Jump to content

Կոլիզեում

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կոլիզեում
Anfiteatro Flavio, Colosseo
Կոլիզեում. 2007 թվականի ապրիլ
ԵրկիրԻտալիա
ՏեղագրությունՀռոմ
Շինության տեսակԱմֆիթատրոն
ՀիմնադիրՎեսպասիանոս
Հիմնադրման թվական72 թվական
Շինարարության սկիզբ72
Շինարարության վերջ80
ՎիճակՎերականգնվող
🌐colosseo.it/area/colosseo/​(իտալ.) և colosseo.it/en/area/the-colosseum/​(անգլ.)
Քարտեզ
Քարտեզ

Կոլիզեում (լատ.՝ Colosseum կամ Coliseum), հայտնի է նաև որպես Փլավիոսների ամֆիթատրոն (լատ.՝ Amphitheatrum Flavium, իտալերեն.՝ Anfiteatro Flavio կամ Colosseo), Իտալիայում՝ Հռոմ քաղաքի կենտրոնում գտնվող օվալաձև ամֆիթատրոն։ Կառուցված լինելով տրավերտինով, հրաբխային տուֆով և բետոնե աղյուսներով[1]՝ այն երբևէ կառուցված ամենամեծ ամֆիթատրոնն է։ Կոլիզեումը գտնվում է Հռոմի Ֆորումի արևելքում։ Կառուցումը սկսել է Վեսպասիանոս կայսրը մ.թ. 72 թվականին[2], ավարտել է իր իրավահաջորդ ու ժառանգ Տիտոսը[3]՝ 80 թվականին։ Հետագա ձևափոխությունները կատարվել են Դոմիցիանոս կայսեր օրոք (81–96 թթ.)[4]: Այս երեք կայսրերը հայտնի են որպես Փլավիոսների դինաստիա, ամֆիթատրոնը լատիներեն անվանվել է նրանց ազգանունով՝ Փլավիոս (Flavius)։

Համարվում է, որ Կոլիզեումը կարող է տեղավորել մոտավորապես 50,000 - 80,000 հանդիսատես[5][6], միջինում ունեցել է մոտ 65,000 հանդիսատես[7][8]։ Այն օգտագործվել է գլադիատորական մրցույթների, հանրային ներկայացումների, ինչպես օրինակ՝ նավմախիայի, (միայն շատ կարճ ժամանակահատվածում, քանի որ նկուղային հարկը լցվեց այլ զբաղմունքների համար նախատեսված մեխանիզմներով) կենդանիների որսերի, մահապատիժների, հայտնի մարտերի կրկնությունների և հռոմեական դիցաբանության վրա հիմնված դրամաների համար։ Վաղ միջնադարում կառույցը դադարեցին օգտագործել զվարճանքների համար։ Հետագայում այն օգտագործվեց այլ նպատակների՝ բնակեցման, արհեստանոցների համար, որպես հոգևորականների թաղամաս, ամրոց, քարհանք և քրիստոնեական սրբավայր։

Չնայած երկրաշարժերի պատճառով մասամբ ավերված լինելուն, Կոլիզեումը մինչ օրս Հռոմեական կայսրության պատմական խորհրդանիշներից է և համարվում է Աշխարհի նոր յոթ հրաշալիքներից[9] մեկը։ Այն հռոմեական ամենահայտնի տեսարժան վայրերից է ու կապված է Հռոմեական Կաթոլիկ եկեղեցու հետ, քանի որ ամեն Ավագ Ուրբաթ Հռոմի Պապը «Խաչի ճանապարհը» անվամբ մոմավառության երթ է գլխավորում, որը սկսվում է Կոլիզեումի շրջակա տարածքից[10]։

Կոլիզեումը պատկերված է հինգ ցենտ արժողությամբ եվրոյի մետաղադրամի իտալական տարբերակի վրա։

Անվանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոլիզեում

Կոլիզեումի սկզբնական լատինական անվանումը «Փլավիոսների ամֆիթատրոն» էր (Amphitheatrum Flavium): Շենքը կառուցվել է Փլավիոսների դինաստիայի կայսրերի կողմից՝ Ներոնի թագավորությունից հետո[11]։ Հնում հռոմեացիները ոչ պաշտոնական կերպով այն հնարվոր է կոչել են «կայսերական ամֆիթատրոն» (Amphitheatrum Caesareum) (որտեղ Caesareum (կայսերական) ածականը առնչություն ունի կայսր կոչման հետ), բայց այս անունը երևի թե զուտ բանաստեղծական էր[12][13], քանի որ այն միայն Կոլիզեումի համար չէր. Կոլիզեումի կառուցողներ Վեսպասիանոսս ու Տիտուսը նույն անվանմամբ ամֆիթատրոն են կառուցել նաև Պոցուոլիում[14]։

