Pluto (dwergplaneet)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| ||||||||||||||||||||||||||
 | ||||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
(134340) Pluto (symbole: .svg){kind=small}
[2] en .svg){kind=small}
[3]) is 'n in 1930 oontdèk hiemelliechaam in us zonnestèlsel, geneump nao de Romeinse god vaan de oonderwereld.. 't Maak deil oet vaan de Kuiperreem, boe 't 't groetste liechaam vaan is. Oondaanks dat is 't kleinder es eus Maon (en versjèllende aander planetair maone).
Bij zien oontdèkking in 1930 gol Pluto, gevoonde nao 'n systematische zeuktoch, es de negende planeet. Decennialaank leek 't inseg in zien soort, tot aander Kuiperreemobjekte woorte oontdèk, boevaan sommege wieneg in umvaank veur Pluto oonderdege. In 2006 woort 't objek daorum, mèt e paar vergeliekbaar objekte, bij de dwergplanete ingedeild. In juli 2015 vloog de ruimdesonde New Horizons veurbij Pluto.
De oontdèkking vaan Pluto
[bewirk | brón bewèrke]
Pluto is op 18 februari 1930 ontdèk door de astronoom Clyde Tombaugh tijdes 't vergelieke vaan fotografische plate op 't Lowell Observatory in Arizona. Tombaugh waor op zeuk nao 'n oonbekinde Planeet X in 'n baon boete die vaan Neptunus, die waor veurspeld door Percival Lowell.
De naom Pluto is neet gans wèllekeureg gekoze, heer verwijs ouch nao de initiale vaan Percival Lowell, d'n astronoom dee langen tied heet gezeuk nao Pluto, mer dit hiemelliechaam noets heet kinne oontdèkke.
Baon roond de zon
[bewirk | brón bewèrke]De baon vaan Pluto is zoe excentrisch tot dit hiemelliechaam gedurende 20 jaor vaan häör 248 jaor dorende umlouptied korter bij de zon steit es de planeet Neptunus. De lèste kier tot dit gebäörde waor vaan 7 februari 1979 tot 11 februari 1999. Boete Pluto en Charon bewege aander Kuipergordel-objekte in 'n vrijwel identieke baon. Inkel bekind objekte in dees klasse zien (90482) Orcus en (28978) Ixion.
Karakteristieke
[bewirk | brón bewèrke]Samestèlling
[bewirk | brón bewèrke]Euver de samestèlling vaan Pluto is vrijwel niks bekind. De gemiddelde deechte vaan de dwergplaneet, oongeveer 2,0 g/cm³, hèlt 't midde tösse dee vaan (water)ies (0,9 g/cm³) en stein (ruim 3 g/cm³). De mies gangbaar theorieë goon daorum oet vaan 'n rotsechtige kern mèt dao-umheen 'n mantel vaan bevrore water. De mantel zouw ouch (eventueel deils) oet vleujend water kinne bestoon, door ioniserende straoling oet radioactief kalium in de kern. Me hoop dao mèt de New Horizons-missie mie dudelekheid euver te kriege.[4]
Atmosfeer
[bewirk | brón bewèrke]| Samestèlling atmosfeer | |
|---|---|
| Stikstof (N2) | > 90% (?) |
| Methaan (CH4) | ~ 1% (?) |
| Koolstofmonoxide (CO) | < 1% (?) |
In augustus 1988 voond 'n staarbedèkking vaan Pluto plaots; de planeet sjoof vaanaof de eerde gezeen, veur 'n staar langs. 't Leech vaan die staar bleek neet abrup achter Pluto te verdwijne en trök te kiere, mer geleidelek. Dit bewees dat Pluto 'n ijl atmosfeer heet. D'n drök daovaan bedroog in 1988 oongeveer 1,5 microbar (0,15 Pa); bij 'n staarbedèkking in 2002 bleek dit verdöbbeld tot 3 microbar. Mesjiens is d'n drök aon 't oppervlak nog get hoeger (100 microbar of mie), want d'n atmosfeer zouw deper kinne zien es woord aongenome (de dwergplaneet zelf zouw daan get kleiner zien).
