Michaił Tuchaczewski

Michaił Tuchaczewski
Михаил Николаевич Тухачевский
	marszałek Związku Radzieckiego
Data i miejsce urodzenia	4 lutego?/16 lutego 1893 ; Aleksandrowskoje, gubernia smoleńska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	11 czerwca 1937 ; Moskwa (więzienie Łubianka), RFSRR, ZSRR
	Przebieg służby
Lata służby	1914–1937
Siły zbrojne	Armia Imperium Rosyjskiego; Armia Czerwona
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa,; wojna domowa w Rosji,; wojna polsko-bolszewicka: Bitwa Warszawska; powstanie tambowskie
	Odznaczenia
	; Carskie:;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach

Michaił Nikołajewicz Tuchaczewski (ros. Михаил Николаевич Тухачевский; ur. 4 lutego^?/16 lutego 1893 w majątku Aleksandrowskoje k. Smoleńska, zm. 11 czerwca 1937 w Moskwie) – rosyjski i radziecki oficer, dowódca dużych związków operacyjnych Armii Czerwonej w wojnie domowej w Rosji i wojnie polsko-bolszewickiej. Teoretyk wojskowości, Marszałek Związku Radzieckiego (1935).

Jego tajny proces i egzekucja w ramach wielkiego terroru w ZSRR dały początek masowej krwawej czystce oficerów Armii Czerwonej lat 1937–1939. Propaganda doby Nikity Chruszczowa nadała mu przydomek sowieckiego Bonapartego.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Pochodził z rosyjskiej rodziny ziemiańskiej z guberni smoleńskiej, ojciec był szlachcicem, a matka chłopką^[1]. Rodzice chcieli umieścić go w korpusie kadetów, jednak ze względu na brak środków początkowo uczył się w domu. W 1904 rozpoczął naukę w 1 Gimnazjum w Penzie. W 1909 rodzice przeprowadzili się do Moskwy, Tuchaczewski uczęszczał do 10 Gimnazjum Moskiewskiego. W sierpniu 1911 zdał egzaminy i został przyjęty do ostatniej klasy 1 Moskiewskiego Korpusu Kadetów w Lefortowie.

1 czerwca 1912 zakończył Korpus Kadetów z I lokatą i prawem wyboru szkoły wojskowej. Wybrał Aleksandrowską Szkołę Oficerską w Moskwie, którą ukończył 12 lipca 1914 i został awansowany do stopnia podporucznika gwardii z prawem wyboru służby w pułku gwardii cesarskiej. Wybrał Siemionowski Pułk Gwardii Cesarskiej w Petersburgu.

I wojna światowa

W czasie wybuchu I wojny światowej przebywał na urlopie. Dogonił pułk, który wchodził w skład 1. Korpusu Gwardii 4. Armii Frontu Południowo-Zachodniego pod Iwangorodem (obecny Dęblin), i walczył w operacji galicyjskiej. Chrzest bojowy przeszedł pod Krzeszowem w bitwie nad Sanem jako pomocnik dowódcy kompanii. Nigdy jednak nie dowodził ani plutonem, ani kompanią, co zdaniem jego krytyków utrudniało mu realną – praktyczną ocenę możliwości podległych mu żołnierzy i oddziałów. Na froncie został odznaczony 6 odznaczeniami bojowymi Imperium Rosyjskiego, m.in. Orderem św. Włodzimierza z Mieczami 4 kl. i Orderem św. Anny. Zimą 1915 pułk Tuchaczewskiego przebazowano na Front Północno-Zachodni, na północ od Warszawy, w rejon granicy rosyjsko-pruskiej. 19 lutego (4 marca) 1915 r., w czasie operacji przasnyskiej, dostał się pod Łomżą do niewoli niemieckiej. Po trzech nieudanych próbach ucieczki, w sierpniu 1917 udało mu się zbiec z obozu jenieckiego w zamku Ingolstadt^[1]. Po ucieczce przekroczył granicę ze Szwajcarią, gdzie udał się do ambasady Rosji. Otrzymał paszport rosyjski i przez Paryż, Londyn i Skandynawię dotarł do Rosji. W niewoli niemieckiej, w specjalnym obozie jenieckim dla oficerów złapanych na próbie ucieczki, zetknął się z ówczesnym porucznikiem armii francuskiej Charles’em de Gaulle’em^[2].