Համարվում է, որ Կոլիզեումի անվանումը առաջացել է Ներոնի՝ մոտերքում գտնվող վիթխարի կոթողից (լատ․՝ Colossus Neronis)[4]: Ավելի ուշ Ներոնի հետևորդները այս արձանը վերաձևափոխվել են, ավելացրել արևային թագը՝ այն դարձնելով Հելիոս (Sol) և Ապոլլոն աստվածներին։ Ներոնի գլուխը մի քանի անգամ փոխարինվել է հաջորդող կայսրերի գլուխներով։ Չնայած իր հեթանոսական բնույթին, կառույցը կանգուն մնաց միջնադարում․ նրան վերագրում էին մոգական ուժեր։ Այն դարձավ Հռոմի հարատևության խորհրդանիշ։

8-րդ դարում Բեդա Պատվելուն վերագրվող արձանագրությունը կարևորում է արձանի խորհրդանշական արժեքը, մարգարեության այդ հատվածը մեջբերվում է «Quamdiu stat Colisæus, stat et Roma; quando cadet colisæus, cadet et Roma; quando cadet Roma, cadet et mundus» («քանի դեռ կանգուն է կոթողը (կոլոսը) կանգուն կլինի նաև Հռոմը, երբ կոչնչանա կոթողը, կոչնչանա նաև Հռոմը, երբ ոչնչակա Հռոմը, կոչնչանա նաև աշխարհը» )[15]: Սա հաճախ սխալ է թարգմանվում, ավելի հաճախ նկատի ունենալով Կոլիզեումը, քան Ներոնի կոթողը (ինչպես օրինակ՝ Բայրոնի «Երեխա Հարոլդի ուխտագնացությունը» պոեմում)։ Այնուամենայնիվ, երբ ենթադրելի Բեդան գրել է այս տողերը, արական սեռի գոյական coliseus-ը ավելի շատ կիրառվում էր կոթողի, քան այն ժամանակ հայտնի Փլավիոսների ամֆիթատրոնն անվանելու համար։

Ներոնի կոթողը, ի վերջո, ոչնչացվեց, հավանաբար բրոնզն օգտագործելու համար։ Արդեն 1000 թվականին «Colosseum» անվանումը վերաբերում էր ամֆիթատրոնին։ Արձանը հիմանակնում մոռացվեց, միայն հիմքն է պապանվում Կոլիզեումի մոտակայքում գտնվող Վեներայի և Ռոմայի տաճարի միջև[16]։

Միջնադարում անվանումը վերափոխվեց՝ դառնալով «կոլիզեում» (Coliseum): Իտալիայում ամֆիթատրոնը դեռևս հայտնի է որպես il Colosseo, իսկ ռոմանական այլ լեզուներում օգտագործում են այնպիսի ձևեր, ինչպիսիք են՝ Coloseumul (ռումիներեն), e Colisée (ֆրանսերեն), el Coliseo (իսպաներեն) և o Coliseu (պորտուգալերեն):

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շինարարություն, հանդիսավոր բացում ու հռոմեական վերակառուցում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տիտոսի սեստերտիոսը, որը պատկերում է Կոլիզեումի հանդիսավոր բացման արարողությունը (կառուցված մ.թ. 80 թ.)։
Հռոմի կենտրոնական մասի քարտեզը Հռոմեական Կայսրության օրոք, Կոլիզեումի հետ միասին՝ վերևի աջ անկյունում:

Ընտրված վայրը մի հարթ տարածք էր, Ցելիումի, Եսկվիլինի ու Պլատինի բլուրների միջև գտնվող ցածրադիր հովտում, որով հոսում էր ջրանցք դարձած մի գետակ։ Մինչ մ.թ.ա. 2-րդ դարը տարածքը խիտ բնակեցված էր։ Մ.թ. 64 թ.-ին Հռոմի մեծ հրդեհի ժամանակ այն ամայացավ, որից հետո Ներոնը գրավեց տարածքի մեծ մասն ու միացրեց իր սեփական կալվածքին։ Այդտեղ նա կառուցեց հոյակապ «Ոսկե տունը» (Domus Aurea), որի դիմաց մի արհեստական լճակ ստեղծեց և շրջապատվեց տաղավարներով, այգիներով ու սյունաշարերով։ Գոյություն ունեցող Ակվա կլաուդիա (Aqua Claudia) ջրանցքը ձգվում էր՝ տարածքին ջուր մատակարարելով, իսկ Ներոնի վիթխարի արձանը կանգնեցվել էր «Ոսկե տան» մուտքի մոտ[16]։

Չնայած կոթողը պահպանվել էր, «Ոսկե տան» մեծ մասը քանդվել էր։ Լիճը լցվեց, իսկ տարածքն օգտագործվեց նոր Փլավիոսների ամֆիթատրոնը կառուցման համար։ Մոտակայքում՝ «Ոսկե տան» նախկին տարածքում, կառուցվել էին գլադիատորական դպրոցներն ու աջակից այլ շինությունները։ Ներոնի լճի տեղում Կոլիզեում կառուցելու Վեսպասիանոսի որոշումը կարող է պոպուլիստական քայլ համարվել՝ մարդկանց վերադարձնելու քաղաքի այն տարածքները, որոնք Ներոնը հարմարեցրել էր իր անձնական օգտագործմանը։ Ի տարբերություն շատ այլ ամֆիթատրոնների, որոնք գտնվում էին քաղաքի արվարձաններում, Կոլիզեումը կառուցվել էր քաղաքի կենտրոնում, արդյունքում և՛ խորհրդանշորեն, և՛ ճշտորեն տեղադրված լինելով Հռոմի սրտում:

