Wikipedia

Etna

Sycylijski wulkan
Ten artykuł dotyczy wulkanu. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Etna (łac. Aetna; scn. Mungibeddu, Muntagna lub Mongibello) – czynny stratowulkan we Włoszech, na wschodnim wybrzeżu Sycylii. Najwyższy i największy w Europie stożek wulkaniczny.

Etna
Ilustracja
Etna z Katanią na pierwszym planie
Państwo

 Włochy

Położenie

Sycylia

Wysokość

ok. 3357 (wskutek wybuchów ulega zmianom) m n.p.m.

Wybitność

ok. 3357 m

Położenie na mapie Sycylii
Mapa konturowa Sycylii, po prawej nieco u góry znajduje się czarny trójkącik z opisem „Etna”
Położenie na mapie Włoch
Mapa konturowa Włoch, na dole nieco na prawo znajduje się czarny trójkącik z opisem „Etna”
Ziemia37°45′18″N 14°59′42″E/37,755000 14,995000
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Etna[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
ilustracja
Państwo

 Włochy

Typ

przyrodniczy

Spełniane kryterium

VIII

Numer ref.

1427

Region[b]

Europa i Ameryka Północna

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

2013
na 38. sesji

37°43′46″N 15°00′17″E/37,729444 15,004722
  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
  2. ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Etna zajmuje powierzchnię co najmniej 1250 km². Wulkan zaczął powstawać ok. 500 tys. lat temu. Pierwsze wzmianki o erupcjach pochodzą z ok. 1500 roku p.n.e. Szacuje się, że od tamtego czasu było ponad 200 wybuchów. Aktualna wysokość to ok. 3357 m n.p.m. (aktywność wulkanu powoduje zmiany wysokości ).

Od 1987 roku część obszarów Etny chroniona jest poprzez Park Regionalny Etna. W 2013 roku wulkan został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Etymologia

edytuj

Jest kilka hipotez pochodzenia nazwy wulkanu.

Słowo może pochodzić od wymowy greckiego Aitna (Αίτνη) pochodzącego od słowa wywodzącego się z klasycznego języka greckiego αἴθω (aitho czyli ‘palić’[a])[1][2].

Niemniej tę hipotezę odrzuca Adrian Room w swojej książce Placenames of the World i twierdzi, że Etna pochodzi od fenickiego słowa attano (‘piec, palenisko’[b])[3][4].

Rzymianie nazywali Etnę – Aetna, natomiast Arabowie Dżabal al burkan lub Dżabal Aṭma Ṣiqilliyya (‘wulkan’ lub ‘najwyższa góra Sycylii’[c])[1].

Później wulkan nazywano Mons Gibel, co było połączeniem dwóch słów określających górę – łacińskiego mons i arabskiego gibel[1].

Na Sycylii używane są również nazwy Mungibeddu (odniesienie do dwóch centralnych kraterów), Muntagna (w skrócie można to tłumaczyć jako góra) lub Mongibello[1][5][4]. Według jednej z hipotez nazwa Mongibello wywodzi się od słowa Milciber (qui ignem mulcet – ‘kto uspokaja ogień’), jednej z łacińskich nazw góry, używanej, by zakląć destrukcyjne moce wulkanu[1]. Współcześnie, nazwa Mongibello używana jest dla określenia samego szczytu Etny[1].

Geologia

edytuj

Powstanie i budowa

edytuj
 
Zdjęcie satelitarne Etny
 
Powstawanie wulkanów w pobliżu strefy subdukcji

Stratowulkan powstał w późnym plejstocenie i holocenie, jest tym samym najstarszym stratowulkanem na Ziemi. Leży na geologicznie złożonym obszarze nad strefą subdukcji euroazjatyckiej i afrykańskiej płyty tektonicznej w okolicy trzech lokalnych uskoków Tindari-Giardini, Comiso-Messina, M. Kumeta-Alcantara na granicy podwodnej Skarpy Maltańskiej[6][7][8][9].

Pierwsze erupcje wulkanu miały miejsce u jego obecnych podstaw, gdzie wykryto obecność jednej ze skał bazaltowych – toleitu. Stanowią niewielki procent skał, z których zbudowany jest wulkan i powstały w wyniku podwodnych erupcji szczelinowych około 500 tysięcy lat temu[9][10][11].