Wojna domowa w Rosji

16 października 1917 przybył do Piotrogrodu i zgłosił się do swojego pułku. Pułk w tym czasie walczył na Froncie Południowo-Zachodnim. W siedzibie pułku szkolono rezerwistów. Po krótkim odpoczynku 20 listopada 1917 wrócił do służby. Został wyznaczony na dowódcę 10 kompanii. Na początku 1918 pułk został rozformowany. Michaił Tuchaczewski w ramach demobilizacji został zwolniony do rezerwy. Na początku marca 1918 rozpoczął pracę jako oficer w Oddziale Wojskowym Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego. 19 marca Rada Komisarzy Ludowych podjęła decyzję o powołaniu do Armii Czerwonej byłych oficerów carskich. Tuchaczewski z mocy dekretu Rady został wcielony do Armii Czerwonej. 5 kwietnia 1918 wstąpił do RKP(b).

27 maja 1918 został wyznaczony na komisarza Moskiewskiego Rejonu Obrony Zachodniej Strefy (zadania: formowanie jednostek, szkolenie i wysyłanie ich na front).

Później dowodził 1 Armią Frontu Wschodniego (czerwiec 1918 – styczeń 1919), 8 Armią Frontu Południowego (styczeń – marzec 1919), 5 Armią Frontu Wschodniego (kwiecień – listopad 1919) – dowodząc zwycięską ofensywą przeciw armii Aleksandra Kołczaka i Korpusowi Czechosłowackiemu. Dowodził wojskami Frontu Kaukaskiego (luty – kwiecień 1920), odnosząc sukcesy w walkach z wojskami gen. Antona Denikina (operacja tichoriecka, operacja kubańsko-noworosyjska).

Wojna polsko-bolszewicka

W wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 dowodził Frontem Zachodnim. Po pierwszej nieudanej ofensywie Armii Czerwonej w maju 1920 wysoko cenił postawę żołnierza polskiego i polskich dowódców. Odniósł błyskawiczne sukcesy podczas drugiej ofensywy (lipiec – sierpień 1920) – potrafił dobrze wykorzystać błędy polskiego dowództwa, przewagę liczebną i uzbrojenia Armii Czerwonej oraz taktykę manewrową (systematyczne oskrzydlanie wojsk polskich przez kawalerię sowiecką na północnym skrzydle frontu). W sześć tygodni jego wojska dotarły od Auty i Berezyny pod Warszawę. Pewien ostatecznego zwycięstwa, zlekceważył możliwości ofensywne armii polskiej i poniósł klęskę w Bitwie Warszawskiej. Dowodził także podczas drugiej walnej bitwy wojny polsko-bolszewickiej – bitwy nad Niemnem.

Po zawarciu pokoju z Polską w marcu 1921 dowodził wojskami pacyfikującymi powstanie w Kronsztadzie, a następnie w okresie kwiecień – maj 1921 wojskami tłumiącymi (z użyciem gazów bojowych) antybolszewickie powstania chłopskie Antonowa na Powołżu – powstanie tambowskie^[3]^[4].

Dwudziestolecie międzywojenne

Po zakończeniu wojny domowej w Rosji w 1921 był krótko komendantem Akademii Wojskowej im. Michaiła Frunzego, dowodził wojskami Zachodniego Okręgu Wojskowego z siedzibą w Smoleńsku. Od 1924 zastępca szefa, a od listopada 1925 do maja 1928 szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Brał udział w realizacji reformowania armii w latach 1924–1925. Od maja 1928 do czerwca 1931 dowodził wojskami Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. W czerwcu 1931 został mianowany wiceprzewodniczącym Rewolucyjnej Rady Wojennej, wicekomisarzem do spraw wojskowych i morskich oraz szefem uzbrojenia armii. Uruchomił wówczas program masowej produkcji czołgów. Od 1934 zastępca ministra obrony ZSRR. W 1935 został jednym z pięciu ustanowionych wówczas po raz pierwszy marszałków Związku Radzieckiego; mając 42 lata osiągnął najwyższy stopień w karierze wojskowej. Od 1936 I zastępca ministra obrony ZSRR i szef Zarządu Gotowości Bojowej.

Sowiecka propaganda przedstawia go jako człowieka, który odegrał wielką rolę w przezbrojeniu Armii Czerwonej, dokonaniu zmian organizacyjnych i strukturalnych wojsk, organizacji nowych rodzajów wojsk i rodzajów sił zbrojnych: lotnictwa, wojsk zmechanizowanych, powietrznodesantowych, Marynarki Wojennej.

Autor ponad stu książek, podręczników i artykułów pokazujących poglądy na współczesną (w owym okresie) wojnę, które okazały znaczny wpływ na rozwój myśli wojennej i wojskowej oraz praktykę budowy sił zbrojnych. Kampanię roku 1920 w wojnie polsko-bolszewickiej opisał w pracy Pochód za Wisłę (1923) przetłumaczonej na język polski i wydanej w Polsce po raz pierwszy w rok później jako aneks do książki Józefa Piłsudskiego Rok 1920.