Կոլիզեում

Շինությունը կառուցվել է օգտագործելով Հրեական տաճարի թալանից հետո ստացված միջոցներով։ Այս թալանը տեղի է ունեցել մ.թ. 70 թվականին Հրեական մեծ ապստամբությունից հետո՝ բերելով Երուսաղեմի պաշարմանը։ Համաձայն վերականգնված արձանագրության՝ «Վեսպասիանոս կայսրը կարգադրեց, որ այս ամֆիթատրոնը կառուցվի իր զորավարների բաժին ավարից»։ Ավարի հետ միասին, պատերազմից հետո 100,000 հրեա գերիներ բերվեցին Հռոմ, որոնցից շատերը մասնակցեցին շինարարությանը՝ ապահովելով անհրաժեշտ աշխատուժը։ Ստրուկներն օգտագործվում էին ծանր աշխատանքներում, մշակում էին տրավերտինը Տիվոլիի քարհանքներում, կտրտում էին քարերը, բեռնում ու տեղափոխում 20 մղոն՝ Տիվոլիից Հռոմ[17]։ Այս անորակ, ձրի աշխատուժի հետ միասին, հռոմեացի պրոֆեսիոնալ շինարարների, ինժեներների, արվեստագետների, նկարիչների ու ձևավորող-դիզայներների խմբերը Կոլիզեումի կառուցման համար իրականացնում էին ավելի մասնագիտական աշխատանքները։ Կոլիզեումը կառուցվել է տարբեր նյութերից՝ փայտ, կրաքար, տուֆ, կղմինդր, ցեմենտ ու կրաշաղախ։

Հատված Lexikon der gesamten Technik-ից (1904)

Կոլիզեումի կառուցումը սկսվել է մոտ մեր թվարկության 70-72 թվականներին (համաձայն որոշ աղբյուրների մ.թ. 73-75 թվականներ)[17]՝ Վեսպասիանոս[4] կայսեր կառավարման օրոք։ 79 թվականին՝ մինչ Վեսպասիանոսի մահը, Կոլիզեումի միայն 3 հարկերն էին ավարտված։ Այն իր ավարտին է հասցվել վերջինիս որդու՝ Տիտոսի օրոք, 80 թվականին, իսկ առաջին խաղերն անցկացվել են մ.թ. 80 կամ 81[17] թվականին։ Դիոն Կասսիոսը պատմում է, որ ամֆիթատրոնի անդրանիկ խաղերի ժամանակ ավելի քան 9,000 վայրի կենդանիներ են սպանվել։ Բացման հանդիսավոր արարողության առթիվ ստեղծվել են հուշադրամներ[18]։ Շենքը ձևափոխել է Վեսպասիանոսի կրտսեր որդին՝ նորանշանակ կայսեր Դոմիցիանոսը՝ կառուցելով ստորգետնյա թունելներով ներքնահարկ (hypogeum), որը օգտագործվել է որպես կացարան կենդանիների ու ստրուկների համար։ Նա նաև Կոլիզեումի վերևի հատվածում պատշգամբ ավելացրեց՝ մեծացնելով նստատեղերի քանակը[19]։

217 թվականին Կոլիզեումը մեծապես վնասվել է խոշոր հրդեհից (ըստ Դիո Կասսիոսի[20]՝ կայծակից առաջացած), որը ոչնչացրեց ամֆիթատրոնի ներսի վերևի փայտյա հարկերը։ Այն ամբողջովին չի վերանորոգվել մոտ մինչև 240 թվականը, հետագայում վերանորոգվել է 250 կամ 252 թվականներին, և ապա 320 թվականին։ Գլադիատորական մարտերի մասին վերջին անգամ նշվել է մոտ 435 թվականին։ Արձանագրությունը վկայում է Թեոդոսիոս Բ Փոքրի և Վալենտինիանոս III-ի (425-455) կառավարման օրոք Կոլիզեումի տարբեր մասերի վերակառուցման և 445 թվականի մեծ երկրաշարժի պատճառած վնասների վերականգնման մասին. ավելի շատ աշխատանք կատարվել է հետագայում՝ 484 և 508 թվականներին։ Արենան շարունակվում էր օգտագործվել 6-րդ դարի մրցույթների համար։ Կենդանիների որսը շարունակվեց մինչև առնվազն 523 թվականը, երբ Անիցիուս Մաքսիմուսը կազմակերպում էր վայրի կենդանիների սպանություններ՝ մեծ ծախսերի համար ենթարկվելով Թեոդորիկ Մեծ արքայի քննադատությանը[16]։

