Twierdza Kraków

Makieta fortu cytadelowego "Kościuszko" - największej fortyfikacji Twierdzy Kraków

Twierdza Kraków na francuskiej mapie z 1881 roku

Twierdza Kraków (niem. Festung Krakau) – XIX-wieczna austriacka fortyfikacja wokół Krakowa powstała na rozkaz cesarza Franciszka Józefa po zlikwidowaniu autonomii Wolnego Miasta Kraków i wcieleniu go do imperium Habsburgów. Decyzja o powstaniu Twierdzy Kraków została podpisana przez cesarza 12 kwietnia 1850. Stworzony wówczas (1846‌-1854) obóz warowny składał się z rdzenia w skład którego wchodziły dwa potężne forty główne zbudowane dookoła ziemnych kopców ("Kościuszko" i "Krakus"), dwa forty z reditami (luneta Warszawska i Grzegórzecka), dwie wieże maksymiliańskie ("Krzemionki" i "św.Benedykt") i 29 dzieł pośrednich – ziemnych szańców. Rolę cytadeli pełnił Wawel otoczony nowymi fortyfikacjami. Drugi pierścień twierdzy powstał w latach 1854‌-1870. Rozpoczęty w latach 70. trzeci pierścień z półstałymi szańcami, został ostatecznie zastąpiony dziesięcioma fortami artyleryjskimi.

Po drugiej wojnie światowej przystąpiono do demilitaryzacji najstarszych fortów, ale część została wyburzona. Forty „Kościuszko” i „Kleparz”, już jako zabytki, zostały uratowane przed zburzeniem przez profesorów Karola Estreichera i Janusza Bogdanowskiego, choć fort "Kościuszko" został dość mocno okaleczony przy próbie jego wyburzenia. Kolejny etap demilitaryzacji fortów nastąpił w latach 80–90., kiedy to część z nich została skomunalizowana, a część przekazana w zarząd Gminie Miejskiej Kraków, następnie poddana częściowej prywatyzacji.

Niektóre z fortów służą do dzisiaj. W forcie 38 „Skała” mieści się obserwatorium astronomiczne UJ, w forcie „Olszanica” funkcjonuje hotel harcerski i ośrodek jazdy konnej, a w forcie „Grębałów” – Ognisko Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej Przyjaciel Konika. W forcie „Kościuszko”, który już uzyskał status pomnika historii i jest obecnie siedzibą Muzeum Kościuszkowskiego, znajdują się także radio RMF FM, hotel oraz kawiarnia. Przez kilka lat trwały prace nad renowacją fortu „Tonie”, który miał stać się główną siedzibą muzeum Twierdzy Kraków. W drugiej dekadzie XXI w. wyremontowano forty "Borek" i "Jugowice" ("Łapianka"). W forcie "Borek" ma znajdować się oddział Centrum Kultury Podgórza oraz Biblioteka Piosenki Polskiej, zaś w forcie "Jugowice" ("Łapianka") – centrum harcerskie i filia Muzeum Krakowa.

Obecnie Twierdza Kraków to ponad 100 obiektów, którymi opiekuje się (między innymi) Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa. Część z nich już przeszła pierwsze prace konserwatorskie i rewitalizacje. Twierdza Kraków to także 1083 hektary cenionych terenów zielonych, z czego ponad 380 ha stanowi starodrzew. Do popularyzacji historii fortów przyczynia się uruchomienie trasy turystyczno-krajoznawczej Szlak Twierdzy Kraków.

Historia

Początki fortyfikacji krakowskich sięgają prehistorii. Prowadzone od początku XX wieku badania archeologiczne odsłoniły fragmenty drewniano-ziemnych umocnień Wawelu, a także otaczających go osad pochodzące z epoki paleolityku. Z epoki średniowiecza w Krakowie do dziś zachowały się jedynie fragmenty miejskich murów obronnych, wyburzonych na początku XIX wieku. Był to rozkaz cesarza Franciszka I, ale jego realizacja przebiegała w okresie Rzeczypospolitej Krakowskiej. Ostatnią konstrukcją obronną Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Krakowie było unowocześnienie murów Wawelu. Po utracie niepodległości, na mocy kongresu wiedeńskiego, Kraków otrzymał status Wolnego Miasta pod wspólną kontrolą Prus, Austrii i Rosji. Po jego zlikwidowaniu po upadku powstania krakowskiego z 1846 roku, terytorium Krakowa przypadło niepodzielnie Austrii. Austriacy wówczas już od 70 lat panowali na południowym brzegiem Wisły, gdzie w 1784 założyli miasto Podgórze, a także ufortyfikowali swoje nabytki terytorialne, aby bronić przepraw przez rzekę oraz traktu do Lwowa i Wiednia.