Wulkan formował się w kierunku osi zachodniej i tak w wyniku kolejnych erupcji i wypełniania się zatoki zastygłą lawą powstał stożek wulkaniczny noszący nazwę Callanna (ok. 168–100 tys. lat temu), przez kolejne lata w kierunku zachodnim uformowały się stożki Trifoglietto I, który został pokryty przez Trifoglietto II (ok. 80–64 tys. lat temu). W wyniku zapadnięcia się Trifoglietto II powstała kaldera Valle del Bove[11][10][12].

Wulkan zaczął formować się ok. 34–30 tys. lat temu. Powstały stożek Ellittico w wyniku potężnej eksplozji ok. 20–15 tys. lat temu utworzył kalderę o średnicy ok. 4 km o tej samej nazwie[13]. W miejscu tej kaldery zaczął powstawać stożek Mongibello, który dziś góruje nad Sycylią[11][10].

Wulkan zbudowany jest głównie z trachitów i bazaltów[14].

Obecny kształt

edytuj

Etna zajmuje powierzchnię co najmniej 1250 km² przy obwodzie ponad 135 km. Stratowulkan rozciąga się od północy na południe i przypomina kształtem elipsę o wymiarach 47 na 38 km[15]. Na wschodnim stoku widoczna jest charakterystyczna kaldera Valle del Bove o stromych ścianach, głębokości do 1000 m i wymiarach około 5 × 10 km w kształcie podkowy otwartej na wschód[16]. Kaldera zajmuje powierzchnię 35 km² przy obwodzie około 18 km[17].

Wysokość Etny sięga ok. 3340 m n.p.m. (północno-wschodni krater) i jest to wartość, która z uwagi na aktywność wulkanu ulega ciągłym zmianom. W 1932 roku podawano wysokość 3263 m, w 2004 roku – 3350 m natomiast w 1865 roku – prawdopodobnie ok. 3390 m[18][19][20]

Etna ma cztery główne kratery[21][22]:

  • Bocca Nuova oraz Voragine, które utworzyły się z centralnego krateru odpowiednio w 1945 i 1968 roku
  • Krater północno-wschodni, który powstał w 1911 roku (tu jest najwyższy punkt wulkanu Etna)
  • Krater południowo-wschodni, który powstał w 1971 roku

Na zboczach Etny można znaleźć ponad 270 innych nieaktywnych już kraterów bocznych.

Erupcje

edytuj
 
Dom zniszczony przez lawę na zboczach Etny
 
Katania z widoczną w tle płynącą lawą
 
Erupcja z 2002 roku

Etna jest jednym z najbardziej aktywnych wulkanów na świecie. Przez prawie cały czas można obserwować jego aktywność w postaci wydobywających się gazów i pary, a w czasie erupcji wyrzucanie materiałów piroklastycznych w tym bomb wulkanicznych czy popiołu[23].

W rejonie wulkanu zamieszkuje odpowiednio[16]:

  • w odległości 5 km – 78 osób;
  • w odległości 10 km – 3291 osób;
  • w odległości 30 km – 1 016 540 osób;
  • w odległości 100 km – 3 052 770 osób.

Bezpośrednio u podnóża wulkanu położone są miejscowości: Adrano, Belpasso, Biancavilla, Bronte, Castiglione di Sicilia, Giarre, Linguaglossa, Maletto, Mascali, Milo, Nicolosi, Pedara, Piedimonte Etneo, Ragalna, Randazzo, Sant’Alfio, Santa Maria di Licodia, Trecastagni, Viagrande, Zafferana Etnea. Według danych z 2001 roku łączna liczba mieszkańców tych gmin wynosiła 213 228, najwięcej w leżącym po południowej stronie wulkanu Adrano – 34 490.

Aktywność wulkaniczna Etny jest jedną z najlepiej udokumentowanych na świecie[24]. Pierwsze wzmianki o erupcjach pochodzą z około 1500 roku p.n.e.; szacuje się, że od tamtego czasu miało miejsce ponad 200 wybuchów. W latach od 1500 p.n.e. do 1699 n.e – 71 erupcji, z czego 14 przed narodzeniem Chrystusa[19]. Za najpotężniejszą uważa się erupcję trwającą od 11 marca do 11 lipca 1669 roku, w trakcie której wulkan wyrzucił ogromne ilości lawy (pokryła ona powierzchnię około 37 km²[25]) i materiału piroklastycznego. Lawa pokonała ok. 16 km, niszcząc po drodze kilka wsi. Ostatecznie dotarła do morza oraz Katanii, częściowo ją niszcząc[19][7]. Podczas tej erupcji próbowano zmienić bieg płynącej lawy poprzez wykopanie rowu; była to pierwsza taka próba na świecie[25][7].