Tuchaczewski był zapalonym wielbicielem sztuki i został politycznym patronem oraz bliskim przyjacielem kompozytora Dmitrija Szostakowicza. Po raz pierwszy spotkali się w 1925 roku i regularnie grali razem muzykę w domu marszałka (Tuchaczewski grał na skrzypcach)^[5]. W 1936 twórczość Szostakowicza była atakowana przez gazetę Prawda (potępiono m.in. jego operę Lady Makbet mceńskiego powiatu). Tuchaczewski interweniował w tej sprawie u Stalina. Po aresztowaniu Tuchaczewskiego chciano zmusić Szostakowicza aby ten zadenuncjował przyjaciela, ale ostatecznie na skutek aresztowania śledczego działającego w tej sprawie nie doszło do tego^[6].

Okoliczności śmierci

W lutym 1937 samobójstwo popełnił Sergo Ordżonikidze na skutek sporów z Józefem Stalinem. Stosunki Stalina z Tuchaczewskim uległy ochłodzeniu. Propozycje Tuchaczewskiego dotyczące rozwoju sił zbrojnych, kierowane do Stalina, pozostawały bez odpowiedzi albo były odrzucane w formie kategorycznej bez uzasadnienia. Tuchaczewski czuł ze strony Stalina wrogość. W tym czasie było już przygotowywane oskarżenie dotyczące zdrady ojczyzny. Aresztowany w maju 1936 zastępca dowódcy Leningradzkiego Okręgu Wojskowego Witalij Primakow, obwiniony za rzekomy udział w działalności grupy trockistów, przesłuchiwany przez Nikołaja Jeżowa zeznał o działalności w Armii Czerwonej spisku na czele z Tuchaczewskim.

Od tego czasu NKWD rozpoczęło zbieranie materiałów na Tuchaczewskiego (w archiwalnych materiałach znaleziono zapiskę sekretarza organizacji partyjnej Zachodniego Okręgu Wojskowego z 1924 o niewłaściwym stosunku do komunistów. Na dokumencie była dekretacja Michaiła Frunzego „partia wierzyła Tuchaczewskiemu, wierzy i wierzyć będzie”). Oprócz tego znaleziono zeznania dwóch byłych carskich oficerów posądzonych o zdradę, którzy w czasie zeznań przed NKWD oświadczyli, że Tuchaczewski był inspiratorem ich antysowieckiej organizacji. Na kopiach protokołów Stalin napisał „...nie wykluczone” i skierował do Ordżonikidze.

Wyciągnięto materiały z wyjazdu Tuchaczewskiego w styczniu 1936 do Anglii na pogrzeb króla Jerzego V, a także z wizyty we Francji. Tuchaczewski był przyjmowany bardzo serdecznie w Londynie i Paryżu. W czasie pobytu w Londynie Tuchaczewski spotykał się z Witowtem Putną, byłym dowódcą dywizji w wojnie polsko-bolszewickiej 1920, który był attaché wojskowym ZSRR. Późną jesienią 1936 został wezwany do Moskwy i aresztowany. Wizyta Tuchaczewskiego w Anglii i Francji zaniepokoiła ministerstwo spraw zagranicznych Niemiec i samego Adolfa Hitlera. Zbliżenie Anglii i Francji oraz ZSRR nie było na rękę Berlinowi (rok wcześniej Tuchaczewski napisał duży artykuł o agresywnych zamiarach Niemiec w Europie). Wiosną 1937 Tuchaczewski szykował się do powtórnego wyjazdu do Anglii na koronację Jerzego VI. Wyjazd miał nastąpić w maju. Został on odwołany ze względu na rzekomo szykowany zamach na Tuchaczewskiego w Warszawie. Oficjalnie nieobecność Tuchaczewskiego na koronacji usprawiedliwiono jego chorobą.

11 maja 1937 Tuchaczewski został odwołany ze stanowiska I wiceministra obrony i wyznaczony na dowódcę Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego (co było faktyczną degradacją i operacją logistyczną NKWD w celu aresztowania marszałka). W czasie pożegnania przed wyjazdem do Kujbyszewa, siedziby Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego, Stalin obiecał mu szybki powrót do Moskwy.