De samestèlling vaan d'n atmosfeer is naoventrint geliek aon dee vaan de Neptunusmaon Triton. Oet 't gemete molecuulgewiech volg tot 't hoofbestanddeil stikstof is; spectraal zien weier methaan en koolstofmonoxide aongetoend. Dees atmosfeer oontsteit door sublimatie vaan bevrore stikstof en aander ieze aon 't oppervlak vaan de dwergplaneet. Wienie es gevolg vaan de excentrische baon d'n aofstand vaan Pluto tot de zon groeter weurt, zal d'n atmosfeer weer vrijwel gans bevrere. De gering aontrèkkingskracht vaan Pluto maak tot atmosferische gase vrij gemekelek vaan de dwergplaneet wegstruime, veural 't liechte methaan; meugelek belandt e deil bij Charon, die op die meneer evenins 'n hiel ijl atmosfeer zouw kinne opbouwe.
De maone vaan Pluto
[bewirk | brón bewèrke]Sinds 1978 zien bij Pluto vief maone oontdèk. Sterk verbeterde telescope make allewijl op deen aofstand 't vinde vaan objekte vaan tientalle kilometers groet meugelek. Zoe kóste allein vaanaof Eerd al vief maone weure oontdèk. Mèt oonderzeuk in situ kóste nog kleinder objekte weure oontdèk. New Horizons heet in d'n aonluip nao ziene flyby evels gein nui maone mie gevoonde, zoetot 't totaol op vijf blijf.[5]
Charon (134340-I)
[bewirk | brón bewèrke]
Tösse 1978 en 2005 waor vaan Pluto slechs ein natuurleke maan bekind, geneump Charon, oontdèk door James Christy en Robert Harrington. Charon heet 'n middellijn vaan 1205 km en drejt in 'n vrijwel cirkelvörmege baon um Pluto op 'nen aofstand vaan 19.570 km. De massa vaan Pluto is slechs ach kier zoe groet es dee vaan Charon. 't Gevolg daovaan waor tot 't massazwoertepunt bij dees combinatie es einige in us zonnestèlsel wied boete 't oppervlak vaan de "planeet" ligk. 'n Aander opmerkelek fenomeen is tot dees hiemelliechame altied mèt dezelfde kant nao-ein geriech blieve; ze bevinde ziech in 'n zogeheite synchroon of geboonde rotatie. Oet opname vaan de ruimtetelescoop Hubble bliek tot Charon get mier blauwig is, boe-oet kin weure opgemaak tot Pluto en Charon 'n versjèllende samestèlling höbbe.
Vaanaof 13 september 2006 heet Charon vaan de Internationaal Astronomische Unie (IAU) de aonduiding 134340-I gekrege.
| Naom | Diam. (km) | Massa (1018 kg) | Baonstraol (km) | Umloup- tied (daog) |
Inclin. | Exc. | Ziechbaar Magn. | Albedo | Oont- dèk |
Opmerkinge |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Charon | 1205 | 1550 | 19.571 ±4 | 6,387 230 | 96,15° | 0,000 | 17,26 | 37% | 1978 | synchroon rotatie; kleur gries |
Nix en Hydra (134340-II en III)
[bewirk | brón bewèrke]Ind oktober 2005 maakde H.A. Weaver en S.A. Stern bekint tot op Hubble-foto’s oet mei 2005 twie nui maone vaan Pluto waore oontdèk; ze kraoge de veurluipege aonduidinge S/2005 P 1 en S/2005 P 2. De Internationaal Astronomische Unie (IAU) käörde op 23 juni 2006 officieel de naome Hydra en Nix good. Gezeen hun helderheid zal de diameter vaan de twie mäönsjes tösse de 30 en 160 km bedrage. De umloupstije vaan de drei maone Charon, Nix en Hydra verhawwe ziech vrijwel perceis es 1 : 4 : 6. Dat heet tot gevolg tot de oonderling posities vaan de planeet Pluto en häör drie maone ziech nao eder twelf Charon-umloupe (12 × 6,38722 = 76,65 daog) vrijwel perceis herhole. 'n Dergelek versjijnsel weurt baonresonantie geneump; 't kin informatie geve euver de wijs woe-op 't stèlsel vaan Pluto en de drei maone oontstande is. Vaanaof 13 september 2006 höbbe Nix en Hydra vaan de IAU de aonduidinge 134340-II en 134340-III gekrege.