Historia Twierdzy Kraków rozpoczyna się wraz z zajęciem przez wojska austriackie Wawelu w 1846. Austriacki garnizon próbował przeprowadzić akcję pacyfikującą miasto w okresie Wiosny Ludów w kwietniu 1848, a gdy ekspedycja piechoty nie przyniosła skutku, ostrzelano miasto z armat ustawionych na zamku. Tylko szybka kapitulacja i deszcz uratowały miasto przed poważnymi stratami i pożarem. W walkach zginęło ponad 30 osób - głównie cywilów, choć polegli także i żołnierze. W 1849, Austriacy rozpoczynają pierwsze prace przy kopcu Krakusa i na Wawelu. 12 kwietnia 1850, wraz z ogłoszeniem decyzji Franciszka Józefa I o budowie twierdzy, ruszyły prace na kopcu Kościuszki i przy rogatce warszawskiej.

1850–1878

Wawel – kaponiera pod Kurzą Stopką

Pierwszy projekt realizowany w latach 1850–1862 opierał się na istniejących fortyfikacjach Krakowa oraz Podgórza. Na przedpolu miasta stworzono wtedy cztery nowe forty. Dwa na wschodzie: fort 12 „Luneta Warszawska” i fort 17 „Luneta Grzegórzecka”, jeden na zachodzie: fort cytadelowy 2 „Kościuszko” okalający kopiec Kościuszki i na południu – fort cytadelowy 33 „Krakus”. Na zapolu umieszczono dwie wieże artyleryjskie: wieża 32 „Krzemionki” i wieża 31 "św.Benedykt". Zamek Wawel pełnił rolę cytadeli. Najdłużej budowany był fort 17, gdzie w 1856 doszło do katastrofy budowlanej. Zawaleniu uległa redita.

W 1850 mianowano pierwszego komendanta Twierdzy Kraków. Był nim Oberstleutnant Max Singer. W 1854 przystąpiono do sypania szańców typu FS (Feld Schanze – szaniec polowy) na przedpolach rdzenia. Zaczęto też numerować nowo powstałe obiekty.

W latach 1850–1855 wiele budynków adaptowano do funkcji koszarowych (np. koszary na ul. Grodzkiej i Zwierzynieckiej). Wybudowano m.in. koszary Franciszka Józefa (obecnie budynek Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej), piechoty na Wawelu, Obrony Krajowej przy ul. Siemiradzkiego.

W latach 1854–1856 zrealizowano projekt rozbudowy rdzenia autorstwa hrabiego von Caboga. Otrzymano obwód wału, w którego załamaniach znajdowały się bastiony lub półbastiony. Całość planowanych prac wykonano na północ od twierdzy. Numerację przyjęto zgodnie z ruchem wskazówek zaczynając od Wisły, oznaczając bastiony cyframi rzymskimi. Na północ i północny wschód otrzymano postać fortów reditowych z silnie rozbudowanymi kaponierami zapola. Z kolei bastiony I, I ½, II, IV były półstałymi drewniano-ziemnymi fortami reditowymi. W 1857 rozpoczęto budowę fortu reditowego 7 „Za Rzeką. Następnie powstawały 9 „Krowodrza” (1860–1864) i 15 „Pszorna” (1865–1869). W obliczu obawy przed możliwym wybuchem wojny habsbursko-rosyjskiej usypano szańce FS-2 ½ na przedpolu fortu 2. Lata 60. XIX w. to także okres rozbudowy infrastruktury twierdzy. Powstały koszary kawalerii przy ul. Lubicz, a w 1873 ruszyła budowa koszar arcyksięcia Rudolfa oraz składów kolejowych przy ul. Ogrodowej.

W latach 1872–1878 dokończono budowę wysuniętego na 7 km półstałego dzieła na Łysej Górze przy trakcie warszawskim, później także na Pasterniku przy trakcie śląskim. W 1878–1879 Austro-Węgry stanęły w obliczu wojny z Rosją. Ufortyfikowano wówczas Kraków szańcami artyleryjskimi o formie zbliżonej do pięciokąta z fosą bronioną na odcinku czołowym dwiema drewnianymi kaponierami (w takiej formie zachował się jedynie szaniec 41). Ogółem powstało ich 13, w promieniu 7–12 km od centrum miasta. Po ustąpieniu zagrożenia rozbudowa była kontynuowana. W 1879 umocnienia na Łysej Górze przebudowano na fort artyleryjski jednowałowy. W kolejnych latach także pozostałe szańce przechodziły modernizacje. Wyjątkiem były forty 38 i 52. Fort 38 był pierwszym fortem pancernym w Europie Środkowej. Jedynym nieprzebudowanym na fort był szaniec 41 „Bronowice”. Usypano także szereg szańców piechoty typu IS (Infanterie Schanze) oraz baterie artylerii dalekiej. Odcinek pomiędzy bastionem III a V został przesunięty naprzód. Fort 12 przemianowany został na bastion IVa oraz FS-13 po małej przebudowie na bastion IVb. Pozostałe forty rdzenia przechodziły również pewne modernizacje w postaci poprzecznic z blachy falistej. Dokonano podziału twierdzy na grupy obrony, autonomiczne, o których podziale decydowały przede wszystkim uwarunkowania terenowe.