Przybyłego do Kujbyszewa Tuchaczewskiego przywitał Pawieł Dybienko, ówczesny dowódca Okręgu – w miesiąc później jeden z sędziów Kolegium Wojskowego sądzących Tuchaczewskiego, a rok później rozstrzelany. Po objęciu stanowiska dowódcy Okręgu dowiedział się o aresztowaniu komkora (odpowiednik gen. płk.) Borisa Feldmana, szefa Głównego Zarządu Kadr Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej.

Aresztowanie i proces

Aresztowany 22 maja 1937, w czasie konferencji organizacji partyjnej Okręgu, pod zarzutem szpiegostwa i uczestnictwa w kontrrewolucyjnej organizacji. Rzekome dowody zdrady Tuchaczewskiego, uzyskane za pomocą wywiadu niemieckiego, zostały sfabrykowane w Berlinie z inspiracji NKWD, i na polecenie NKWD przekazane przez byłego generała armii carskiej i generała białogwardyjskiego Nikołaja Skoblina. Aresztowanie potwierdziły gazety wieczorem 26 maja. W tym samym dniu został zwolniony z szeregów Armii Czerwonej. Został przewieziony do Moskwy i umieszczony w więzieniu na Łubiance. Torturowany przyznał się do zarzucanego szpiegostwa i zdrady stanu.

W dwa tygodnie po aresztowaniu stanął przed sądem, obwiniony o udział w „antysowieckiej wojskowej organizacji trockistowskiej”, zdradzie ojczyzny i szpiegostwie na rzecz niemieckiego Sztabu Generalnego. Razem z Tuchaczewskim na ławie sądowej zasiedli Boris Feldman (b. szef Głównego Zarządu Kadr), dowódcy armii 1 rangi Hieronim Uborewicz i Jona Jakir (b. dowódcy Białoruskiego i Leningradzkiego Okręgu Wojskowego), dowódca korpusu Witalij Primakow – zastępca dowódcy Leningradzkiego OW, dowódca armii 2 rangi August Kork – komendant Akademii Wojskowej im. Michaiła Frunzego, Robert Ejdeman – przewodniczący Centralnej Rady Związku Współdziałania Obrony i Lotniczochemicznej Obronności ZSRR i dowódca korpusu Witowt Putna – były attaché wojskowy ZSRR w Anglii.

Wyrok i egzekucja

11 czerwca 1937 zapadł wyrok na tajnym posiedzeniu Kolegium Specjalnego Sądu Najwyższego ZSRR pod przewodnictwem przewodniczącego Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRR – Wasilija Ulricha^[7]. W skład sądzących wchodzili: Jakow Ałksnis – zastępca ministra obrony ZSRR i dowódca sił powietrznych, marszałkowie Związku Radzieckiego Siemion Budionny i Wasilij Blücher, Borys Szaposznikow – szef Sztabu Generalnego, trzech dowódców okręgów wojskowych: Iwan Biełow (Białoruski OW), Pawieł Dybienko (Leningradzki OW), Nikołaj Kaszyrin (Północno-Kaukaski OW), dowódca 6. Kozackiego Korpusu Kawalerii – Jelisiej Goriaczow.

W krótkiej informacji sąd powiadomił, że wszyscy obwinieni przyznali się do winy. Sąd zarzucił im zdradę Armii Czerwonej, zdradę ojczyzny, naruszenie obowiązku wojskowego i skazał wszystkich na karę śmierci przez rozstrzelanie. Następnego dnia wyrok został wykonany. Tuchaczewskiego zabił kapitan NKWD Wasilij Błochin nieoczekiwanym strzałem w kark^[3].

Legenda głosi, że jego ostatnie słowa brzmiały: „Nie do mnie strzelacie. Rozstrzeliwujecie Armię Czerwoną” (co stoi w sprzeczności z informacją o zastrzeleniu przez Błochina)^[3].

Za zasługi w zdemaskowaniu szpiegów, w tym Michaiła Tuchaczewskiego, w lipcu 1937 szef NKWD Nikołaj Jeżow otrzymał Order Lenina^[8].

W 1957 r. Tuchaczewski został zrehabilitowany^[3].

