Manganese

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

El manganés l'è 'n elemènt chìmich enserìt endèla tàola periòdica dei elemèncc col sìmbol Mn. El g'ha nömer atòmich 25, che völ dì che 'l nùcleo de 'n àtom de manganés el g'ha vintisich prutù.

Manganese
25 Mn                                                                                                                                                                                                                                                               cróm ← manganese → fèr
Aspèt
Aspèt de l'elemènt arzentàt, metàlich
Generalità
Nòm, sìmbol, nömer atòmich	manganese, Mn, 25
Serie	metai del bloch d
Grupo, periot, bloch	7, 4,
Densità	7470 kg/m³
Dürèsa	6,0
Configürasiù dei eletrù	Configürasiù dei eletrù
Proprietà atomiche
Peso atòmich	54,938049
Ragio atòmich (calc.)	140 (161) pm
Ragio covalènt	139 pm
Configürasiù dei eletrù	[Ar]3d54s2
e− per leèl energétich	2, 8, 13, 2
Stàcc de osidasiù	7, 6, 4, 2, 3 (acido forte)
Strütüra cristalìna	cubica a corpo centrato
Proprietà fìziche
Stat de la matéria	solido (solitamente non magnetico)
Pont de füziù	1 517 K (1 244 °C)
Pont de ebulisiù	2 235 K (1 962 °C)
Volüm molàr	× 10Modell:Val/delimitnum m³/mol
Entalpia vapurizasiù	226 kJ/mol
Calùr de füziù	12,05 kJ/mol
Tensiù de vapùr	121 Pa a 1 517 K
Velocità del suono	5 150 m/s a 293,15 K
Otre proprietà
Nömer CAS	Modell:CAS
Eletronegatività	1,55 (scala di Pauling)
Calùr specìfich	480 J/(kg·K)
Condücibilità elètrica	× 10Modell:Val/delimitnum/(m·Ω)
Condücibilità tèrmica	7,82 W/(m·K)
Energia de prìma iunizasiù	717,3 kJ/mol
En. de segónda iunizasiù	1 509 kJ/mol
En. de tèrsa iunizasiù	3 248 kJ/mol
En. de quàrta iunizasiù	4 940 kJ/mol
Energia de quìnta iunizasiù	6 990 kJ/mol
En. de sèsta iunizasiù	9 220 kJ/mol
En. de sètima iunizasiù	11 500 kJ/mol
Izòtop piö stàbii
iso NA TD DM DE DP 52Mn sintétich 5,591 dé ε 4,712 52Cr 53Mn sintétich 3,74 miliù de agn ε 0,597 53Cr 54Mn sintétich 312,3 dé ε β− 1,377 0,697 54Cr 54Fe 55Mn 100% Mn l'è stàbil con 30 neütrù
iso: isotopo NA: bondànsa en natüra TD: tép de smezamènt DM: modalità de decadimènt DE: energia de decadimènt in MeV DP: prodót del decadimènt

L'è 'n metal gris-bianch, che se 'nsomèa al fèr; l'è dür ma fràgil fés, se rìa a fundìl a fadìga e 'l se òsida 'n gran facilmènt. El manganés metàlich el pöl deentà feromagnétich semài che se ghe fà 'n tratamènt specifich.

El manganés el g'ha 26 izòtopi cunusìcc, che g'ha nömer de màsa 'ntra 44 e 69, e sèt izòmer nücleàr. Apéna giü de chèsti izòtopi, ⁵⁵Mn, l'è stàbil e 'l reprezènta la totalità del manganès natüràl che se tróa sö la tèra.

Stória

El Manganés l'è stat dopràt zamò 'ndèla preistória sóta fùrma de diòsido de manganés come pigmènt négher en sèrte pitüre de 17 000 agn fà.

I Egisià e i Romàni i dopràa dei compòscc de manganés per fabricasiù del védre, per dàga o töga culùr. Gh'è stat troàt del manganés enden quach mineràl de fèr dopràt dei Spartàni.

Endel sècol XI dei tèscc àrabi i dizìa che a mitìga del magnesia nigra endela prudusiù dei aciài fundìcc el ghe dàa piö tàta rezistènsa (Aciàio de Damasco);

Endel sècol XVII, el chìmich todèsch Johann Rudolf Glauber l'è riàt a fà sö el permanganàt. Endela prìma metà del sècol XVIII, l'òsido de manganés l'ìa dopràt per la fabricasiù del clòro.

El chìmich svedés Carl Wilhelm Scheele l'è stat el prim a reconóser che el manganés l'ìa en elemènt chìmich, e 'ndel 1774, el sò coléga Johan Gottlieb Gahn, el l'ha izolàt en fùrma pùra per redüsiù del diòsido de manganés col carbònio, e 'l g'ha demustràt che l'ìa 'n metàl.

En prensépe del sècol XIX, i scensiàcc i g'ha cuminciàt a stüdià de dopràl endela fabricasiù de l'aciàio, e i g'ha utignìt el brevèt. Endel 1816, i g'ha fat càzo che a zontà del manganés al fèr, i la ndürìa sènsa che 'l dentàes piö fràgil. Endel 1858, el prim procedimènt de fabricasiù de l'aciàio (pocedimènt Bessemer) el g'ha lanciàt l'üzo del manganés en metalürgia.