| Naom | Diam. (km) | Massa (1018 kg) | Baonstraol (km) | Umloup- tied (daog) |
Inclin. | Exc. | Ziechbaar Magn. | Albedo | Oont- dèk |
Opmerkinge |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nix (S/2005 P 2) |
40–125 | ~0,1–1 | 48.675 ±120 | 24,856 | 96° | 0,002 | 24,55 ±0,02 | 4–35% | 2005 | baonresonantie mèt Charon; kleur roedechtig (zjus wie Pluto zelf) |
| Hydra (S/2005 P 1) | 45–135 | ~0,1–1 | 64.780 ±90 | 38,206 | 96° | 0,005 | 24,39 ±0,02 | 4–35% | 2005 | baonresonantie mèt Charon; kleur gries |
Kerberos (S/2011 P 1) en Styx (S/2012 (134340) 1)
[bewirk | brón bewèrke]Op 28 juni 2011 woort, mèt d'n Hubbletelescoop weer, e veerde mäöneke oontdèk. Dees satelliet kraog 't veurluipeg nommer S/2011 P1, of P4. Op groond vaan de helderheid liet ziech 'nen diameter vaan 13 tot 34 kilometer sjatte. De baon zit tösse die vaan Nix en Hydra in.[6] De viefde en lèste maon vaan Pluto woort, obbenuits mèt foto's vaan d'n Hubbletelscoop, oontdèk begin juli 2012. Dit objek, wat de veurluipege naom S/2012 (134340) 1 droog, is zjus wie de veerde maon lesteg te sjatte meh woersjijnelek nog kleinder (10 à 25 km).
Nao 'n neet-bindende peiling op 't Internèt besloot de IAU op 2 juli 2013 de nui mäönekes de naome Kerberos respectievelek Hydra te geve. Kerberos hèt nao de gelieknaomegen 'hèllehoond' oet de Griekse mythologie (Cerberus), Styx nao de revier boe doeje euver móste vare um d'n oonderwereld in te koume.
| Naom | Diam. (km) | Massa (1018 kg) | Baonstraol (km) | Umloup- tied (daog) |
Inclin. | Exc. | Ziechbaar Magn. | Albedo | Oont- dèk |
Opmerkinge |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kerberos | 13-34 | oonbekind | (59 ± 2)×10³ km | 32,1 ± 0,3 | ≈0° | ≈0° | 26,1 ± 0,3 | oonbekind | 2011 | synchroon rotatie |
| Styx | 10-25 | oonbekind | (42 ± 2)×10³ km | 20,2 ± 0,1 | ≈0° | ≈0° | 27 ± 0,3 | oonbekind; | 2012 | synchroon rotatie |
Status vaan Pluto
[bewirk | brón bewèrke]
Pluto's geringen umvaank (kleiner es us maon) en sterk elliptische baon um de zon waore veur sommege astronome reie um te betwiefele of 't objek wel tot de planete moot weure gerekend en neet 'n planetoïde is, zoewie die bij hoonderde in de Kuipergordel gevoonden zien. Vaanaof de oontdèkking woort Pluto evels algemein besjouwt es de 'negende planeet'. Dees status bleef oonveranderd totdat in 2003 UB313 (allewijl: Eris) woort oontdèk, 'n objek wat 'ne gesjatten diameter vaan 1,5 kier dee vaan Pluto heet. Nao aonleiding vaan die oontdèkking woorte de discussies euver 't planeet-zien vaan Pluto obbenuits aongewakkerd. D'r waor dringend behoefte aon 'n sletende definitie die eins en veur altied dudelek zouw make wat veur 'n objekte d'n titel planeet mage dragen en welke neet.
Op 24 augustus 2006 woort op 't 26ste congres vaan de IAU in Praag beslis tot 'n planeet 'n objek is wat door zien eige zwoertekracht roond is, ziech in 'n baon rond de zon moot bevinde én de umgeving vaan zien baon zuver geveeg moot höbbe vaan aander objekte. Pluto voldeit wel aon de ierste twie veurwaarde mer neet aon de lèste. Daodoor verloor Pluto häöre status vaan planeet, 'ne status die zie 76 jaor lang veurde.
