دەمارەکۆەنداما چێوە
دەمارەکۆەنداما چێوە (دکچ) (بئی نگلیزی: پەرپهەرال نەرڤۆوس سیستەم (پنس)) بەشا کۆەنداما دەمارێ یا ژ دەماخئوو درکەپەتکێ بەلاڤێ لاش دبە.
بەشا کۆەنداما دەمارێ یا ژ بلی دەمارەکۆەنداما ناڤەندی (دکن)، وەکی دەمارەکۆەنداما چێوە (دکچ) تێ ناڤکرن[1].
ئەرکئوو پێکهاتە
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
دکچ، کارتێکرن ژ هاوردۆرێ بەر ب دکن ڤە دشینە، بەرسیڤا دکن ژی دگوهێزینە خانەیێنئا رمانجئێ ن ماسوولکەئا ن ژی رژێنان.ئا نگۆ دکچ د ناڤبەرا دکنئوو لاش دە ناڤبەینکاری دکە. چالاکیا دکچ ب ناڤبەینکاریا دو جورە دەمارەخانە پێک تێ، دەمارەخانەیێن هەستێئوو دەمارەخانەیێن لڤینێ. ل تەوەرەکۆتاهیا دەمارەخانیێن هەستێ دە هەستەوەرگر هەنە، دەمارەخانە بئا لیکاریا ڤان وەرگران کارتێکران ژ هاوردۆرێ وەردگرەئوو دشینە دکن، لۆما دەمارەخانەیێن هەستێ وەکی دەمارەخانەیێن هاتی (بئی نگلیزی: اففەرەنت نەورۆن) ژی تێن ناڤکرن. راگهاندنێن دکن، ب ناڤبەینکاریا دەمارەخانەیێن لڤینێ ژ بۆی ماسوولکەئوو رێژێنان تێن شاندن. لاشێ دەمارەخانەیێن لڤینێ د دکن دە، تەوەرەیێن وان د دکچ دە جه دگرە. ژ بەر کۆ دەمارەخانەیێن لڤینێ ژ دکن درێژێ دەروودۆرێ دبە، وەکی دەمارەخانەیێن دەرکەتی (بئی نگلیزی: ەففەرەنت نەورۆن) ژی تێن ناڤکرن[2].دکچ ژ گرێک (کۆما دەمارەخانەیان)ئوو دەمارێن ( گورزا تەوەرەیان) ل دەرڤەیی دەماخئوو درکەپەتکێ پێک تێ. گرێک دو جورە نە، گرێکێن هەستێئوو گرێکێن خوەیی. گرێکێن هەستێ ل سەر دەمارێن پشتەرەگێ یێن درکەپەتکێ دە جه دگرن. گرێکێن خوەیی یێن بەشا سیمپاساوی ل هەردوئا لیێن درکەپەتکێ دە وەکی زنجیرا گرێکێن سیمپاساوی، گرێکێن بەشا پاراسیمپاساوی ژی ل نێزیکێئە ندامانئا ن ژی ل ناڤئە ندامان دە جه دگرە[3]. ژ گورزا تەوەرەیێن (ریشالێن) دەمارەخانەیان رە دەمار تێ گۆتن. دەمارەکۆەنداما چێوە ب دەماخئوو درکەپەتکێ ڤە ب شەوەیێ جۆتێن دەماری گرێدایی یە. دکچ ژ 43 جۆتێن دەمار پێک تێ. 12 جۆت دەمار ل هێلا دەماخێ دە گرێدایی نە، ژ ڤان 12 جۆت دەماران رە دەماخەدەمار تێ گۆتن[4]. 31 جۆت دەمار ژ ب درکەپەتکێ ڤە گرێدایینە. ژ ڤان دەماران رە درکەدەمار تێ گۆتن. درکەدەمار ژ دەمارێن هەستێ (دەمارێن هاتی)ئوو دەمارێن لڤینێ (دەمارێن دەرکەتی) پێک تێن. حەر یەک ژ درکەدەمار ب دو رەگان، سنگەرەگئوو زکەرەگ ب درکەپەتکێ ڤە گرێدایی نە. دەمارێن هاتی ل پشتەرەگێ، دەمارەن دەرکەتی ژی ل زکەرەگێ دە جه دگرن[5]. حەموو 43 جۆتێن دەمارئا ن ژ دکن راگهاندن دگوهێزینێن لاش،ئا ن ژی ژ هەستەوەرگران راگهاندن دشینن ژ بۆی دکن. دەماخئوو درکەپەتک د ناڤ شلەیا مەژی-درکەپەتک دە ب پەردەیێن مەژی تێن پاراستنئوو خوەدیکرن، لێ دکچ ب ڤان پێکهاتەیان دۆرپێچی نینئە .