1878–1914

W latach 1878–1879 postanowiono po raz kolejny szybko ufortyfikować Kraków pierścieniem dzieł obronnych. Były to samodzielne baterie artylerii i półstałe szańce o charakterze fortów artyleryjskich. Na nowym, długim obwodzie twierdzy zrealizowano kilkanaście dzieł, który był zaczątkiem zewnętrznego III pierścienia Twierdzy Kraków. W latach 1881–1888 Kraków stał się twierdzą fortów artyleryjskich, zbudowanych w III pierścieniu. W tym samym czasie zbudowano fort 38 „Skała” na skraju Lasu Wolskiego. Trzon siły bojowej tego fortu stanowiła niemiecka wieża pancerna Grusona z dwoma działami 12 cm, otoczona wałem dla piechoty. Był to pierwszy fort pancerny twierdzy. Jednocześnie zespół umocnień w Lasku Wolskim utworzył pierwowzór grupy fortowej. Tworzyły je fort 38 z fortem 39, baterie nr 35, 36, 37, małe szańce piechoty IS-III-1, 2, 3 oraz położony przy ostatnim zespół baterii nr 40a i 40b. Pierścień dopełniały inne forty półstałe. W tym czasie wykonano na zapleczu frontu północnego linię standaryzowanych szańców piechoty, lokalizowanych również w innych pozycjach na obwodzie fortów. W latach 1887–1888 przeprowadzono poważne zmiany w obrębie rdzenia. Odcinek między bastionami III i V został wysunięty naprzód, na linię drugiego pierścienia. W związku z tym bastion IV został skasowany, a fort 12 został oznaczony jako bastion IVa, FS 13 po nieznacznej przebudowie jako bastion IVb. Inne dzieła przeszły modernizację polegającą na wybudowaniu poprzecznic ze schronami.

W roku 1888 wprowadzono nową organizację obrony nałożoną na dotychczasową strukturę twierdzy. Założenie podzielono na osiem sektorów obronnych. W ten sposób sektory I i II stanowiły północną i południową część rdzenia wraz z odpowiednimi partiami drugiego pierścienia. Trzeci pierścień tworzyły po północnej stronie Wisły sektory III i VI, po południowej VII i VIII.

W latach 1892–1895 w północnej Twierdzy powstały dwa forty klasy Einheitsfort, duży fort pancerny. Autorstwo przypisuje się Ernestowi von Leithnerowi. Wówczas powstały pierwsze międzypolowe forty pancerne. 43a i 47 ½ to uproszczone duże forty pancerne bez wież haubic i moździerzy. Mają one szereg prymitywnych cech w zestawieniu z modelem fortu pancernego Emila Gołogórskiego z 1895 roku. Był to fort z fosą o spłaszczonym stoku z uproszczonym dwukondygnacyjnym blokiem koszarowo-bojowym. Na tym modelu oparto forty 44a, 45a, 48a, 50 ½ W, 52a, 52 ½. W 1896 r. ruszyła budowa fortu 51 ½ wyposażonego w armaty M.94 oraz wieżę obserwacyjną. W 1895–1897 wybudowano dzieła piechoty – 41a i 49 ½ a, zaopatrzone w hangary dla armat polowych. W 1898 roku rozpoczęła się budowa obiektów 49 ¼, 50 ½ O, 53a. Mają one rozbudowane tradytory oraz głębokie fosy bronione z kaponier przeciwstoku lub grodziowych, a 50 ½ – opatrzonych tarczami pancernymi dla dwóch armat M.99. Wówczas powstał także fort piechoty 50a z blokiem koszarowym i hangarami dla armat polowych. W latach 1892–1893 wzmocniono wał rdzenia na odcinku podgórskim, budując cztery forty obrony bliskiej St. I – IV.

Zmodernizowano stare forty artyleryjskie. Dzieło 44 doprowadzono do standardu fortu opancerzonego, w pozostałych zmodernizowano kaponiery poprzez przebudowę profilu strzelnic. Obiekty 45, 48 i 49 otrzymały wzmocnienia strukturalne schronów głównych. Obiekty z prostą szyją otrzymały sponsony dla broni maszynowej. Na forcie 38 wylano dodatkowe płyty żelbetowe, na 49 i 52 ściągnięto nasypy ziemne pod wspomniane płyty. Zlikwidowano pierwszy pierścień. Jego funkcje przejął drugi pierścień. W latach 1907–1909 szańce FS (4, 5, 8, 10, 14) przebudowywano na międzypolowe forty piechoty rdzenia. W 1903 wybudowano szereg baterii stałych opatrzonych schronami w poprzecznicach na północno-zachodnim froncie twierdzy. Po kasacji FS-1 i FS-30 na południowym zboczu wzgórza św. Bronisławy poniżej dzieła 2 „Kościuszko” wystawiono fort piechoty N-1 „Zwierzyniec”. W 1910 wybudowano szereg ostrogów bramnych przy forcie 2 „Kościuszko” oraz przy forcie 7 i 47a. W latach 1912–1914 charakter obiektów stałych o niezbyt dużej odporności uzyskały 39 „Olszanica” i 53 „Bodzów”. Ostatnim fortem powstałym w twierdzy był fort „Bielany”. Podjęto budowę niezbyt licznych schronów amunicyjnych na tyłach III pierścienia. W 1913 infrastrukturę twierdzy powiększono o szereg barakowych koszar dla piechoty i artylerii powstających w bliskości zewnętrznego pierścienia. Powstały także: w 1912 lotnisko z zapleczem w Rakowicach, garaże samochodowe przy ul. Zwierzynieckiej, składy benzyny na Grzegórzkach. Realizowano również strzelnice ogólnowojskowe.