Միջնադար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոլիզեումի օգտագործումը ենթարկվել է մի շարք արմատական փոփոխությունների։ Մինչ 6-րդ դարի վերջը ամֆիթատրոնի ներսում մի փոքրիկ մատուռ էր կառուցվել, չնայած ընդհանուր առմամբ այն Կոլիզեումին որևէ կրոնական հատուկ նշանակություն չէր հաղորդում։ Արենան վերածվեց գերեզմանոցի։ Հիմքի տակ գտնվող սյունաշարերի ստորերկրյա բազմաթիվ տարածքներ վերածվել էին բնակարանների ու արհեստանոցների, և մինչև 12-րդ դարի վերջը դեռևս նշվում էին վարձով տրված։ Մոտ 1200 թվականին Ֆրանջիպանի ընտանիքը իր ձեռքը վերցրեց Կոլիզեումն ու ուժեղացրեց այն՝ անշուշտ օգտագործելով այն որպես ամրոց։

1349 թվականի մեծ երկրաշարժի հերևանքով լուրջ վնաս է հասցվել Կոլիզեումին՝ պատճառ հանդիսանալով՝ հատկապես հարավային հատվածի փլուզմանը։ Պոկված քարերի մեծ մասը օգտագործվեց Հռոմի այլ մասերում եկեղեցիներ, հիվանդանոցներ և ուրիշ շենքեր կառուցելու համար։ 14-րդ դարի կեսին կրոնական կարգը տեղափոխվեց Կոլիզեումի հյուսիսային երրորդ մասը[21] և շարունակեց այն բնակեցնել մինչ 19-րդ դարը։ Ամֆիթատրոնի ներսի մասի քարերը մեծ մասամբ պոկվել էին և օգտագործվում էին այլ տեղերում կամ (մարմարե ճակատի դեպքում) այրում էին կիր պատրաստելու համար[16]։ Բրոնզե ագույցները, որ պահում էին քարե շինությունը փորելով կամ տաշելով հանում էին պատերից՝ բազմաթիվ անցքեր թողնելով, որոնք այսօր էլ սպիների նման մնացել են շենքի վրա:

Միջնադարյան Հռոմի քարտեզը, որը պատկերում է Կոլիզեումը։

Ժամանակակից

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

16 և 17-րդ դարերի ընթացքում եկեղեցու պաշտոնյաները Կոլիզեումի համար արդյունավետ դեր գտան։ Հռոմի Սիքստուս V պապը (1585-1590) ծրագրում էր կառույցը վերածել բրդի գործարանի՝ հռոմեացի մարմնավաճառներին աշխատանք տրամադրելու համար․ այս առաջարկը չհաջողվեց Պապի վաղաժամ մահվան պատճառով[22]։ 1971 թվականին Կարդինալ Ալտիերին թույլ տվեց այն օգտագործել ցլամարտի համար. հասարակական աղմուկը ստիպեց արագ հրաժարվել այդ մտքից:

Կոլիզեումը 1757թ.-ին՝ փորագրված Ջիովաննի Բատիստա Պիրանեզիի կողմից։

1749 թվականին Հռոմի Բենեդիկտոս XIV պապը հաստատեց այն կարծիքը, որ Կոլիզեումը սրբավայր է, որտեղ վաղ քրիստոնյաները նահատակվում էին։ Նա արգելեց Կոլիզեումը որպես քարհանք օգտագործելն ու շենքը նվիրաբերեց Քրիստոսի չարչարանքներին և հաստատեց Խաչի պաշտամունքի ծառայությունը, հայտարարելով, որ այն սրբագործվել է այդտեղ մահացած քրիստոնյա նակատակների արյամբ։ Այնուամենայնիվ Բենեդիկտոսի ասածը հաստատող ոչ մի փաստ չկա, և նույնիսկ որևէ վկայություն չկա, որ մինչ 16-րդ դարը որևէ մեկը խոսել է սրա մասին. Կաթոլիկ հանրագիտարանը (Catholic Encyclopedia) եզրակացնում է, որ ոչ մի պատմական հիմք չկա այս վարկածում[23]:

1747 տեսարան Ջովաննի Պաոլո Պանինիի կողմից, որը ընդգծում է Կոլիզեումի այդ ժամանակվա կիսագյուղական պատկերը։

Ավելի ուշ Հռոմի պապերը կայունացման ու վերանորոգման տարբեր ծրագրեր սկսեցին, կառույցից հեռացրեցին բուսականությունը, որը սպառնում էր հետագայում վնասել այն։ 1807 և 1827 թվականներին ճակատային հարվածն ամրացվեց եռանկյունաձև աղյուսե սեպերով, իսկ ներսի մասը վերանորոգվել է 1831, 1846 և 1930 թվականներին։ Արենայի ենթակառույցը մասամբ պեղվել է 1810-1814 թվականներին, ամբողջովին՝ Բենիտո Մուսոլինիի օրոք 1930-ականներին[16]։

Կոլիզեումն այսօր հռոմեական զբոսաշրջային ամենահայտնի կենտրոնն է և տարեկան միլիոնավոր այցելուներ է ընդունում։ ժամանակի ընթացքում առաջացած աղտոտվածության և ընդհանուր վատթարացման հետևանքները պատճառ դարձան 1993 և 2000թթ. վերանորոգման խոշոր մի ծրագրի իրականացմանը, որն արժեցավ 40 միլիարդ իտալական լիրա ($19.3մ / €20.6մ 2000թ.-ի արժույթով)։