D'r woort wel 'n nui categorie in 't leve gerope dee Pluto en vergeliekbaar hiemelliechame moot oonderscheie vaan de miljoene aander objekte in us zonnestèlsel; Pluto steit veurtaan same mèt Eris en Ceres in de beuk es dwergplaneet.
Woernumme en verkinning
[bewirk | brón bewèrke]
Pluto heet oongeveer magnitude 14 en is al mèt 'ne redelek groete amateurtelescoop (diameter 20-25 cm) te zien, mer blijf zelfs mèt groete telescope neet väöl mie es 'n oonopvallend zwak steerke.
Pluto mèt häör maone is allein mèt uters geavanceerde telescope ziechbaar, umtot ze zier klein zien en d'n aofstand zier groet is. Details op Pluto zien ouch mèt de mies geavanceerde telescope nauweleks te zien. Aon 't eind vaan de jaore '80 stoonte Pluto en Charon gezeen vaanaof de eerde aofwisselend veurein (occultatie), woedoor oet de wisselende helderhede details euver de oppervlakte herleid kóste weure. Hei-oet woort oonder andere dudelek tot Pluto ieskappe heet aon de pole en roond de evenaar woorte doonker plekke aongetroffe. Mèt de Hubble ruimtetelescoop zien foto's gemaak vaan Pluto boe-op zwake contoure te ondersjeie zien.
De ierste oonbemande missie nao Pluto woort gelanceerd op 19 januari 2006. De NASA-ruimtesonde New Horizons is sinds deen datum oonderweeg um in juli 2015 de dwergplaneet te bereike. Aon boord is 'n bitsje vaan de as vaan de in 1997 gestorve oontdèkker vaan Pluto, Clyde Tombaugh. In ierste instantie zalle gedetailleerde foto's weure gemaak vaan Pluto en Charon en weurt oonderzeuk verriech nao d'n atmosfeer. Later - tösse 2016 en 2020 - zal New Horizons aander objekte in de Kuipergordel vaan kortbij bestudere. Geografische details op Pluto zalle weure verneump nao oontdèkkingsreizegers, ruimtetuige, mèt Pluto verboonde wetensjappers, fictief (oontdèkkings)reizegers, fictief locaties, fictief (ruimte)sjeper, mythologische oonderwereldlocaties, mythologische reizegers nao d'n oonderwereld en mythologische oonderwereldwezes.[7] 't Publiek weurt door 'n stumming betrokke in de naomgeving.[8]
De veur december 2004 geplande Pluto Kuiper Express woort geannuleerd weges financieel probleme. Dees missie had oersprunkelek vrijwel dezelfde doelstellinge es New Horizons.
Vootnote
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ New Horizons - How Big Is Pluto? New Horizons Settles Decades-Long Debate
- ↑ JPL/NASA (2015-04-22). "What is a Dwarf Planet?".
- ↑ (2004) in John Lewis: Physics and chemistry of the solar system, 2, Elsevier, 64.
- ↑ New Scientist - Pluto's icy exterior may conceal an ocean
- ↑ New Horizons - NASA's New Horizons Spacecraft Stays the Course to Pluto
- ↑ NEW SATELLITE OF (134340) PLUTO: S/2011 (134340) 1 (Elektronisch telegram vaan de oontdèkkers)
- ↑ Our Pluto - Voter's Guide
- ↑ Our Pluto.org
Extern links
[bewirk | brón bewèrke]| 't Zonnesjtèlsel |
|---|
 |
| De Zon · Mercurius · Venus · Aerd · Mars · Ceres · Jupiter · Saturnus · Uranus · Neptunus · Pluto · Haumea · Makemake · Eris |
| Planete · Dwergplanete · Maone: Aerds · Martiaans · Joviaans · Saturniaans · Uraniaans · Neptuniaans · Plutoniaans · Haumeaans · Eridiaans |
| Ring: Joviaans · Saturniaans · Charikloaans · Chiroaans · Uraniaans · Neptuniaans · Haumeaans |
| Klein lichame: Meteoroïde · Asteroïde/Asteroïde maone (Asteroïdegordel) · Centaure · TNO's (Kuiperreem/Verstruide sjief) · Komete (Hillswolk · Oortwolk) |