I wojna światowa

Realnej siły bojowej Twierdza Kraków nabrała latem 1914 roku. Międzypola wypełnione zostały ciągłą linią okopów. Jako dzieła polowe powstały tzw. punkty oporu dla piechoty i baterie dla artylerii. Pozycje te miały drewniano-ziemne schrony, stanowiska ogniowe ciężkich karabinów maszynowych, strzelców i reflektorów. W drugiej połowie 1914 roku wykonano umocnienia polowe, pogłębiając obronę także od zewnątrz. Przykładem takiego zespołu umocnień może być grupa „Dziekanowice-Bosutów”, która ubezpieczała wzgórza blisko fortów „Sudół” i „Batowice”. Tam, gdzie podłoże było skaliste, wykonano zespoły podziemi schronowych (kawern). Jedne z nich tworzyły bierne zaplecze schronowe, niektóre natomiast stanowiły zaplecze schronowe polowych pozycji obronnych w linii fortów lub przed nimi, bezpośrednio połączone z okopami. Zespoły te realizowano od chwili mobilizacji do roku 1916.

Atak armii rosyjskiej w 1914 roku zmierzający do rozbicia armii austro-węgierskiej doprowadził front na osie Kraków – Wrocław i Kraków – Wiedeń, dając podstawę do kolejnego ataku na wycofujące się wojska monarchii. Sytuacja stała się krytyczna. Siłą sześciu armii rosyjskich wielki książę Mikołaj Mikołajewicz parł na zachód od 4 września i 14 września osiągnął na lewym brzegu Wisły linię Pilica – Wolbrom – Skała – Słomniki – Proszowice – Nowe Brzesko, niemal docierając do Twierdzy Kraków. Podobnie przedstawiało się natarcie na prawym brzegu Wisły, zmierzające do koncentrycznego uderzenia i przełamania frontu pod Krakowem. Liczono, że przeciwnik schroni się pod osłoną twierdzy. Obecność twierdzy paraliżowała ruchy wojsk rosyjskich. Moment wahania i obawy przed fortyfikacjami wykorzystał Conrad von Hötzendorf staczając pierwszą bitwę o Kraków 16–22 listopada 1914 roku.

Ruch Rosjan wobec obawy przed twierdzą nie doprowadził do jej okrążenia. Generał Victor Dankl ściągnął część artylerii z twierdzy w pole. Gdy Rosjanie podeszli wolno pod pierścień fortów, gdzie działa twierdzy strzelały już na przedpole ku zajętym Smardzowicom, Wierzbnu, Wawrzeńczycom, 4. Armia wyszła z Krakowa gościńcami warszawskim i proszowickim wprost w pole. Ściągnięte z twierdzy 18 batalionów i 114 dział dały wsparcie uderzeniu i 20–22 listopada atakujący zostali odrzuceni za Szreniawę. 4. Armia, odzyskawszy przestrzeń manewrową, mogła swobodnie rzucić dwa korpusy na prawe skrzydło w rejon Wieliczka – Mszana, gdzie szykowało się nowe natarcie na Kraków.

Front na odcinku Żarki – Kraków stabilizował się. Twierdza miała czyste przedpole, utrzymywane i poszerzane przez liczne wycieczki, w tym 2, 9, 10 grudnia na Kocmyrzów. Startujące z Rakowic samoloty oddziałów lotniczych zgromadzonych do obrony twierdzy ustaliły, że XXI korpus Radko Dymitriewa wyszedł z Tarnowa i skierował się ku Wieliczce. Powstała nowa, lecz podobna do poprzedniej sytuacja. Kraków stał się zawiasem dwóch skrzydeł frontu: północnego i południowego. Rosjanie chcieli ten zawias za wszelką cenę wyważyć, obrona zaś – utrzymać. Gdy Dymitriew parł na Wieliczkę, Hotzendorf gotował uderzenie na lewe skrzydło przeciwnika. Kolejką zakopiańską trwał gorączkowy przerzut na Jordanów XIV korpusu, potem również 45 dywizji obrony krajowej, stanowiącej część obsady twierdzy. Cała 4. Armia znalazła się na południu. Grupa uderzeniowa gen. Rotha gotowa była do przeciwnatarcia na kierunku Limanowej. Lewe skrzydło tkwiło zawiasie Twierdzy Kraków. W Krakowie prócz stałej obsady fortów pozostały jedna dywizja i dwie brygady pospolitego ruszenia z pięcioma bateriami ruchomych dział. Zaczęła się druga bitwa o Kraków.