Վերջին տարիներին Կոլիզեումը դարձել է մահապատժի դեմ պայքարելու միջազգային քարոզարշավի խորհրդանիշը․ Իտալիայում մահապատիժը վերացվել է 1948 թ.-ին։ 2000թ.-ին Կոլիզեումի դիմաց մահապատժի դեմ մի քանի ցույց կազմակերպվեց։ Այդ ժամանակից ի վեր, որպես մահապատժի դեմ քայլ Հռոմի տեղական իշխանությունները Կոլիզեումի գիշերային լուսավորության գույները սպիտակից փոխում են ոսկեգույնի, երբ աշխարհում որևէ տեղ մահապատժի դատապարտված ինչ-որ մեկի դատավճիռը փոխվում է կամ նա ազատ է արձակվում, կամ եթե արդարադատությունը վերացնում է մահապատիժը[24]։ Բոլորովին վերջերս՝ 2012թ.-ի ապրիլին Ամերիկայի Կոնեկտիկուտ նահանգում վերացվեց մահապատիժը, որին հաջորդեց Կոլիզեումի ոսկեգույն լուսավորումը 2012թ.-ի նոյեմբերին[25]։

Դաշնակից զորքերը Կոլիզեումի մոտ, 1944թ.-ի ազատագրումից հետո

Ներսի մասի ավերված վիճակի պատճառով, անիմաստ է Կոլիզեումը օգտագործել մեծ իրադարձություններ հյուրընկալելու համար, միայն մի քանի հարյուր հանդիսատես կարող է տեղավորվել ժամանակավոր նստարաններին։ Այնուամենայնիվ, ավելի մեծ համերգները տեղի են ունենում Կոլիզեումի բակում՝ Կոլիզեումն օգտագործելով որպես ֆոն։ Վերջին տարիներին Կոլիզեումում ելույթ են ունեցել այնպիսի մարդիկ, ինչպիսիք են՝ Ռեյ Չարլզը (2002թ մայիս)[26], Փոլ ՄաքՔարթնին (2003 մայիս)[27], Էլթոն Ջոնը (2005 սեպտեմբեր)[28] և Բիլլի Ջոելը (2006 հուլիս)։

Կոլիզեումի ներսի մասը, Հռոմ 1832, Թոմաս Քոլ, որը ցույց է տալիս արենան ու ընդարձակ բուսականությունը՝ շրջապատված Խաչի Ճանապարհով
Կոլիզեումն այսօր՝ զբաղված մայրաքաղաքի ետնապատկերում։

Կոլիզեումի ճարտարապետություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին տեսք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի տարբերություն հունական նախկին թատրոնների, որոնք կառուցվել էին բլուրների վրա, Կոլիզեումը ամբողջությամբ ազատ կառույց է։ Նրա արտաքին ու ներքին ճարտարապետությունները նմանվում են մեջք-մեջքի կանգնած հռոմեական երկու թատրոնների։ Ծրագրով այն էլիպսաձև է, 189 մետր (640 հռոմեական ոտնաչափ) երկարությամբ և 7 156 մետր (528 հռոմեական ոտնաչափ) լայնությամբ, հիմքը 24,000 քառակուսի մետր (6 հեկտար)։ Արտաքին պատի բարձրությունը 48 մետր է (165 հռոմեական ոտնաչափ ։ Սկզբնապես պարագիծը չափվում էր 545 մետր (1,835 հռոմեական ոտնաչափ)։ Կենտրոնական արենան օվալաձև է 87 մետր երկարությամբ և 55 մետր լայնությամբ, 5 մետր բարձրություն ունեցող պատով շրջապատված, որի վերևի մասում դասավորված են նստարանները:

Կոլիզեումի սկզբնական ճակատը

Արտաքին պատի կառուցման համար մոտավոր հաշվարկներով պահանջվել է 100,000 խորանարդ մետր տրավերտին քար, որը շարվում էր առանց կրաշաղախի և ամրացվում՝ 300 տոննա կշռով մետաղյա հանգույցներով։ Դարերի ընթացքում պատը լուրջ վնասներ է կրել, մեծ հատվածներ են փլվել երկրաշարժերից։ Արտաքին պատի հյուսիսային հատվածը դեռ կանգուն է. հատուկ աղյուսե եռանկյունաձև սեպերը ժամանակակից հավելումներ են, որոնք կառուցվել են 19-րդ դարում պատերն ամրացնելու համար։ Կոլիզեումի այսօրվա արտաքին տեսքը ապահովում է ներսի պատը։

Արտաքին պատի կանգուն մասի ճակատային հսկայական մասը կազմված է երեք հարկ կամարակապ սրահներից, որոնք բարձրանում են մինչև հարթակ, որտեղ էլ գտնվում է բարձր ձեղնահարկը։ Կամարակապ սրահը շրջապատված է դորիական, հոնիական և կորինթիական կարգով դասավորված կիսասյուներով, մինչդեռ ձեղնահարկը զարդարված է կորինթիական որմնասյուներով։ Երկրորդ ու երրորդ հարկերում գտնվող կամարաշերտերը շրջապատված են դասական դիցաբանության աստվածների կամ այլ կերպարների արձաններով։

