Płochacz pokrzywnica

Płochacz pokrzywnica
	Prunella modularis
	(Linnaeus, 1758)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	płochacze
Rodzaj	Prunella
Gatunek	płochacz pokrzywnica
Synonimy
	Motacilla modularis Linnaeus, 1758;
	Motacilla modularis Linnaeus, 1758;
Podgatunki
	P. m. hebridium Meinertzhagen, 1934; P. m. occidentalis (Hartert, 1910); P. m. modularis (Linnaeus, 1758); P. m. mabbotti Harper, 1919; P. m. meinertzhageni J.M. Harrison & Pateff, 1937; P. m. fuscata Mauersberger, 1971; P. m. euxina Watson, 1961; P. m. obscura (Hablizl, 1783);
	P. m. hebridium Meinertzhagen, 1934; P. m. occidentalis (Hartert, 1910); P. m. modularis (Linnaeus, 1758); P. m. mabbotti Harper, 1919; P. m. meinertzhageni J.M. Harrison & Pateff, 1937; P. m. fuscata Mauersberger, 1971; P. m. euxina Watson, 1961; P. m. obscura (Hablizl, 1783);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; w sezonie lęgowym siedliska całoroczne zimowiska introdukowany
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Płochacz pokrzywnica, pokrzywnica^[4] (Prunella modularis) – gatunek małego ptaka z rodziny płochaczy (Prunellidae).

Prunella modularis

Występowanie

Zamieszkuje większość Europy (poza południowym wschodem kontynentu i częścią wybrzeży Morza Czarnego, południem Hiszpanii, Włoch i Grecji) i Azję Mniejszą po północny Iran i Kaukaz. Większość osobników z północnej i środkowej Europy regularnie migruje (choć na krótkie dystanse) do południowej i południowo-zachodniej Europy (basen Morza Śródziemnego), a niektóre swą wędrówkę kończą dopiero na wybrzeżach północnej Afryki. Na lęgowiska wracają wczesną wiosną. Ostatnie dekady przynoszą rozrost areału na północny zachód. Populacje zachodnioeuropejskie natomiast są osiadłe. Ptak ten został introdukowany na Nowej Zelandii^[3] w drugiej połowie XIX wieku; obecnie jest tam ptakiem pospolitym i szeroko rozpowszechnionym, choć rzadszym w północnej części Wyspy Północnej^[5].

W Polsce średnio liczny gatunek lęgowy w górach (mimo to jest mało znanym ptakiem), na niżu nieliczny, częstszy jest zatem w górach do górnej granicy kosówki (do wys. 2000 m n.p.m.), gdzie lokalnie może być bardzo liczny; natomiast na niżu lokalnie bywa bardzo nieliczny^[6]. Do Polski przylatuje na przełomie marca i kwietnia, a odlatuje z kraju we wrześniu lub październiku. Część osobników jednak corocznie zimuje, głównie w zachodniej części kraju.

Systematyka

Wyróżniono osiem podgatunków P. modularis^[7]^[2]:

P. modularis hebridium – Irlandia i Hebrydy (na zachód od Szkocji).
P. modularis occidentalis – Szkocja (z wyjątkiem Hebrydów), Anglia i zachodnia Francja.
P. modularis modularis – płochacz pokrzywnica, pokrzywnica^[4] – północna i środkowa Europa.
P. modularis mabbotti – Półwysep Iberyjski, południowo-środkowa Francja i Włochy.
P. modularis meinertzhageni – Bałkany.
P. modularis fuscata – południowy Krym (północne wybrzeża Morza Czarnego).
P. modularis euxina – północno-zachodnia i północna Turcja.
P. modularis obscura – płochacz łuskowany^[4] – północno-wschodnia Turcja, Kaukaz i północny Iran.

Charakterystyka

Cechy gatunku

Dzięki maskującemu upierzeniu pokrzywnica jest często niezauważana lub mylona z wróblem

Ptak drobny, o krępej sylwetce i skromnym, maskującym ubarwieniu. Z upierzenia podobny do wróbla domowego, lecz smuklejszy i o cieńszym dziobie. Z daleka wygląda na jednolicie brązowego. U obu płci głowa z ciemniejszymi pokrywami usznymi, kark, gardło i pierś ciemnoniebieskoszare. Wierzch głowy, grzbiet i kuper rdzawobrązowe, wzorzyste, szyja, ogon i skrzydła intensywnie brązowe z ciemnymi prążkami i plamkami. Brązowy wierzch ciała mocno kreskowany z plamami układającymi się w smugi, ciemne kreskowanie widoczne też z boku brzucha. Sterówki są jednolicie zabarwione, inaczej niż u płochacza halnego, u którego kończą się dużymi, białymi lub ochrowymi plamami. Ma cienki, szydłowaty i szerszy u nasady dziób, pomarańczowobrązowe nogi oraz jasne oczy. Młode pokrzywnice są podobne do dorosłych ptaków, ale mają ciemne prążki od spodu. Ptak bardzo ostrożny i płochliwy (stąd „płochacz”), nigdy nie pokazuje się na otwartej przestrzeni. Dorosłe pokrzywnice mają czerwoną tęczówkę, młode ciemnobrązową. Przypomina nieco rudzika, ale w czasie żerowania bardziej przykuca.

Wymiary średnie

długość ciała ok. 15 cm
rozpiętość skrzydeł 22 cm

Masa ciała

ok. 21 g

Głos

Odgłos pokrzywnicy

Mimo skrytego trybu życia wiosną samce zdradzają swoją obecność dźwięczną, perlistą szybką, ale nieurozmaiconą pieśnią wykonywaną na wierzchołkach drzew iglastych. Przypomina szybkie i wibrujące gwizdanie – ostre i silne „tii”. Poza okresem lęgowym z daleka słyszane jest jego wabienie. Odgłosy te wydawane są u europejskich populacji również zimą, gdyż ptaki te tutaj zimują. W czasie śpiewania przyjmuje wyprostowaną postawę.

Biotop

Bory i lasy mieszane z gęstym krzewiastym poszyciem świerkowym i sosnowym, iglaste młodniki, wiklinowe zarośla i zgrupowania kosodrzewiny w górach. W okresie lęgowym spotkać ją można w miejskich parkach, na cmentarzach i w większych ogrodach, gdzie trzyma się niskiej, gęstej roślinności. Większość czasu ptak ten spędza w gęstwinie krzaków nisko nad ziemią, choć samiec śpiewa wiosną na wysokich drzewach i krzewach.

Okres lęgowy

Toki

Osobnik dorosły zimą

Samiec w okresie lęgowym śpiewający na kosówce

Pokrzywnice na lęgowiska wracają w marcu i kwietniu, a okres lęgowy trwa do lipca. Pary nie są monogamiczne, z czego korzysta samica. Przyszła matka kopuluje z wieloma samcami. Te odwdzięczają się jej w trakcie karmienia młodych. Samiec jednak może wymusić na partnerce, aby całe potomstwo miało jego materiał genetyczny. Przed zapłodnieniem sprawdza, czy ta nie spółkowała z innym samcem, dziobiąc jej kloakę tak długo, aż ona wydali całe lub większość nasienia innych konkurentów. Dopiero to jest sygnałem do zbliżenia. Zabiegi te mogą okazać się bezskuteczne, gdy samica skontaktuje się z kolejnym samcem.

Gniazdo

Nisko w gęstych świerkach i innych drzewach lub krzewach (głównie iglastych i ozdobnych), żywopłotach. Ma kształt czarki i jest zbudowane z gałązek, źdźbeł trawy, z zewnątrz są w nie wplecione zielone mchy. Wyściółkę stanowią czerwone sporofity płonnika, delikatne źdźbła, pióra i włosie. Tylko wyjątkowo zajmuje gniazdo innego ptaka. Konstrukcja lęgowa jest dobrze ukryta w gęstym podszycie leśnym.