Natarcia ruszyły z obu stron jednocześnie. Na południowym odcinku frontu padły pierwsze strzały bitwy pod Limanową. Na północy XXI korpus 3 Armii podszedł pod Bieżanów i Bogucice, ostrzeliwując fort 51 Rajsko. Na skraju obrony znalazł się cały południowo-wschodni VII obszar warowny. Walka toczyła się 10 km od krakowskiego Rynku Głównego. Rosjanie postanowili zdobyć twierdzę posuwając się skrajem garbu Pogórza Karpackiego, zatem gościńcem lwowskim, mając prawe skrzydło osłonięte rozlewiskami doliny Wisły. Należało przełamać narożnik obrony na lewym skrzydle, jaki stanowiły grupy warowne Kosocice i Rajsko panujące zarówno nad gościńcem, jak i doliną Wisły. Dlatego uderzenie skierowano na Rajsko, a nie na Prokocim. Chodziło o obezwładnienie sąsiedniej grupy warownej, by łatwiej uderzyć po osi gościńca lwowskiego. Nastąpiła sytuacja krytyczna, tym razem decydująca o losie nie tylko Krakowa, ale i tej części teatru wojny.

Przeciwdziałanie obrońców nastąpiło natychmiast. Na krótkim odcinku pierścienia twierdzy Prokocim – Piaski – Kosocice – Rajsko skoncentrowała się niemal cała załoga twierdzy, by o świcie 6 grudnia uderzyć koncentrycznie pod osłoną artylerii fortecznej, której moździerze biły nawet z fortu 2 Kościuszko na przygotowane do szturmu oddziały rosyjskie w rejonie Bieżanowa. Po zaciętej walce, po kilku godzinach oddano obrońcom przeciwległe pasmo wzgórz. Rosjanie wycofali się pod Wieliczkę. Sytuacja została opanowana, ale blokada trwała nadal. Tymczasem przeciwnatarcie na południu mogło obrócić wokół „krakowskiego zawiasu” całe skrzydło frontu na linię Tarnów – Jasło – Krosno. 13 grudnia nowoczesnym działom twierdzy pozostał zapas amunicji na dwa dni. Jednak blokada została przełamana. Front przetoczył się ku wschodowi, by już więcej nie podejść pod Kraków.

W ciężkich walkach na północ od Krakowa po obu stronach wzięły udział znaczne siły – ponad 40 dywizji i blisko 400 tys. ludzi. Walki pod Krakowem były uporczywe i krwawe. Austriacy wzięli do niewoli 17 000 jeńców, sami stracili około 30 000 żołnierzy zabitych i rannych. Ofensywa rosyjska na Śląsk została zatrzymana, a Twierdza Kraków, której komendantem był wówczas gen. Karl Kuk, odegrała w tych operacjach istotną rolę, ułatwiając Austriakom przerzucenie wojsk z południowego na północny brzeg Wisły i odwrotnie.

Gdy nastąpiła ofensywa gorlicka (zwana też operacją gorlicko-tarnowską) twierdza nie odegrała już w walkach żadnej roli. Większość formacji przydzielonych do jej obrony wysłano na front, a w ślad za nimi wymontowywano sukcesywnie uzbrojenie fortów. W 1917 roku Twierdza Kraków została zdegradowana do roli umocnionego przyczółka mostowego.

Od 1918

W październiku 1918 roku w okresie załamywania się monarchii austro-węgierskiej cały garnizon Krakowa liczył około 12 000 ludzi. W Twierdzy Kraków znajdowały się duże magazyny, które Austriacy zamierzali wywieźć, aby poprawić krytyczną sytuację zaopatrzeniową Wiednia. W końcu października działała już w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna oraz tajna organizacja mająca członków wśród korpusu oficerskiego wojsk austro-węgierskich. 31 października 1918 spiskowcy pod dowództwem porucznika Antoniego Stawarza zajęli koszary austriackie w Podgórzu rozbrajając załogę, co dało początek opanowaniu całego Krakowa. W ostatnich tygodniach I wojny światowej potężne umocnienia twierdzy bez rozlewu krwi przeszły w ręce organizującego się Wojska Polskiego. Twierdza Kraków miała stać się bazą jego szybkiego rozwoju.

Po 1918 roku fortyfikacje przejęło Wojsko Polskie. W sztabie Krakowskiego Okręgu Wojskowego utworzono Zarząd Forteczny, który zajmował się ochroną i konserwacją, a także zagospodarowaniem pozostawionych fortyfikacji. Skupiano się głównie na modernizacji koszar i wartowni przyfortecznych. Sprzedano prawie całkowicie grunty kurtyn rdzenia, z szańcami i fortami (N-6) włącznie, niektóre forty zniwelowano.