Կոլիզեումի արտաքին տեսքը, որը ցույց է տալիս մասնակիորեն պահպանված արտաքին պատը (ձախ) և ամբողջովին պահպանած ներքին պատը (կենտրոն և աջ)

Ձեղնահարկի վերևի մասում՝ 240 կայմերի գերանակալեր էր ամրացված։ Սկզբում նրանք ապահովում էին ներսի ծածկը ամֆիթատրոնի հովանի (velarium) անվամբ հանդիսատեսին պաշտպանում էր արևից ու անձրևից։ Այն կենտրոնում անցք ունեցող, կտավով ծածկված, պարանից պատրաստված ցանցանաման կառույց էր[4]։ Հովանին ծածկում էր արենայի երկու երրորդը ու թեքվում էր դեպի կենտրոն՝ քամին որսալու և հանդիսատեսի համար զեփյուռ ապահովելու համար[29]:

Մեծ բազմություն ընդունելու Կոլիզեումի կարողությունը կարևոր էր դարձնում հանդիսատեսների հնարավորինս արագ մուտքն ու ելքը։ Վերջինիս համար այնպիսի ճարտարապետական լուծումներ են գտել, որոնք այժմ օգտագործվում են ժամանակակից մարզադաշտերի շինարարություններում, նույնատիպ խնդիրները լուծելու համար։ Ամֆիթատրոնը շրջապատված էր ներքին հարկի ութսուն մուտքերով, որոնցից 76-ն օգտագործվում էին հասարակ հանդիսատեսի համար[4]։ Յուրաքանչյուր մուտք ու ելք, ինչպես նաև ամեն սանդուղք համարակալված էր։ Հյուսիսային գլխավոր մուտքը պահվում էր հռոմեական կայսեր և իր օգնականների համար, իսկ մյուս երեք մուտքերն, ամենայն հավանականությամբ, օգտագործվում էին վերնախավի համար։ Բոլոր չորս առանցքային մուտքերը ճոխ զարդարված էին՝ ներկված արհեստական մարմարե հարթաքանդակներով, որոնցից որոշ հատվածներ պահպանվում են։ Սկզբնական արտաքին մուտքերից շատերը արտաքին պատի փլուզման պատճառով անհետացել են, բայց XXIII-ից (23) LIV (54) մուտքերը պահպանվել են[16]։

Հանդիսատեսին համարակալված կավե բեկորներ էին տալիս որպես տոմս, որոնք նրանց ուղղորդում էին դեպի համապատասխան բաժին ու շարք։ Նրանք իրենց տեղերն էին հասնում հանդիսասրահների (լատ. vomitoria) վրայով՝ միջանցքներով, որոնք ներքևից կամ հետևից բացվում էին նստարանների շարքերի մեջ։ Այսպիսով մարդիկ արագորեն նստում էին իրենց տեղերում և, միջոցառման ավարտից հետո կամ արտակարգ տարհանման դեպքում մի քանի րոպեների ընթացքում հնարավոր էր լինում իրենց դուրս գալը։ Vomitoria բառն ունի լատինական ծագում, որը նշանակում է արագ ազատում, որից ծագել է անգլերեն՝ vomit (արձակել) բառը։

Կոլիզեումի LII մուտքը, դեռ երևացող հռոմեական թվերով։

Նստատեղեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավերված հատվածներ, որտեղ մի ժամանակ նստարաններն են եղել։

Համաձայն 354 թվականի Ժամանակագրության՝ ամֆիթատրոնում տեղավորվում էր մոտավորապես 87000 մարդ, բայց ժամանակակից հաշվարկներով Կոլիզեումը կարող է տեղավորել միայն 50000 մարդ։ Նրանք նստում էին աստիճանավորված կարգով, որը արտացոլում էր հռոմեական հասարակության խիստ շերտավորված բնույթը։ Հարավային ու հյուսիսային ծայրերում՝ դեպի արենա լավ տեսադաշտով, հատուկ տաղավարներ էին նախատեսված կայսեր ու վեստալուհիների համար։ Այս մակարդակում էին գտնվում նաև սենատորների նստատեղերը, որոնց թույլատրվում էր բերել իրենց աթոռները։ Քարի վրա փորագրված կարելի է գտնել 5-րդ դարի որոշ սենատորների անուններ, որոնք արվել են հավանաբար տեղերի ամրագրման համար։

Սենատորի վերևի շարքերը, հայտնի որպես maenianum primum, զբաղեցնում էին ոչ սենատորական ազնվական դասը կամ ասպետները (հեծյալնե))։ Դրանից վերև տեղավորվում էին Հռոմի քաղաքացիները՝ (պլեբեյներ) բաժանված երկու խմբի։ Ներքևի մասը (immum) ունևոր քաղաքացիների համար էր, մինչդեռ վերևինը՝ (summum) աղքատ քաղաքացիների համար։ Հատուկ հատված էր տրամադրվում սոցիալական այլ խմբերի, օրինակ՝ իրենց ուսուցիչների հետ եկած տղաների, արձակուրդում գտնվող զինվորների, օտարերկրյա պաշտոնյաների, գրողների, մունետիկների, քահանաների և այլոց համար։ Քարե (իսկ հետագայում մարմարե) նստարաններ էին հատկացրել քաղաքացիների և ազնվականների համար, որոնք ենթադրվում էր, որ իրենց հետ կբերեն իրենց բարձերը։ Արձանագրությունները նշում էին հատուկ խմբերի համար ամրագրված տարածքները։