بەشێن دەمارەکۆەنداما چێوەیێ
ل گۆر چالاکیا دەماران، دکچ دابەشێ دو بەشا دبە.
1.دامارێن لاشی (بئی نگلیز: سۆماتج نەرڤەس): ژ دەمارەکۆەنداما نەڤەندی، دەمارەراگهاندن دگوهازینن ژ بۆی لڤینا ماسوولکەیێن پەیکەرێ،ئا ن ژی ژ هەستەوەرگران راگهاندن دشینن بۆی دکن. حەروسائە ڤان دەماران وەکی “بەشا لاشی”ئا ن ژی “دەمارەکۆەنداما لاشی “ژی تێن ناڤکرن.
2.دەمارێن خوەیی (بئی نگلیزی: اوتۆنۆمج نەرڤەس): دەمارەراگهاندنێن ژ دکن، دشینن بۆی لووسەماسوولکە، دلەماسوولکەئوو رژێنان. بەشا دەمارێن خوەیی وەکی “دەمارەکۆەنداما خوەیی” (بئی نگلیزی: اوتۆنۆمج نەرڤۆوس سیستەم) تێ ناڤکرن[6].
بەشا لاشی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ئەڤ بەش هن جاران وەکی دەمارەکۆەنداما لاشی تێ ناڤکرن[7]. چالاکیێن بەشا لاشی ژئا لیێ هەستەورگر، خانەیێن هەستێئوو خانەیێن لڤینێ ڤە تێ رێکخستن. دکن بئا لیکاریا بەشا لاشی، ل دژ کارتێکرئا ن ژی گوهەرینێن دەروودۆرا لاش بەرتەک نیشان ددە[2]. ب گەلەمپەری بەشا لاشی ژ بۆی چالاکیا ماسوولکەیێن خوەویستئوو دەمارێن هەستێ، ناڤبەینکاری دکە. دەمارەخانەیێن هەستێ ژ هەستەوەرگرانئا گاهی دگرەئوو دشینە دکن. ل دەمارەکۆەندام ناڤەندیئا گاهیێن ژ هەستەوەرگران تێ شیرۆڤەکرنئوو بەرسیڤا گونجاڤ ب شەوەیێ دەمارەراگیهاندن، ب ناڤبەینکاریا دەمارەخانەیێن لڤینێ ژ بۆیئە ندامائا رمانج تێ شاندن. بەرسیڤا دەمارەکۆەنداما ناڤەندی ژ بۆی گرژبوونئا ن ژی خاڤبوونا ماسوولکەیێن پەیکەرێ یە.
میناک;
گاڤا دەرگووشا وێ دگری، بەرتەکا دایکێ پشتێ ڤان گاڤێن ل ژێرێ چێدبە.
-ب گرینا دەرگووشێ، پەلێن دەنگێ دەرگووشێ دگهیژە گوهێ دایکێ.
-دەنگ ژ بۆی وەرگرێن بهیستنێ کارتێکرئە . وەرگر ڤێ کارتێکرێ ب شەوەیێ دەمارەراگهاندن، ب ناڤبەینکاریا دەمارەخانەیێن هەستێ، بەر ب دەمارەکۆەنداما ناڤەندی ڤە دشنە.