W 1939 roku front zachodni twierdzy, obsadzony pododdziałami Grupy Fortecznej płk. Klaczyńskiego z 23 DP, osłonił odwrót Armii „Kraków” – grupa fortu 44 „Tonie” starła się z czołówkami niemieckiego VII korpusu i 5DPanc. W grudniu 1944 wojska niemieckie wykorzystały forty północnego i wschodniego frontu III pierścienia dla organizacji pozycji obronnej, stawiając krótkotrwały opór wojskom sowieckim. Fort 2 (3) „Kościuszko”, przemianowany przez Niemców na „Fort Liszt”, pełnił rolę centrum łączności oraz centrali telefonicznej. W forcie 43 „Pasternik” miała się rzekomo znajdować centrala minerska łącząca się kablem z ładunkami wybuchowymi w zaminowanym mieście, co jednak było w dużej mierze mitem związanym z wyzwoleniem Krakowa przez wojska Armii Czerwonej dowodzonej przez marszałka Iwana Koniewa. Wycofując się, Niemcy wysadzili i zniszczyli kilka obiektów, w tym przede wszystkim mosty na Wiśle i lotnisko w Rakowicach. Polskiemu Podziemiu udało się unieszkodliwić część ładunków wybuchowych. Informacje o podminowaniu krakowskich zabytków i możliwości ich wysadzenia z fortu 43 "Pasternik" są jednym z mitów dotyczących wyzwolenia Krakowa w 1945.

Po wojnie zniszczono kilkanaście fortów (IVb, V, 5, 9, 14, 14 ½, 15, 32, 33, 43a, 47 ½, 53). W latach 60. zaadaptowano na obserwatorium astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego fort 38 "Skała".

Gdy w latach 70. budowano pomniki Lenina i innych komunistów, złomowano większość wież i tarcz pancernych na potrzeby ich odlewania. Forty wykorzystywano do różnych celów, zależnie od władających. W niektórych funkcjonowały jednostki wojskowe, w innych służby mundurowe lub instytucje państwowe, przedsiębiorstwa lub spółdzielnie, jeszcze inne były oddane np. uczelniom do celów naukowych lub magazynowych.

Fortyfikacje wchodzące w skład Twierdzy Kraków

Cytadela

• Cytadela Twierdzy – Wawel

Pierścień wewnętrzny

Bastiony

„Luneta Warszawska”

• Bastion I „Zwierzyniec”
• Bastion I ½ „Na Piasku”
• Bastion II „Nowowiejski”
• Bastion (fort reditowy) III „Kleparz”
• Bastion IV „Rakowicki”
• Bastion (fort reditowy) IVa, Fort nr 12 „Luneta Warszawska”
• Bastion (fort reditowy) V „Mogilski”, Fort „Lubicz”
• Bastion VI
• Bastiony Krzemionek (bastiony VII – X)

Forty cytadelowe

• Fort cytadelowy 2 „Kościuszko”
• Fort cytadelowy 33 „Krakus”

Forty wieżowe

• Fort (wieża artyleryjska) 31 „Benedykt”
• Fort (wieża artyleryjska) 32 „Krzemionki”

Forty reditowe

• Fort reditowy 7 „Za Rzeką”
• Fort reditowy 9 „Krowodrza”
• Fort reditowy 12 (IVa) „Luneta Warszawska”
• Fort reditowy 15 „Pszorna”
• Fort reditowy 17 „Luneta Grzegórzecka”

Forty piechoty

• Fort piechoty rdzenia 1 „Zwierzyniec”
• Zespół szańca 3
• Fort piechoty rdzenia 4 „Błonia”
• Fort piechoty rdzenia 8 „Łobzów”
• Fort piechoty rdzenia 10 „Prądnik Biały”
• Fort piechoty rdzenia St. I „Zabłocie”
• Fort Piechoty rdzenia 5 "Kawiory"
• Fort Piechoty Rdzenia 6 "Rudawa"
• Fort piechoty rdzenia St. II „Płaszów”
• Fort piechoty rdzenia St. III „Ludwinów”
• Fort piechoty rdzenia St. IV „Dębniki”

Szańce polowe – Feld Schanze

• Szaniec FS-1
• Szaniec FS-3
• Szaniec FS-16
• Szaniec FS-21
• Szaniec FS-22
• Szaniec FS-23
• Szaniec FS-24
• Szaniec FS-25
• Szaniec FS-27
• Szańce FS-29 i IS-29 ½

Punkty oporu rdzenia / Szańce rdzenia

• Szaniec NS-13
• Szaniec rdzenia NS-24a
• Szaniec rdzenia NS-25
• Szaniec rdzenia NS-32

Ostrogi bramne

• Ostróg bramny „Bielany”
• Ostrogi bramne 3A i 3B Salwator
• Ostróg bramny „Wola Justowska”
• Brama „Kościuszko”
• Ostróg bramny "Łobzów"
• Ostróg bramny "Prądnik Biały"
• Ostróg bramny "Prądnik Czerwony"

Rogatki w Twierdzy Kraków

• Rogatka (brama) Zakrzowiecka
• Rogatka Rybacka
• Rogatka Wolska
• Rogatka Czarnowiejska
• Rogatka Łobzowska
• Rogatka Krowoderska
• Rogatka Wrocławska
• Rogatka Rakowicka
• Rogatka Warszawska
• Rogatka Mogilska
• Rogatka Grzegórzecka
• Rogatka Podgórska
• Urząd celny dworca kolejowego