Ավելի ուշ՝ Դոմիցիանոս կայսեր կառավարման ժամանակ, կառուցվեց մեկ այլ՝ ամենաբարձր մակարդակը։ Սա սրահ էր նախատեսված աղքատների, ստրուկների և կանանց համար։ Հիմնականում դրանք կա՛մ միայն կանգնելու համար էին կա՛մ շատ չոր նստարաններով։ Մարդկանց որոշակի խմբերի արգելված էր մուտք գործել Կոլիզեում, հիմնականում գերեզմանափորներին, դերասաններին և նախկին գլադիատորներին[16]։

Նստարանների կարգերի գծապատկեր։

Յուրաքանչյուր շարք կոր անցումներով և ցածր պատերով (լատ.՝ praecinctiones or baltei) բաժանված էր հատվածների (լատ. maeniana), իսկ հանդիսասրահից (լատ.՝ vomitoria) առանձնացված էր սեպերով ամրացված աստիճաններով և միջանցքներով։ Նստարանների բոլոր շարքերը համարակալված էին (լատ.՝ gradus), թույլ տալով, ամեն մեկին նստել ճշգրիտ նշված շարքում, խմբում ու համարում[30]։

Արենա և ներքնահարկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արենան 83 մետր երկարություն ու 48 մետր լայնություն ուներ (280 հռոմեական ոտնաչափ երկարություն, 163 հռոմեական ոտնաչափ լայնություն[16]): Այն ուներ ավազով ծածկված փայտե հատակ (լատիներեն harena կամ arena նշանակում է «ավազ»), որը ծածկում էր ներքնահարկը (hypogeum բառացի՝ «գետնի տակ»։ Սկզբնապես ներքնահարկը չկար շինարարական նախագծում, բայց Դոմիցիանոս կայսրը կարգադրեց կառուցել այն։ Այժմ քիչ բան է մնացել արենայի սկզբնական հատակից, բայց ներքնահարկը (լատ.՝ hypogeum) դեռ պարզորեն երևում է։ Այն բաղկացած էր արենայի տակ գտնվող երկու հարկանի ստորգետնյա թունելների ցանցից և վանդակներից, որտեղ պահվում էին կենդանիներն ու գլադիատորները մինչ մրցույթի սկսվելը։ 80 ուղղահայաց ձողերը արագ մուտք էին ապահովում արենա վանդակում փակված կենդանիների և ներքևում քողարկված դեկորացիաների համար, օրինակ՝ փղերին և նման այլ կենդանիների մուտքի համար նախատեսված hegmata կոչվող ավելի մեծ հարթակները։ Այն վերակառուցվել է բազմաթիվ առիթներով, կարելի է առանձնացնել շինարարության առնվազն տասներկու տարբերակ[16]:

Լատիներեն արձանագրություն Կոլիզեումում։

Ներքնահարկը ստորգետնյա թունելներով կապված էր Կոլիզեումից դուրս գտնվող բազմաթիվ կետերի։ Կենդանիներին ու հանդես եկողներին թունելի միջոցով բերում էին մոտակա ախոռներից, արևելքում գտնվող Լուդուս Մագնուսի գլադիատորական զորանոցը նույնպես թունելով էր կապված։ Առանձին թունելներ էին նախատեսված կայսեր ու վեստալուհիների համար՝ նրանց թույլ տալով ել ու մուտ անել Կոլիզեում առանց մարդկանց ամբոխի միջով անցնելու[16]։

Ներքնահարկի մանրամասները։

Ներքնահարկում նաև զգալի քանակությամբ սարքավորումներ կային։ Վերելակներն ու ճախարակները բարձրացնում ու իջեցնում էին դեկորացիաներն ու հենակները, ինչպես նաև վանդակում փակված կենդանիներին բարձրացնում էին դեպի մակերևույթ՝ ազատ արձակելու համար։ Գոյություն ունեն վկայություններ հիդրավլիկ խոշոր մեխանիզմների մասին, և համաձայն անտիկ հաշվարկների՝ մոտակա ջրմուղի հետ կապի միջոցով, հնարավոր էր տարածքն արագ ոռոգել։ Այնուամենայնիվ Դոմիցիանոսի հրամանով Կոլիզեումի գոյության վաղ շրջանում ներքնահարկի կառուցումը վերջ դրեց հեղեղների հավանականությանը, այդպիսով նաև ռազմածովային մարտերին։