Jaja

Gniazdo pokrzywnicy

Jajo kukułki i jaja pokrzywnicy

W kwietniu pierwszy, a w połowie czerwca drugi lęg. W jednym lęgu składa 4–5 jaj o intensywnym niebieskim kolorze bez plamek, o średnich wymiarach 19x14 mm (czasem mogą mieć parę czerwonych plamek). Mimo iż jaja rzucają się w oczy i mogłyby zwracać uwagę drapieżników, tak nie jest. Gniazdo usytuowane jest w ciemnych zakamarkach krzewów, gdzie ochronne plamkowanie nie jest potrzebne (w przeciwieństwie do ptaków gnieżdżących się na otwartych terenach). Samej samicy jasna barwa jaj pomaga w ich szybkim odnalezieniu w gęstwinach.

Wysiadywanie i pisklęta

Samiec i samica wysiadują jaja na zmianę przez okres 12–14 dni. Pisklęta przebywają w gnieździe przez okres 12–14 dni i karmione są przez rodziców owadami (wtedy dorosłe ptaki preferują dietę zwierzęcą). Swoje miejsce wyklucia opuszczają, gdy nabędą zdolności do lotu.

Pożywienie

W lecie drobne stawonogi – dojrzałe owady, ich larwy, poczwarki, pająki i ślimaki, a zimą małe ziarna roślin oleistych i jagody.

Wąski dziób pokrzywnicy świadczy o jej zwierzęcej diecie, która dominuje wiosną i latem. Pokarm roślinny przybiera na znaczeniu zimą, gdy tylko wyjątkowo ptaki natrafiają na stadia spoczynkowe bezkręgowców. Owady są przeważnie łowione w locie, choć gdy przeciska się przez gęstwiny, dziobie każdą zdobycz jaką napotka. Ma umiejętność obdziobywania nasion i jagód z pędów i wierzchołkowych gałęzi w trakcie podskoków i gdy leci w powietrzu.
W czasie żerowania owady znajduje pod krzakami, młodymi drzewami iglastymi, w kupkach liści i stosach gałęzi.

Status i ochrona

IUCN uznaje płochacza pokrzywnicę za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 25–44 miliony dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy^[3].

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[8]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[9]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja pokrzywnicy w Polsce liczyła 127–167 tysięcy par lęgowych^[10].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Prunella modularis, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Dunnock (Prunella modularis). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-03)]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Prunella modularis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b ^c Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Prunellidae Richmond, 1908 (1840) - płochacze - Accentors (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-02-12].
↑ Santos, E.S.A.: Dunnock. [w:] New Zealand Birds Online [on-line]. 2013. [dostęp 2021-02-12]. (ang.).
↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 574. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego bardzo nieliczny oznacza zagęszczenie 0,1–1 par na 100 km², średnio liczny – 10–100 par na 100 km², a bardzo liczny – 1000–10 000 par na 100 km².
↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Waxbills, parrotfinches, munias, whydahs, Olive Warbler, accentors, pipits. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-02-12]. (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

Bibliografia

Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: „Delta”, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
Klaus Richarz: Ptaki. Przewodnik. Warszawa: „Muza”, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Karel Štastný: Ptaki śpiewające. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1993. ISBN 83-70663-80-X.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Prunella modularis, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[ibc-2] Dunnock (Prunella modularis). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-03)]. (ang.).

[iucn-3] Prunella modularis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-4] Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Prunellidae Richmond, 1908 (1840) - płochacze - Accentors (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-02-12].

[nz-5] Santos, E.S.A.: Dunnock. [w:] New Zealand Birds Online [on-line]. 2013. [dostęp 2021-02-12]. (ang.).

[6] Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 574. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego bardzo nieliczny oznacza zagęszczenie 0,1–1 par na 100 km², średnio liczny – 10–100 par na 100 km², a bardzo liczny – 1000–10 000 par na 100 km².

[ioc-7] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Waxbills, parrotfinches, munias, whydahs, Olive Warbler, accentors, pipits. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-02-12]. (ang.).

[8] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[clpp-9] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[biuletyn2019-10] Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]