Konstytucja weimarska

Konstytucja weimarska
Weimarer Verfassung
	; Strona tytułowa broszurki z konstytucją weimarską
Skrót nazwy	WRV
Państwo	Rzesza Niemiecka
Data wydania	11 sierpnia 1919 r.
Miejsce publikacji	RGBl. s. 1383
Data wejścia w życie	14 sierpnia 1919 r.
Rodzaj aktu	konstytucja
Przedmiot regulacji	prawo konstytucyjne
Status	de facto uchylony, na mocy dekretu O ochronie narodu i państwa z 28 lutego 1933 r. oraz Ustawy o pełnomocnictwach z 24 marca 1933 r.
	Zastrzeżenia dotyczące pojęć prawnych

Konstytucja weimarska (niem. Weimarer Verfassung, oficjalnie niem. Die Verfassung des Deutschen Reichs – Konstytucja Rzeszy Niemieckiej) – konstytucja niemiecka z 11 sierpnia 1919 uchwalona przez rewolucyjne Zgromadzenie Narodowe. Zastąpiła Konstytucję Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.

Kraje związkowe

Rzesza Niemiecka po 1919 r. stała się republiką, a władza pochodziła bezpośrednio od narodu. Na obszar Rzeszy składało się 18 (początkowo 21) krajów związkowych z wyjątkiem terenów wyłączonych przez traktat wersalski. Były to:

Każdy z krajów miał swój sejm (Landtag), złożony z członków wybranych w pięcioprzymiotnikowych wyborach (równych, proporcjonalnych, bezpośrednich, powszechnych i tajnych), parlament, jak i rząd. W art. 6 wyliczono 20 spraw, które były w kompetencji głównych organów federacji. Były m.in. polityka finansowa, polityka zagraniczna, administracja kolonii, sprawy łączności (poczta, kolej etc.). Ustawodawstwo organów centralnych miało pierwszeństwo przed prawem krajowym, a to nie mogło być z nim sprzeczne.

Sejm Rzeszy

Reichstag składał się z posłów wybranych przez naród w liczbie proporcjonalnej do ludności danego kraju, lecz ich liczba nie mogła przekroczyć 40%. Prawa wyborcze posiadali zarówno mężczyźni, jak i kobiety, a cenzus wieku obniżono do lat 20. Miał obowiązek zbierania się minimum co roku, na żądanie prezydenta lub 1/3 posłów. Jego kadencja trwała 4 lata, przy czym mógł zostać rozwiązany przez prezydenta. Posiadał inicjatywę ustawodawczą, jak i wyznaczał kierunek polityce rządu, który kontrolował.

Prezydent Rzeszy

Prezydent Rzeszy (niem. Reichspräsident) wybierany był przez naród na 7-letnią kadencję w wyborach powszechnych. Mógł nim zostać każdy Niemiec, który ukończył 35 lat. Prezydent reprezentował państwo na zewnątrz, zawierał w imieniu Rzeszy traktaty, przyjmował ambasadorów, mianował kanclerza (szefa rządu) oraz na jego wniosek ministrów, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, podpisywał i ogłaszał ustawy oraz posiadał prawo łaski. Mógł rozwiązać Reichstag jednak tylko raz jeden z tego samego powodu (art. 25). Wszystkie rozporządzenia prezydenta wymagały kontrasygnaty kanclerza lub odpowiedniego ministra. Był odpowiedzialny konstytucyjnie, jak i mógł zostać odwołany poprzez referendum ludowe na wniosek 2/3 posłów. Zwoływał obrady parlamentu. Mógł zawiesić prawa obywatelskie po powiadomieniu parlamentu (słynny art. 48)^[1].

Osobny artykuł: Prezydenci Niemiec.

Rząd Rzeszy

Rząd Rzeszy (niem. Reichsregierung) składał się z kanclerza i ministrów. Rząd musiał uzyskać poparcie parlamentu, był przed nim odpowiedzialny politycznie i konstytucyjnie. Wytyczne jego polityki określał kanclerz.

Rada Rzeszy

Kraje związkowe reprezentowane były w Radzie Rzeszy (Reichsrat) przez członków swoich rządów^[2]. Każdy posiadał jeden głos. Więksi członkowie 1 delegata na 1 milion mieszkańców, przy czym nie można było przekroczyć 40% liczby głosów w celu uniknięcia dominacji jednego z krajów. Rada jako taka nie posiadała prawa inicjatywy ustawodawczej. Składane były do niej projekty ustaw przez rządy krajowe, a ta przekazywała je do Sejmu. Posiadała weto zawieszające. Mogło zostać odrzucone kwalifikowaną większością 2/3 głosów Reichstagu. Miała być kontynuacją Rady Związkowej działającej w II Rzeszy. W rzeczywistości posiadała o wiele mniejsze znaczenie. Konstytucja nie zawierała dokładnego opisu zadań i kompetencji, przez co jej rola znacznie zmalała w porównaniu do pierwowzoru.