Erupcje do 1579 roku

edytuj

Potwierdzone daty historycznych erupcji do roku 1579[16][26]:

  • 1400 p.n.e
  • 695 p.n.e
  • sierpień 479 p.n.e
  • 475 p.n.e
  • marzec – kwiecień 425 p.n.e
  • 396 p.n.e
  • 140 p.n.e
  • 135 p.n.e
  • 122 p.n.e
  • 49 p.n.e
  • 44 p.n.e
  • 36–35 p.n.e
  • 32 p.n.e
  • około 10–20 n.e
  • 38–40 n.e
  • 1–9 lutego 252 n.e
  • 1062–1064 n.e
  • 4 lutego 1169 n.e
  • 1284–1285 n.e
  • 28 lipca – sierpień 1329 n.e
  • 5–6 sierpnia 1381 n.e
  • 8–25 listopada 1408 n.e
  • 1444 n.e
  • 25 września 1446 n.e
  • 21 września 1447 n.e
  • 1493–1500 n.e
  • 22 marca – kwietnia 1536 n.e
  • 10 maja – lipca/sierpnia 1537 n.e
  • listopad/grudzień 1566 n.e
  • wrzesień 1579 n.e

Erupcje od 1603

edytuj

Potwierdzone erupcje od roku 1603[16][27][28][29]:

Park Regionalny Etna

edytuj

17 marca 1987 roku został utworzony obszar chroniony obejmujący wulkan w postaci Parku Regionalnego Etna. Park został utworzony w celu ochrony krajobrazu w związku ze wzrastającą obecnością człowieka. Powierzchnia parku wynosi 580 km² i leży on na terenach gmin: Adrano, Belpasso, Biancavilla, Bronte, Castiglione di Sicilia, Giarre, Linguaglossa, Maletto, Mascali, Milo, Nicolosi, Pedara, Piedimonte Etneo, Ragalna, Randazzo, Sant’Alfio, Santa Maria di Licodia, Trecastagni, Viagrande, Zafferana Etnea[30].

 
Etna i Rocca di Salvatesta, Góry Pelorytańskie

Na terenie parku jest blisko 200 jaskiń utworzonych przez płynącą lawę, które wykorzystywane były przez ludzi jako schronienie, miejsca pochówków i do składowania śniegu[31].

W 2013 roku wulkan został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO[32].

Flora

edytuj

Łączna liczba gatunków roślin na terenie samego parku wynosi około 430, z czego 35 gatunków endemicznych dla Sycylii i Włoch oraz 12 dla obszaru Etny[33]. Występowanie roślinności wokół wulkanu zależne jest głównie od wysokości. Wyróżnić można cztery główne strefy[e]:

  • strefa roślinności rozciągająca się poniżej 1000–1100 m n.p.m.
  • strefa roślinności rozciągająca się od ok. 1000–1100 do ok. 1400–1450 m n.p.m.
  • strefa roślinności rozciągająca się od ok. 1400–1450 do ok. 2200–2250 m n.p.m.
  • strefa roślinności najwyższa rozciągająca się powyżej 2200–2250 m n.p.m.

Strefa do 1000–1100 m n.p.m.

edytuj

Obszary te zostały głównie zdominowane przez roślinność rozpowszechnioną przez człowieka. Są gaje cytrusowe, oliwne, migdałowe, pistacjowe oraz drzewa owocowe[34][14]. Można natrafić na Euphorbia dendroides z rodziny wilczomleczowate, Genista aetnensis z janowców, dąb ostrolistny, chmielograb europejski, wawrzyn szlachetny, wiązowiec południowy, Celtis tournefortii z wiązowców, pistacja terpentynowa czy dąb burgundzki[34].

