع کرنے دے لئی لیفٹ اپوزیشن دی بنیاد رکھی جس نے بیوروکریسی دے خلاف جدوجہد جاری رکھی۔ لیکن کچھ ہی عرصہ بعد زینوویف تے کامینیف سٹالن دی طرز توں تنگ آ کے اپوزیشن توں مل گئے تے متحدہ اپوزیشن بنائی۔ پارٹی دا دایاں بازو بخارن تے ٹامسکی اُتے مبنی سی، جنہاں دا مؤقف زراعت اُتے مبنی معیشت بنانے دا سی جدوں کہ اپوزیشن دا مؤقف اک جدید صنعتی معیشت دا قیام سی، نتیجتاً اپوزیشن دے اسرار اُتے 1927ء وچ پنج سالہ منصوبے شروع ہوئے، جنہاں دی بنیاد اُتے مستقبل دا جدید روس تخلیق ہويا۔
نومبر 1927ء وچ روس دے انقلاب دی 10سالہ تقریبات دے موقع اُتے طلبہ تے مزدوراں دے مارچاں وچ اپوزیشن نے مداخلت دی جس دے نتیجے وچ بیوروکریسی دے خلاف نعرے بینراں اُتے لکھے گئے۔ جس دے بعد سٹالنسٹ بیوروکریسی نے ٹراٹسکی ، زینوویف تے کامینیف دے گروپ دے خلاف تطہیرکا سلسلہ شروع کيتا تے ٹراٹسکی نوں پہلے الماندا (قازقستان) وچ بے دخل کيتا تے اس دے بعد ترکی وچ جلا وطن کر دتا گیا۔ ٹراٹسکی نے تطہیری مقدمات دے موقع اُتے کہیا:
’’جے سٹالن نوں اس امر دا ادراک ہُندا کہ ٹراٹسکی ازم دے خلاف جدوجہد اسنوں کتھے لے جائے گی تاں اوہ بلاشبہ اس توں ہتھ کھچ لیندا باوجود اس گل دے کہ اسنوں اپنے مخالفین دی شکست دا امکان نظر آرہیا سی۔ لیکن اوہ کسی پیش بینی توں قاصر سی‘‘۔
سٹالنسٹ بیوروکریسی دے لئی ضروری سی کہ پرولتاریہ سیاست توں دور رہے تے ايسے وجہ توں اوہ پرولتاریہ اُتے بے یقینی وی رکھدے سن ۔ انہاں دے لئی ’’اک ملک وچ سوشلزم‘‘ وی ضروری سی کیونجے اک ملک وچ سوشلزم ہونے توں ہی انہاں دا اقتدار قائم رہ سکدا سی۔ لیکن مارکسی بنیاداں اُتے اسيں سٹالنسٹ بیوروکریسی نوں اک حکمران طبقہ نئيں کدرے گے کیونجے حکمران طبقے دے پاس ذرائع پیداوار دی ملکیت تے وراثت دے حقوق دا ہونا ضروری اے جو کہ سٹالنسٹ بیوروکریسی دے پاس نئيں سن ۔ سٹالنسٹ سوویت یونین اک منصوبہ بندسوشلسٹ معیشت اُتے مبنی اک مزدور ریاست سی لیکن اک بگڑی ہوئی شکل وچ ۔ سٹالنزم تریخ دے انہاں مخصوص حالات وچ نمودار ہويا تھاجس دیاں بنیاداں اس وقت دے روس تے دنیا دے سماجی، معاشی تے سیاسی حالات وچ سن۔ لیکن اج دی دنیا وچ اوہ حالات موجود نئيں جنہاں وچ سٹالنزم نمودار ہويا۔ اج دا پرولتاریہ تے انقلابی اس وقت دی نسبت زیادہ تجربہ کار نيں۔ اج دے انقلابی، سٹالنزم توں کافی اچھی طرح واقف نيں جس دا 1917ء دے روس وچ صرف ا ندازہ ہی لگایا جا سکدا سی۔