Pierścień zewnętrzny

Forty artyleryjskie

• Fort główny artyleryjski 43 „Pasternik”
• Fort główny artyleryjski 45 „Zielonki”
• Fort główny artyleryjski 47 „Łysa Góra”
• Fort główny artyleryjski 48 „Batowice”
• Fort główny artyleryjski 49 „Krzesławice”
• Fort główny artyleryjski 50 „Prokocim”
• Fort główny artyleryjski 51 „Rajsko”
• Fort główny artyleryjski 52 „Borek”
• Fort międzypolowy artyleryjski 53 „Bodzów”

Forty pancerne

• Fort pancerny pomocniczy „Bielany”
• Fort pancerny główny 38 „Skała”
• Fort pancerny pomocniczy 43a „Podchruście”
• Fort pancerny główny 44 „Tonie”
• Fort pancerny pomocniczy 44a „Pękowice”
• Fort pancerny pomocniczy 45a „Bibice”
• Fort pancerny główny 47a „Węgrzce”
• Fort pancerny pomocniczy 47 ½ „Sudół”
• Fort pancerny pomocniczy 48a „Mistrzejowice”
• Fort pancerny główny 49a „Dłubnia”
• Fort pancerny główny 49 ¼ „Grębałów”
• Fort pancerny główny 50 ½ OST „Barycz” / „Kosocice”
• Fort pancerny pomocniczy 50 ½ WEST „Kosocice”
• Fort pancerny główny 51 ½ OST „Swoszowice”
• Fort pancerny pomocniczy 52a „Łapianka”
• Fort pancerny główny 52 ½ „Skotniki” N i S
• Fort pancerny pomocniczy 53a „Winnica”

Forty piechoty

• Fort pomocniczy piechoty 39 „Olszanica”
• Fort pomocniczy piechoty 41a „Mydlniki”
• Fort pomocniczy piechoty 49 ½ a „Mogiła”
• Fort pomocniczy piechoty 50a „Lasówka”
• Fort pomocniczy piechoty 42 „Wróżna Góra”
• Fort 41 „Bronowice Małe”

Baterie stałe

• Bateria B-43a-2
• Bateria B-43a-3
• Bateria B-44-3
• Bateria B-44a-4
• Bateria B-44-5
• Bateria B-45-4 (B 45a)
• Bateria B-45-1 (B 45b)
• Bateria B-47-1
• Bateria B-47-2

Baterie polowe

• Bateria FB-28 "ZAKRZÓWEK"
• Bateria FB-35
• Bateria FB-36
• Szaniec artyleryjski 41 „Bronowice”
• Bateria FB-V-1
• Bateria FB-V-2
• Bateria FB-V-3
• Bateria FB-V-4
• Bateria FB-V-5
• Bateria FB-VI-1

• Szaniec artyleryjski 49 ½ „Wanda”
• Bateria w Pychowicach

Szańce piechoty – Infanterie Schanz

• Szaniec IS-III-1
• Szaniec IS-III-2
• Szaniec IS-V-1
• Szaniec IS-V-2
• Szaniec IS-V-5
• Szaniec IS-V-6
• Szaniec IS-VII-1
• Szaniec IS-VII-2
• Szaniec IS-VII-3
• Szaniec IS-VII-4

Punkty oporu i pozycje wysunięte

• Zespół okopów na przedpolu fortu 38
• Pozycja wysunięta „Dziekanowice – Bosutów”
• Pozycja wysunięta „Czekaj”
• Relikty polowych pozycji w Młodziejowicach
• Pozycja wysunięta „Kaim”
• Punkt oporu na zapolu pozycji „Kaim”
• Pozycja wysunięta „Zadworze”
• Pozycja wysunięta „Winnica”
• Pozycja wysunięta „Kostrze”

Schrony bojowe

• Stanowisko broni maszynowej przy szańcu IS-III-2
• Schron do ognia czołowego

Schrony amunicyjne w Twierdzy Kraków

• Schron amunicyjny „Bielany”
• Schron amunicyjny „Wolski Las”
• Schron amunicyjny „Olszanica”
• Schron lokomotywy, ul. Mirowska
• Schron amunicyjny „Bronowice”
• Schron amunicyjny „Pasternik”
• Schron amunicyjny „Podchruście”
• Schron amunicyjny „Tonie”
• Schron amunicyjny „Pękowice”
• schron amunicyjny, ul. Jurajska
• Schron amunicyjny „Marszowiec”
• Schron amunicyjny „Łysa Góra”
• Schron amunicyjny „Dłubnia”
• Schron amunicyjny „Krzesławice”
• Schron amunicyjny „Mogiła”
• Schron amunicyjny „Prokocim”
• Schron amunicyjny „Kosocice”
• Schron amunicyjny „Rajsko”
• Schron amunicyjny „Swoszowice”