Strefa od ok. 1000–1100 do ok. 1400–1450 m n.p.m.

edytuj
 
Sosna czarna na stoku Etny

W tym pasie wysokości można spotkać takie gatunki roślin jak: endemiczna Betula aetnensis (brzoza), sosna czarna, buk zwyczajny, topola osika, kasztan jadalny czy występujące na starych podłożach lawy dąb ostrolistny[35][36]. Z mniejszych roślin orlica pospolita, omieg wschodni, klinopodium pospolite czy Daphne laureola z rodzaju wawrzynek[36].

Strefa od ok. 1400–1450 do ok. 2200–2250 m n.p.m.

edytuj

Strefa ta jest określana jako pas lasów bukowych. Lasy bukowe głównie można spotkać na stokach północnym i północno-wschodnim. Pojedyncze drzewa można spotkać nawet na 2400 m. Obecność buków na tej wysokości i szerokości geograficznej jest wyjątkowa dla całej Europy[37]. Oprócz buków można natrafić na sosnę czarną czy brzozę. Z mniejszych roślin Berberis aetnensis z rodzaju berberys, jałowiec pospolity, mydlnica sycylijska czy szczaw Rumex aetnensis[37][38].

Strefa roślinności powyżej 2200–2250 m n.p.m.

edytuj

Na tych wysokościach występują już zazwyczaj murawy wysokogórskie, powyżej ok. 3000 m dominuje zastygła lawa i tzw. pustynia wulkaniczna[37][14].

Niemniej mimo niesprzyjających warunków występują takie gatunki roślin jak endemiczna Astracantha sicula. Na skałach można natrafić na Berberis aetnensis. Ponadto Genista aetnensis, Adenocarpus bivonii, wiechlina cebulkowata czy Galium aetnicum z rodzaju przytulia[39][40]. Powyżej ok. 2450 m roślinność zaczyna występować rzadziej, na wysokości 2900–2950 m można natrafić jeszcze na Hypochoeris robertia z rodzaju prosienicznik czy endemiczne Anthemis aetnensis (rumian), Senecio aetnensis, Rumex aetnensis, Cerastium aetneum[39].

Oprócz tego, w niższych partiach tej strefy występują pojedyncze buki i osiki[41].

Fauna

edytuj

Duży obszar, zróżnicowanie wysokości oraz terenów (lasy, bagna, łąki czy skalne półki) mają wpływ na dużą bioróżnorodność zwierząt zamieszkujących obszar Etny. Można tym samym wyróżnić wiele gatunków ssaków, ptaków oraz gadów i płazów[42].

Ssaki

edytuj
 
Lis rudy na południowym zboczu Etny

Z ssaków spotkać można spotkać takie gatunki jak: lis rudy, żbik europejski, łasica pospolita, tchórz zwyczajny, kuna leśna, popielica szara, żołędnica europejska, jeżozwierz afrykański, kret apeniński, jeż zachodni, Lepus corsicanus z rodziny Lepus, królik europejski. Do tego osiem gatunków nietoperzy[42], w tym: borowiec wielki, nocek duży, gacek brunatny czy Miniopterus schreibersii[43].

Awifauna

edytuj

Więcej niż połowa ptaków gniazdujących na Sycylii, gniazduje w okolicy wulkanu Etna[43], są to m.in. takie gatunki jak: płomykówka zwyczajna, pójdźka zwyczajna, syczek zwyczajny, uszatka zwyczajna, pustułka zwyczajna, puszczyk zwyczajny, sokół wędrowny, myszołów zwyczajny, krogulec zwyczajny, orzeł przedni, dudek, sosnówka, wierzbówka zwyczajna, czapla nadobna, potrzeszcz i wiele innych[43].

Gady i płazy

edytuj

Z gadów takie gatunki jak: żółw błotny, żółw grecki, gekon turecki, gekon murowy, zaskroniec zwyczajny, gniewosz plamisty, natomiast z płazów podgatunek salamandry plamistej – Salamandra salamandra gigliolii, ropucha szara, ropucha zielona czy Discoglossus pictus z rodzaju Discoglossus[43].

Turystyka i rolnictwo

edytuj

Turystyka

edytuj
 
Stok narciarski na zboczu Etny

Etna odgrywa ważną rolę dla turystyki na Sycylii, a przede wszystkim dla prowincji Katania. Zimą zaśnieżony szczyt i zbocza przyciągają narciarzy, jednym z kurortów narciarskich leżącym na północnym stoku jest Piano Provenzana z 5 wyciągami i 4 trasami w Linguaglossa[44][45]. Do tego wiele okolicznych muzeów, a przede wszystkim krajobraz wulkanu z możliwością wycieczek pieszych, rowerowych i konnych wpływa na liczbę turystów[46].