Sądownictwo

Został utworzony Najwyższy Trybunał Rzeszy w celu rozwiązywania sporów między członkami federacji. Każdy z krajów członkowskich miał prawo do posiadania własnego sądownictwa.

Po roku 1933

Po przejęciu władzy w Niemczech przez NSDAP i objęciu urzędu kanclerza przez Adolfa Hitlera 30 stycznia 1933 w dalszym ciągu formalnie obowiązywała konstytucja weimarska. Faktycznie stała się ona jednak w znacznej mierze martwą literą poprzez wydanie szeregu sprzecznych z konstytucją, zarówno pod względem sposobu ich wydania, jak i materii, aktów prawnych^[3]. Po pożarze Reichstagu w nocy z 27 na 28 lutego 1933 prezydent Paul von Hindenburg wydał 28 lutego 1933 na podstawie art. 48 konstytucji weimarskiej dekret O ochronie narodu i państwa (niem. Zum Schutz von Volk und Staat), zawieszający „czasowo” (jak się później okazało – bezterminowo) podstawowe prawa obywatelskie określone w art. 114, 115, 117, 118, 124 i 153 konstytucji^[4], sankcjonując prawnie w ten sposób prześladowanie opozycji politycznej NSDAP. 23 marca 1933, przy absencji aresztowanych posłów komunistycznych i socjaldemokratycznych, Reichstag przyjął większością konstytucyjną „Ustawę o pełnomocnictwach” (niem. Ermächtigungsgesetz), oznaczającą w praktyce przekazanie Hitlerowi pełni władzy, gdyż ta ustawa konstytucyjna pozwalała rządowi Hitlera na uchwalanie ustaw bez względu na brzmienie Konstytucji i bez konieczności uzyskiwania każdorazowej zgody Reichstagu^[5]. Ograniczenia były czysto formalne (zakaz likwidowania instytucji Reichstagu, Rady Rzeszy, rządu i prezydenta)^[6] i wkrótce zlekceważone: Radę Rzeszy rozwiązano 14 lutego 1934^[7], wkrótce po ustawie „O przebudowie Rzeszy” (niem. Gesetz über den Neuaufbau des Reichs) z 30 stycznia 1934^[3]^[8], która zniosła federacyjny ustrój terytorialny państwa, likwidując odrębność ustrojową krajów związkowych Rzeszy i przekształcając je w zwykłe jednostki administracyjne państwa unitarnego, a po śmierci Hindenburga 2 sierpnia tego roku, na mocy uchwalonej dzień wcześniej ustawy, połączono urzędy prezydenta i kanclerza w specjalnie utworzony dla Hitlera urząd wodza i kanclerza Rzeszy (niem. Der Führer und Reichskanzler)^[9]. Pozostałe wymienione instytucje obradowały coraz rzadziej: Reichstag ostatni raz 26 kwietnia 1942, rząd zaprzestał posiedzeń 5 lutego 1938 od afery Blomberga (podpisy ministrów pod uchwałami zbierano obiegiem), kluczowe decyzje kanclerz podejmował sam (czasem zlecając podpisanie ich dygnitarzom, jak szef OKW, pełnomocnik Planu Czteroletniego czy Komisarz Rzeszy Umacniania Niemczyzny).

Konstytucja weimarska nie została nigdy formalnie uchylona ani przez reżim nazistowski, ani przez alianckie prawo okupacyjne w okresie powojennej okupacji Niemiec. Stało się to dopiero wraz z utworzeniem w 1949 dwóch państw niemieckich: Republiki Federalnej Niemiec^[10] i Niemieckiej Republiki Demokratycznej^[11]. Niemniej jednak niektóre przepisy konstytucji weimarskiej obowiązują nadal. Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec w art. 140 przejęła 5 artykułów konstytucji weimarskiej z 1919 r., w których uregulowano problematykę stosunków między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi: art. 136 (wolność wyznania), 137 (zakaz religii urzędowej), 138 (gwarancje własności związków wyznaniowych i stowarzyszeń dobroczynnych), 139 (ustawowe regulowanie dni wolnych) i 141 (gwarancja dobrowolności obrzędów religijnych w siłach zbrojnych, zakładach karnych, szpitalach i innych zakładach publicznych). Te artykuły konstytucji weimarskiej pozostają integralną częścią Ustawy Zasadniczej RFN, która obowiązuje jako konstytucja Niemiec do dnia, gdy po odzyskaniu ostatecznej wolności i jedności Niemiec naród niemiecki w drodze swobodnej decyzji przyjmie konstytucję (art. 146). Należy zatem przyjąć, że data wejścia w życie nowej niemieckiej konstytucji, której uchwalenie od 1949 zapowiadane jest w art. 146 Ustawy Zasadniczej, będzie najpóźniejszym momentem, w którym ostatecznie wygaśnie również konstytucja weimarska.