Kawerny

• Kawerna „Witkowice”
• Kawerna „Łysa Góra”
• Kawerna pod fortem 48 „Batowice”
• Kawerna, ul. Petöfiego
• Kawerna „Kosocice”
• Kawerny fortu Bodzów
• Kawerna fortu Winnica

Dowództwa

• dowództwo twierdzy
• dowództwo Okręgu I Korpusu

Koszary

Koszary artylerii

• Koszary artylerii im Leopolda Salwatora, ul. Rakowicka
• Koszary artylerii, ul. Rakowicka
• Koszary artylerii, ul. Wielicka
• Koszary artylerii w Arsenale Królewskim, ul. Grodzka
• Koszary artylerii fortecznej, ul. Montelupich

Koszary kawalerii

• Koszary kawalerii, ul. Lubicz
• Koszary kawalerii, ul. Na Zjeździe
• Koszary kawalerii, ul. Kalwaryjska
• Koszary kawalerii, ul. Kapelanka
• Koszary kawalerii, ul. Księcia Józefa
• Koszary kawalerii, ul. Kobierzyńska / Zawiła

Koszary piechoty

• Koszary piechoty Wawel
• Koszary piechoty im Franciszka Józefa
• Koszary piechoty, ul. J. Dekerta
• Koszary piechoty w klasztorze Jezuitów, ul. Grodzka
• Koszary piechoty w Woli Justowskiej, ul. Modrzewiowa

Koszary obrony krajowej

• Koszary obrony krajowej, ul. H. Siemiradzkiego

Pozostałe koszary

• Koszary flotylli wiślanej, ul. Powiśle
• Koszary i magazyny wojsk inżynieryjnych im. Leopolda Salwatora;
• Koszary i magazyny intendentury twierdzy, ul. Wyjazd

Inne obiekty militarne

Strzelnica na Woli Justowskiej

Lotniska

• Lotnisko stałe Rakowice
• Lotnisko polowe Pobiednik

Magazyny

• Dworzec towarowy
• Magazyny inżynieryjne, ul. Kamienna
• Magazyny i składy prowiantowe, ul. Bosacka
• Magazyny prowiantowe w Zabłociu

Prochownie

• Prochownia VI bastionu
• Prochownia w Lesie Wolskim
• Prochownia w Pychowicach
• Prochownia na Woli Duchackiej
• Prochownia w Witkowicach

Strzelnice

• Strzelnica pod fortem 2, ul. Małeckiego
• Strzelnica na Woli Justowskiej, ul. Królowej Jadwigi
• Strzelnica na Zakrzówku, ul. św. Jacka

Szpitale

• Szpital dla rekonwalescentów, Wawel
• Szpital nr 15, ul. Wrocławska

Szkoły

• Szkoła kadetów przy ul. Podchorążych

Pancerze

Wieże pancerne

• Gruson M.80
• Panzelaffete möser M.80
• Panzerlaffete hübitze M.94
• Panzerlaffete kanone M.94
• Beobachtungsstand
• Versensenkpanzer M.02

Kopuły pancerne

• Kopuła pancerna dla dwóch ckm
• Lekka kopuła obserwacyjna

Sponsony pancerne

• Sponson pancerny dla dwóch ckm
• Sponson pancerny – wartownia

Zobacz też

• Szlak Twierdzy Kraków
• Szlak Twierdzy Kraków
• Obszary warowne w Twierdzy Kraków
• Komendanci Twierdzy Kraków

Bibliografia

• JanuszJ. Bogdanowski JanuszJ., Warownie i zieleń twierdzy Kraków, Kraków 1979 . Brak numerów stron w książce
• Janusz Bogdanowski, Fortyfikacje austriackie na terenie Galicji w latach 1850–1914, Krakowski Oddział Towarzystwa Polsko-Austriackiego, 1993 – 46 pages
• JanJ. Piwowoński JanJ., Mury które broniły Krakowa, Kraków 1991 . Brak numerów stron w książce
• KrzysztofK. Wielgus KrzysztofK., WaldemarW. Brzoskwinia WaldemarW., Spojrzenie na twierdzę Kraków, Kraków . Brak numerów stron w książce
• HenrykH. Łukasik HenrykH., AndrzejA. Turowicz AndrzejA., Twierdza znana i nieznana, cz. I, Kraków 2000 . Brak numerów stron w książce
• HenrykH. Łukasik HenrykH., Twierdza znana i nieznana, cz. II, Kraków 2001 . Brak numerów stron w książce
• HenrykH. Łukasik HenrykH., AndrzejA. Turowicz AndrzejA., Twierdza znana i nieznana, cz. III, Kraków 2002 . Brak numerów stron w książce
• MirosławM. Holewiński MirosławM., Kraków przed stu laty – Szczegółowy plan twierdzy Kraków z roku 1904, Kraków 1998 . Brak numerów stron w książce
• JadwigaJ. Środulska-Wielgus JadwigaJ., Zieleń Twierdzy Kraków, Kraków 2005 . Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Serwis poświęcony Twierdzy Kraków