Według danych dotyczących przepływu turystów dla Parku Regionalnego Etna pomiędzy 2001 a 2007 rokiem zanotowano 77% przyrost liczby turystów, natomiast względem 2007 a 2010 z kolei spadek o 11%. W 2010 roku liczba turystów wynosiła 79 tysięcy, natomiast liczba dób hotelowych 255 tysięcy (64% turystów skorzystało z hoteli 3-gwiazdkowych[47]. Poniżej dane z poszczególnych lat[48]:

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Liczba turystów 70 036 72 639 84 130 102 588 109 009 116 583 113 109 92 467 83 351 79 178
Doby hotelowe 196 266 199 838 252 492 288 234 320 921 337 559 347 350 317 860 280 562 255 471

Rolnictwo

edytuj

Z uwagi na żyzną glebę zbocza oraz rejony obszaru wulkanu Etna wykorzystywane są do uprawy winorośli, pomarańczy czy oliwek[49].

Winnicom powstającym na zboczach Etny od wieków (Grecy posiadali winnice już w VI w. p.n.e.) sprzyja żyzna wulkaniczna gleba (skały magmowe pokryte cienką warstwą gleby) oraz duża dobowa różnica temperatur – dzięki czemu winogrona długo dojrzewają (zbiór z najwyżej położonych winnic odbywa się w drugiej połowie listopada). Winnice zajmują obszar około 2900 hektarów z czego 1100 w apelacji DOC Etna. Główni producenci wina z Etny: Benanti, Tenuta delle Terre Nere, Passopisciaro czy Cottanera[50][51].

Oprócz winnic, zbocza wulkanu Etna pełne są gajów oliwnych, cytrusowych czy figowych. Gaje cytrusowe występują od poziomu morza do ok. 550 m. Podobnie jak w przypadku winnic, gaje oliwne czy figowe były uprawiane już przez Greków po skolonizowaniu Sycylii[52].

Mitologia

edytuj

Według mitologii greckiej wulkan Etna powstał w konsekwencji walki Zeusa z Tyfonem. Zeus pokonał Tyfona przywalając go górą Etna. Erupcje wulkanu to płomienie, jakie wyziewa potwór lub resztki piorunów Zeusa[53].

Prawdopodobnie wulkan jest miejscem, gdzie Hefajstos miał jedną ze swoich kuźni[54][55].