Przypisy

↑ Zgodnie z art. 48 Konstytucji w przypadku poważnego naruszenia lub zagrożenia bezpieczeństwa publicznego i porządku, prezydent mógł wydać konieczne zarządzenia (nötige Maßnahmen) w celu przywrócenia owego bezpieczeństwa i porządku, a w razie potrzeby uciec się do pomocy siły zbrojnej. W tym celu mógł przejściowo zawiesić zupełnie lub częściowo prawa obywatelskie, gwarantowane w Konstytucji w art. 114 (wolność osobista), 115 (nietykalność mieszkania), 117 (tajemnica korespondencji), 118 (wolność słowa i druku), 124 (wolność zrzeszania) i 153 (prawo własności). Wszystkie takie zarządzenia powinien podać bezzwłocznie do wiadomości Reichstagu, który mógł je uchylić. Bliższe szczegóły określić miała ustawa, do której uchwalenia przez Reichstag nie doszło. Pożar Reichstagu był pretekstem do wydania takiego rozporządzenia w 1933 r. Analiza: Eberhard Jäckel, Panowanie Hitlera, Wrocław 1989.
↑ PiotrP. Sobański PiotrP., Roszczenia Polski wobec RFN w świetle doktryny niemieckiej, Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki i Administracji im. Mieszka I w Poznaniu, 2019, s. 47–48, ISBN 978-83-60038-70-3 .
↑ ^a ^b Natalia Maria Tończyk: Konstytucja Republiki Weimarskiej z 11 sierpnia 1919 roku jako demokratyczna podstawa prawna totalitarnego państwa. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 2014, s. 392–393.
↑ Verordnung des Reichspräsidenten zum Schutz von Volk und Staat. documentarchiv.de. [dostęp 2022-07-25]. (niem.).
↑ Zgodnie art. 5 ustawy o pełnomocnictwach, jej postanowienia traciły automatycznie moc obowiązującą w przypadku, „gdyby obecny rząd Rzeszy został zastąpiony innym”. Teoretycznie istniała zatem możliwość uchylenia tej ustawy poprzez uchwalenie przez Reichstag wotum nieufności dla rządu Hitlera bądź zdymisjonowanie go przez prezydenta. Jednak szanse na jej anulowanie definitywnie przepadły w lipcu 1933 r. – do tego czasu wszystkie partie opozycyjne wobec NSDAP zostały albo zdelegalizowane, albo zmuszone do samorozwiązania, a 14 lipca rząd przyjął ustawę, na mocy której partia nazistowska została uznana za jedyną legalną partię w Niemczech. Wojciech Wichert. Ustawa o pełnomocnictwach (Ermächtigungsgesetz) z 23 marca 1933 roku jako katalizator budowy państwa wodzowskiego w Niemczech. „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem”. tom 41 (nr 4), s. 35, 42, 2019.
↑ Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich [„Ermächtigungsgesetz”]. documentarchiv.de. [dostęp 2022-07-25]. (niem.).
↑ Gesetz über die Aufhebung des Reichsrats. documentarchiv.de. [dostęp 2022-07-25]. (niem.).
↑ Gesetz über den Neuaufbau des Reichs. documentarchiv.de. [dostęp 2022-07-25]. (niem.).
↑ Gesetz über das Staatsoberhaupt des Deutschen Reichs. documentarchiv.de. [dostęp 2022-07-25]. (niem.).
↑ Artikel 123. (1) Recht aus der Zeit vor dem Zusammentritt des Bundestages gilt fort, soweit es dem Grundgesetze nicht widerspricht. Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland vom 23. Mai 1949. documentarchiv.de. [dostęp 2023-07-22]. (niem.).
↑ Artikel 144. (1) Alle Bestimmungen dieser Verfassung sind unmittelbar geltendes Recht. Entgegenstehende Bestimmungen sind aufgehoben. Die an ihre Stelle tretenden, zur Durchführung der Verfassung erforderlichen Bestimmungen werden gleichzeitig mit der Verfassung in Kraft gesetzt. Weitergeltende Gesetze sind im Sinne dieser Verfassung auszulegen. Die Verfassung der Deutschen Demokratischen Republik vom 7. Oktober 1949. documentarchiv.de. [dostęp 2023-07-22]. (niem.).