-ل تووکلێ مەژی دە بەشێن بهستینێ هەیە، گاڤا دەنگێ دەرگووشێ گهیشت وێ دەرە، مەژی ژ بەر سەرپێهاتیێن دەمێن بۆری، دەنگێ دەرگووشێ دناسە.
-ب ڤیئا وایێ دایک تێ دگهیژە کۆئە ڤ دەنگ نە دەنگێ رادیۆیێ،ئا ن ژی نە دەنگێ کەسەک دنێ یە لێ دەنگێ دەرگووشا وێ یە.
-دەماخ ب دەمارەخانەیێن لڤینێ، ماسوولکەیێن دایکێ چالاک دکە، دایک ژ جهێ خوە رادبە دچە دەرگووشا خوە دگرە هەمبێزا خوەئوو وێئا ش دکە.
حەر وەکی ل میناکا ژۆرێ، ب گەلەمپەری چالاکیێن بەشا لاشی بئا وایەکی خوەویستی، ب هەمدێ مرۆڤ روو ددە. لێ هن رەفلەکس ژی ژئا لیێ بەشا لاشی یا دەمەرەکەۆنداما چێوە ڤە تێن کۆنترۆلکرن[7]. وەکی میناک هەکە دەرزیئا ن ژی دری د تلیا مرۆڤ دە بچە، مرۆڤ بێ هەمدێ خوە دەستێ خوە دکشینەئە ڤ دەست کشاندان رەفلەکسئە ، ژئا لیێ درکەپەتکێ ڤە تێ کۆنترۆلکرن. د رەفلەکسا دەستکشاندنێ دە هەستەوەرگر، دەمارێخانەیێن هەستێئوو دەمارەخانەیێن لڤینێ بەشا لاشی یا دەمارەکۆەنداما چێوە یە.
بەشا خوەیی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
گۆتارا بنگەهین: دەمارەکۆەنداما خوەیی
ب گەلەمپەری بەشا خوەیی، وەکی دەمارەکۆەنداما خوەیی تێ ناڤکرن. چالاکیێن خوەنەویستی یێن لاش ژئا لیێ دەمارەکۆەنداما خوەیی (دکخ) ڤە تێ رێکخستن. دەمارەخانەیێن لڤینێ یێن بەشا خوەیی، دەمارەراگهاندنێن ژ دەمارەکۆەنداما ناڤەندی، بەر ب لووسەماسوولەکە، دلەماسوولکەئوو رژێنان ڤە دگوهازینە. لووسەماسوولکەئوو دلەماسوولکە، ماسوولکەیێن خوەنەویست ن.ئا نگۆ چالاکیا ڤان ماسوولکەیان بێ هەمدێ مرۆڤ روو ددە. چالاکیێن پشکان، دل، رژێنئوو ماسوولکەیێن لووسە ژئا لیێ دکخ ڤە تێ کۆنتۆلکرنئوو رێکخستن[4]. دەمارەکۆەنداما خوەیی ژ سێ بەشان پێک تێ، سیمپاساوی، پاراسیمپاساویئوو ئە نتەری. ژ ڤانا بەشا سیمپاساویئوو پاراسیمپاساوی تەمامکەرێن هەڤ ن، باندۆرا چالاکیا وانئا ل سەر لاش هەڤدژئە [8].ئا نگۆ هەکە بەشا سیمپاساوی چالاکیائە ندامەک زێدە بکە، دەمەک شووندەئی جار بەشا پاراسیمپاساڤی رێژەیا چالاکیا لاش دادخینەئا ستائا سایی. بەشا سیمپاساوی لاشێ مرۆڤئا مادە دکە ژ بۆی رەوشائا وەرتێ. دەما مرۆڤ ب رەوشەک خەدار ڤە رووبروو دمینە، دکەڤە هەیەجانێ، پێدڤیا لاش بۆیئە نەرژیێ زێدەتر دبە. بەشا سیمپاساڤی راگهاندن دشینە ژ بۆی هنئە ندامان. وەکی میناک ب چالاکیا بەشا سیمپاساوی، ژ رژێنێئا درەنالێ هۆرمۆنائا درەنالین تێ دەردان، رێژەیا لێدانا دل زێدەتر دبە، لەزا هانەسەدانێ زێدەتر دبە، کەزەب گلیکۆژەنێ هلدوەشینە بۆی گلوکۆزێئوو دەر ددە ناڤ خوینێ، چالاکیا کۆەنداما هەرسێئوو میزێ کێم دبە، بیبکێ چاڤان فرە دبە. ب ڤیئا وایێ لاش خوەئا مادە دکە ژ بۆی بازدانێئا ن ژی شەرکرنێ. باندۆرا بەشا سیمپاساوی ژ بۆی دەمەک کورتئە ، لاش هەول ددە کۆ ڤەگەرە رەوشائا سایی. بەشا پاراسیمپاساوی دەمارەراگهاندن دشینە هەمووئە ندامێن کۆ ژ بەر هاندەرکرنا بەشا سیمپاساوی چالاک بوونە. دەمارەراگهاندنێن بەشا پاراسیمپاساوی بەرەڤاژیێ راگهاندنێن سیمپاساوی یە. ژ بەر باندۆرا بەشا پاراسیمپاساوی هەمووئە ندامئوو کۆەندامێن لاش ڤەدگەرە رەوشائا سایی.
بەشا سێیەمئا دەمارەکۆەنداما خوەیی، بەشائە نتەری یە،ئە ڤ بەش ژ تۆرا دەمارەخانەیێن کۆ ل دەروودۆرا جۆگا هەرسێ دە جهبوویی پێک تێ. دەردانا ەنزیمێن هەرسێئوو چالاکیا لووسەماسوولکەیێن جۆگا هەرسێ ژئا لیێ بەشائە نتەری ڤە تێ کۆنترۆلکرن[8].
چاڤکانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ^ Iرەلاند، ک.ئا . (2010). ڤسوالزنگ حومان بۆلۆگی (3ردئە د.). حۆبۆکەن، نژ: ژۆهن ولەی & سۆنس.
- ^ ا ب سۆلۆمۆن،ئە .، مارتن، ج.، مارتن، د.، & بەرگ، ل. (2015).بۆلۆگی. ستامفۆرد: جەنگاگە لەارننگ.
- ^ بەتتس، ژ.، دەساخ، پ.، ژۆهنسۆن،ئە .، ژۆهنسۆن، ژ.، کۆرۆل،ئۆ .، & کروسە، د.ئە تئا ل. (2017).ئا ناتۆمی & پهیسۆلۆگی. حۆوستۆن، تەخاس:ئۆ پەنستاخ جۆللەگە، رجەئو نڤەرستی،
- ^ ا ب ریە، ج.، وسە، ر.، ژوروکۆڤسک، ڤ.، دەساخ، ژ.، جهۆ، ژ.، &ئا ڤسسار، ی. (2017).بۆلۆگی. حۆوستۆن، تەخاس :ئۆ پەنستاخ جۆللەگە، رجەئو نڤەرستی،
- ^ مادەر، س. (2009). مادەر، بۆلۆگی 10ە (10تهئە د.). نەو یۆرک، نی: مجگراو-حللئە دوجاتۆن.
- ^ ستارر، ج.، & مجمللان، ب. (2010). حومان بۆلۆگی (8تهئە د.). پاجفج گرۆڤە، جئا: برۆۆکس/جۆلە پوبلسهنگ جۆمپانی.
- ^ ا ب پۆستلەتهوات، ژ. ح.، & حۆپسۆن، ژ. ل. (2006). مۆدەرن بۆلۆگی. نی،ئو نتەد ستاتەس: حۆلت رنەهارت & ونستۆن.
- ^ ا ب جامپبەلل، ن.ئا .، & رەەجە، ژ. ب. (2008). بۆلۆگی (8تهئە د.). سان فرانجسجۆ، جئا: بەنژامن-جوممنگس پوبلسهنگ جۆمپانی.