Odznaczenia

Order Świętego Włodzimierza z Mieczami IV klasy
Order Świętej Anny z Mieczami II klasy
Order Świętej Anny z Mieczami III klasy
Order Świętej Anny IV klasy (za odwagę)
Order św. Stanisława z Mieczami II klasy
Order św. Stanisława z Mieczami III klasy
Order Lenina (1933)
Order Czerwonego Sztandaru (1919)

Przypisy

↑ ^a ^b William J.W.J. Spahr William J.W.J., Generałowie Stalina, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2001, s. 74, ISBN 8311092781, OCLC 297599654 .
↑ AndrzejA. Nowak AndrzejA., 1920 – polski „annus mirabilis” [online], 14 sierpnia 2020 [dostęp 2023-08-20] .
↑ ^a ^b ^c ^d WacławW. Radziwinowicz WacławW., 1937. Dym nad Moskwą [online], Gazeta Wyborcza, 9 czerwca 2007 [dostęp 2022-06-10] .
↑ WacławW. Radziwinowicz WacławW., Komandarm Tuchaczewski gazuje chłopów, „Gazeta Wyborcza. Ale Historia”, 22 stycznia 2012 [dostęp 2022-06-10] .
↑ ElizabethE. Wilson ElizabethE., Shostakovich. A life remembered, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1994, s. 39, ISBN 0-691-02971-7, OCLC 30664236 .
↑ ElizabethE. Wilson ElizabethE., Shostakovich. A life remembered, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1994, s. 124–125, ISBN 0-691-02971-7, OCLC 30664236 .
↑ Wyrok śmierci na ośmiu generałów sowieckich, „Gazeta Lwowska”, nr 130, 13 czerwca 1937, s. 1 .
↑ Wysokie odznaczenie dla Jeżowa, „Gazeta Lwowska”, nr 161, 21 lipca 1937, s. 1 .

Bibliografia

BolesławB. Potyrała BolesławB., HieronimH. Szczegóła HieronimH., Czerwoni marszałkowie. Elita Armii Radzieckiej 1935-1991, Zielona Góra: Wyd. WSP im. Tadeusza Kotarbińskiego, 1997, ISBN 83-86832-23-1, OCLC 835148265 .
P. Wieczorkiewicz – Sprawa Tuchaczewskiego, Warszawa 1994, ISBN 83-85209-16-6.
P. Wieczorkiewicz – Łańcuch śmierci: czystka w Armii Czerwonej 1937-1939, Warszawa 2001.
Mała Encyklopedia Wojskowa, t. III, Wyd. MON, Warszawa 1971.
(ros.) B. W. Sokołow – Michaił Tuchaczewski: życie i śmierć „Czerwonego marszałka” (Михаил Тухачевский: жизнь и смерть «Красного маршала»), Smoleńsk 1999, ISBN 5-88590-956-3.
(ros.) W. M. Iwanow – Marszałek M. N. Tuchaczewski (Маршал М. Н. Тухачевский), Wyd. Wojennoje Izdatielstwo, Moskwa 1990.
(ros.) W. Jegorszyn – Feldmarszałkowie i marszałkowie, Moskwa 2000.
(ros.) K. Zalesskij – Imperium Stalina. Biograficzny słownik encyklopedyczny, Moskwa 2000.
(ros.) Radziecka Encyklopedia Wojskowa, Moskwa.
(ros.) Wielka Encyklopedia Radziecka, t. 26, s. 394, Moskwa 1969-1978.
(ros.) Wojskowy słownik encyklopedyczny, Moskwa 1986.
Wyżsi dowódcy Związku Radzieckiego. b2386828.msk.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-06-04)]. (ros.)..
Проект ХРОНОС – Михаил Николаевич Тухачевский (ros.).

[William_J._Spahr_2001-1] William J.W.J. Spahr William J.W.J., Generałowie Stalina, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2001, s. 74, ISBN 8311092781, OCLC 297599654 .

[2] AndrzejA. Nowak AndrzejA., 1920 – polski „annus mirabilis” [online], 14 sierpnia 2020 [dostęp 2023-08-20] .

[gw-3] WacławW. Radziwinowicz WacławW., 1937. Dym nad Moskwą [online], Gazeta Wyborcza, 9 czerwca 2007 [dostęp 2022-06-10] .

[gw2-4] WacławW. Radziwinowicz WacławW., Komandarm Tuchaczewski gazuje chłopów, „Gazeta Wyborcza. Ale Historia”, 22 stycznia 2012 [dostęp 2022-06-10] .

[5] ElizabethE. Wilson ElizabethE., Shostakovich. A life remembered, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1994, s. 39, ISBN 0-691-02971-7, OCLC 30664236 .

[6] ElizabethE. Wilson ElizabethE., Shostakovich. A life remembered, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1994, s. 124–125, ISBN 0-691-02971-7, OCLC 30664236 .

[7] Wyrok śmierci na ośmiu generałów sowieckich, „Gazeta Lwowska”, nr 130, 13 czerwca 1937, s. 1 .

[8] Wysokie odznaczenie dla Jeżowa, „Gazeta Lwowska”, nr 161, 21 lipca 1937, s. 1 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]