Możliwe również, że Demeter, szukając córki, odpaliła pochodnie od ogni wulkanu Etna[56].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ ang.: to burn.
  2. ↑ ang.: furnace.
  3. ↑ ang.: volcano lub Sicily’s highest mountain.
  4. ↑ a b Przybliżone wartości.
  5. ↑ Występowanie roślinności w mniejszym stopniu zależy również od położenia stoku oraz jego nachylenia, stąd trudno wyznaczyć konkretne granice poszczególnych stref.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f Puglisi i inni ↓, s. 26.
  2. ↑ Woodhouse’s English-Greek Dictionary Page Image. artflx.uchicago.edu. [dostęp 2015-07-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-24)].
  3. ↑ Volcano – Podictionary Word of the Day. [dostęp 2015-07-16]. (ang.).
  4. ↑ a b Lopes 2005 ↓, s. 211–212.
  5. ↑ Etna (Mongibello): Climbing, Hiking & Mountaineering: SummitPost. summitpost.org. [dostęp 2015-07-22].
  6. ↑ Global Volcanism Program: Etna – Background. volcano.si.edu. [dostęp 2015-07-16].
  7. ↑ a b c Mount Etna Volcano, Italy: Map, Facts, Eruption Pictures. geology.com. [dostęp 2015-07-16].
  8. ↑ Sicily-Malta Escarpment, Undersea Features – Geographical Names, map, geographic coordinates. geographic.org. [dostęp 2015-07-22].
  9. ↑ a b fxgraphica.com: Mount Etna’s volcanological evolution: the beginning, the tholeiitic period. Gruppo Guide Etna Nord. [dostęp 2015-07-22].
  10. ↑ a b c Guida naturalistica della Provincia di Catania. messinacity.com. [dostęp 2015-09-02]. (wł.).
  11. ↑ a b c Lopes 2005 ↓, s. 212.
  12. ↑ fxgraphica.com: Mount Etna’s volcanological evolution: growth, the alkaline period. Gruppo Guide Etna Nord. [dostęp 2015-09-02].
  13. ↑ The geological history of Mount Etna – Sistema Rischio Vulcanico. srv1.rm.ingv.it. [dostęp 2015-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-07)].
  14. ↑ a b c Etna, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-07-16].
  15. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 27.
  16. ↑ a b c d Global Volcanism Program: Etna – Additional data. volcano.si.edu. [dostęp 2015-07-16].
  17. ↑ L’Etna – la valle del Bove. cataniaperte.com. [dostęp 2015-09-02].
  18. ↑ Mount Etna, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2015-07-16] (ang.).
  19. ↑ a b c Renato Cristofolini: L’Etna nell’ambito del vulcanismo terrestre. [dostęp 2015-07-16]. (wł.).
  20. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 29.
  21. ↑ Boris Behncke: Sezione di Catania. INGV. [dostęp 2015-07-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-05)].
  22. ↑ Lopes 2005 ↓, s. 219.
  23. ↑ Etna. [dostęp 2015-07-16]. (pol.).
  24. ↑ Global Volcanism Program: Etna – General Information. volcano.si.edu. [dostęp 2015-07-16].
  25. ↑ a b Lopes 2005 ↓, s. 213.
  26. ↑ Tanguy i inni ↓, s. 4.
  27. ↑ Etna volcano news and eruption updates / 3 Nov – 12 Dec 2015 [online], volcanodiscovery.com [dostęp 2015-12-20].
  28. ↑ Tanguy i inni ↓, s. 6–8.
  29. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 44.
  30. ↑ Parco dell'Etna: The Protected Area. parks.it. [dostęp 2015-09-02].
  31. ↑ Parco dell'Etna: Points of Interest. parks.it. [dostęp 2015-09-02].
  32. ↑ UNESCO: Mount Etna. [dostęp 2017-09-03]. (ang.).
  33. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 22 Annex 8.
  34. ↑ a b fxgraphica.com: The flora of Mount Etna, low mediterranean plain. Gruppo Guide Etna Nord. [dostęp 2015-09-02].
  35. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 58.
  36. ↑ a b fxgraphica.com: The flora of Mount Etna, mountainous mediterranean plain. Gruppo Guide Etna Nord. [dostęp 2015-09-02].
  37. ↑ a b c Puglisi i inni ↓, s. 59–63.
  38. ↑ fxgraphica.com: The flora of Mount Etna, high mediterranean plain. Gruppo Guide Etna Nord. [dostęp 2015-09-02].
  39. ↑ a b Puglisi i inni ↓, s. 64–65.
  40. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 68.
  41. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 68, 59–63.
  42. ↑ a b Puglisi i inni ↓, s. 69.
  43. ↑ a b c d Puglisi i inni ↓, s. Annex 7 Zoological study.
  44. ↑ Etna. jedziemynasycylie.pl. [dostęp 2015-09-02].
  45. ↑ Mount Etna Nord Piano Provenzana Linguaglossa Ski Resort Guide, Location Map & Mount Etna Nord Piano Provenzana Linguaglossa ski holiday accommodation. snow-forecast.com. [dostęp 2015-09-02].
  46. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 125.
  47. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 133, 127.
  48. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 127.
  49. ↑ Puglisi i inni ↓, s. 101.
  50. ↑ Etna – wina jak wulkan gorące. magazynwino.pl. [dostęp 2015-09-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
  51. ↑ The Wines of Mount Etna: From High-altitude, Volcanic Vineyards Come Wines with Attitude – Wine Words Wisdom. winewordswisdom.com. [dostęp 2015-09-03].
  52. ↑ Chester 1985 ↓, s. 19, 58.
  53. ↑ Kubiak 1997 ↓, s. 79, 111.
  54. ↑ Kubiak 1997 ↓, s. 79.
  55. ↑ Kubiak 1997 ↓, s. 299, 303.
  56. ↑ Kubiak 1997 ↓, s. 216.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Etna&oldid=74590132”