Bibliografia

Michał Szczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, Wydanie 9 LexisNexis
Krystyna Kamińska, Andrzej Gaca, Historie powszechna ustrojów państwowych, TNOiK 2002.

Linki zewnętrzne

Die Verfassung des Deutschen Reichs („Weimarer Reichsverfassung”) vom 11.08.1919 in Volltext

[1] Zgodnie z art. 48 Konstytucji w przypadku poważnego naruszenia lub zagrożenia bezpieczeństwa publicznego i porządku, prezydent mógł wydać konieczne zarządzenia (nötige Maßnahmen) w celu przywrócenia owego bezpieczeństwa i porządku, a w razie potrzeby uciec się do pomocy siły zbrojnej. W tym celu mógł przejściowo zawiesić zupełnie lub częściowo prawa obywatelskie, gwarantowane w Konstytucji w art. 114 (wolność osobista), 115 (nietykalność mieszkania), 117 (tajemnica korespondencji), 118 (wolność słowa i druku), 124 (wolność zrzeszania) i 153 (prawo własności). Wszystkie takie zarządzenia powinien podać bezzwłocznie do wiadomości Reichstagu, który mógł je uchylić. Bliższe szczegóły określić miała ustawa, do której uchwalenia przez Reichstag nie doszło. Pożar Reichstagu był pretekstem do wydania takiego rozporządzenia w 1933 r. Analiza: Eberhard Jäckel, Panowanie Hitlera, Wrocław 1989.

[2] PiotrP. Sobański PiotrP., Roszczenia Polski wobec RFN w świetle doktryny niemieckiej, Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki i Administracji im. Mieszka I w Poznaniu, 2019, s. 47–48, ISBN 978-83-60038-70-3 .

[konstytucja-3] Natalia Maria Tończyk: Konstytucja Republiki Weimarskiej z 11 sierpnia 1919 roku jako demokratyczna podstawa prawna totalitarnego państwa. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 2014, s. 392–393.

[4] Verordnung des Reichspräsidenten zum Schutz von Volk und Staat. documentarchiv.de. [dostęp 2022-07-25]. (niem.).

[5] Zgodnie art. 5 ustawy o pełnomocnictwach, jej postanowienia traciły automatycznie moc obowiązującą w przypadku, „gdyby obecny rząd Rzeszy został zastąpiony innym”. Teoretycznie istniała zatem możliwość uchylenia tej ustawy poprzez uchwalenie przez Reichstag wotum nieufności dla rządu Hitlera bądź zdymisjonowanie go przez prezydenta. Jednak szanse na jej anulowanie definitywnie przepadły w lipcu 1933 r. – do tego czasu wszystkie partie opozycyjne wobec NSDAP zostały albo zdelegalizowane, albo zmuszone do samorozwiązania, a 14 lipca rząd przyjął ustawę, na mocy której partia nazistowska została uznana za jedyną legalną partię w Niemczech. Wojciech Wichert. Ustawa o pełnomocnictwach (Ermächtigungsgesetz) z 23 marca 1933 roku jako katalizator budowy państwa wodzowskiego w Niemczech. „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem”. tom 41 (nr 4), s. 35, 42, 2019.

[6] Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich [„Ermächtigungsgesetz”]. documentarchiv.de. [dostęp 2022-07-25]. (niem.).

[7] Gesetz über die Aufhebung des Reichsrats. documentarchiv.de. [dostęp 2022-07-25]. (niem.).

[8] Gesetz über den Neuaufbau des Reichs. documentarchiv.de. [dostęp 2022-07-25]. (niem.).

[9] Gesetz über das Staatsoberhaupt des Deutschen Reichs. documentarchiv.de. [dostęp 2022-07-25]. (niem.).

[10] Artikel 123. (1) Recht aus der Zeit vor dem Zusammentritt des Bundestages gilt fort, soweit es dem Grundgesetze nicht widerspricht. Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland vom 23. Mai 1949. documentarchiv.de. [dostęp 2023-07-22]. (niem.).

[11] Artikel 144. (1) Alle Bestimmungen dieser Verfassung sind unmittelbar geltendes Recht. Entgegenstehende Bestimmungen sind aufgehoben. Die an ihre Stelle tretenden, zur Durchführung der Verfassung erforderlichen Bestimmungen werden gleichzeitig mit der Verfassung in Kraft gesetzt. Weitergeltende Gesetze sind im Sinne dieser Verfassung auszulegen. Die Verfassung der Deutschen Demokratischen Republik vom 7. Oktober 1949. documentarchiv.de. [dostęp 2023-07-22]. (niem.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]