Օժանդակ շինություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոլիզեումն ու իր գործունեությունը աջակցում էին տարածքի հիմնական արդյունաբերությանը։ Ամֆիթատրոնին խաղերի հետ կապված այլ շինություններ էին ավելացել։ Հենց արևելքում Լուդուս Մագնուսի՝ գլադիատորների մարզման դպրոցի մնացորդներն են։ Սա կապված էր Կոլիզեումին ստորգետնյա միջանցքով, գլադիատորների մուտքն ավելի հեշտացնելու համար։ Լուդուս Մագնուսը մարզման իր սեփական փոքր տարածքն ուներ, որը մեծ գրավչություն ուներ հռոմեացի հանդիսատեսի համար։ Նույն տարածքում մարզման այլ դպրոցներ էլ կային, ներառյալ Լուդուս Մատուտինուսը (Առավոտյան դպրոց), որտեղ կենդանիների մարտերն էին պատրաստվում։

Մոտակայքում էր նաև զինանոցը (Armamentarium), զենքերը պահելու հատուկ պահեստով, Summum Choragium-ը, որտեղ սարքավորումներն էին պահվում, Sanitarium-ը (բուժկետը) վիրավոր գլադիատորներին բուժելու հարմարանքներով և Spoliarium-ը, որտեղ մահացած գլադիատորներից վերցնում էին զենքն ու հանձնում այլոց տնօրինությանը:

Կոլիզեումի արտաքին պատի երկայնքով՝ պատից 18 մետր հեռավորության վրա, քարե բարձր սյուներ էին շարված, որոնցից 5-ը արևելյան կողմում կանգուն են մնում։ Նրանց գոյության համար տարբեր բացատրություններ են տրվել. նրանք կարող էին կրոնական սահման լինել կամ տոմսերի ստուգման արտաքին սահման, ամրացնող մաս հանդիսասրահի (velarium) համար կամ պաշտպանիչ ծածկ։

Հենց Կոլիզեումի կողքին է գտնվում Կոստանդիանոսի հաղթակամարը:

Կոլիզեումի տեսքը Օպպիանյան բլուրից։

Օգտագործում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Pollice verso» (լատ.՝ Մատները ներքև), Ժան Լեոն Ժերոմ,1872թ.

Կոլիզեումն օգտագործվում էր գլադիատորական ներկայացումներ, ինչպես նաև տարատեսակ այլ միջոցառումներ հյուրընկալելու համար։ Մուներա կոչվող միջոցառումները ավելի շատ կազմակերպում էին անհատները, քան պետությունը։ Նրանք կրոնական ուժեղ տարրեր էին պարունակում, բայց նաև ուժի ու ընտանիքի հեղինակության ցուցադրողն էին և չափազանց հայտնի էին բնակչության շրջանում։ Ներկայացման մյուս տեսակը կենդանու որսն ու սպանությունն էր (venatio)։ Այն ներառում էր գազանների տարբեր տեսակներ, որոնք հիմնականում բերված էին Ագրիկայից ու Միջին Արևելքից, ներառում էր այնպիսի կենդանիներ, ինչպիսիք են ռնգեղջյուրները, սովորական գետաձիերը, փղերը, ընձուղտերը, բիզոնները, եվրոպական բիզոնները, բարբարյան առյուծները, ընձառյուծները, հովազները, արջերը, կասպիական վագրերը, կոկորդիլոսներն ու ջայլամները։ Մարտերն ու որսերը բեմականացվում էին նախօրք մանրամասն մշակված շարժական ծառերով ու շինություններով։ Այսպիսի միջոցառումները երբեմն հսկայական մասշտաբների էին հասնում. ասում են՝ Տրայանոսը 107թ.-ին 123 օր շարունակ իր հաղթանակները տոնել է Դակիայում՝ ներառելով 11,000 կենդանի և 10,000 գլադիատոր։ Թեթև ճաշի ընդմիջումների ժամանակ բեմադրվում էին գազանների ներկայացումները։ Նրանք, ովքեր դատապարտված էին,մերկ ու անզեն ուղարկվում էին հարթակ՝ առերեսվելու մահաբեր գազաններին, որոնք բառացիորեն մասերի էին բաժանում նրանց։ Սովորաբան հետճաշյա ընդմիջումների ժամանակ ուրիշ ներկայացումներ էլ էին տեղի ունենում՝ ակրոբատների ու աճպարարների մասնակցությամբ։

Հին գրիչները նշում են, որ Կոլիզեումի գոյության սկզբնական շրջանում, շինությունը օգտագործվում էր նաումացիայի (լատ.՝ naumachiae, ավելի հայտնի որպես ծովային ճակատամարտ, լատ.՝ navalia proelia) կամ ծովային ճակատամարտերի համար։ Համաձայն տեղեկությունների՝ Տիտուսի կազմակերպած առաջին խաղերի ժամանակ այն ջրով էր լցված՝ լողալ կարողացող հատուկ վարժեցրած ձիերի և ցուլերի ցուցադրության համար։ Նաև տեղեկություններ կան Կերկիրայի հույների և Հին Կորնթոսցիների միջև տեղի ունեցած հայտնի ծովային մարտերի մասին։ Սա պատմաբանների միջև որոշ բանավեճերի թեմա է դարձել, քանի որ չնայած ջուր մատակարարելը խնդիր չէր լինի, պարզ չէր, թե ինչպես կարող էր արենան անջրաթափանց լինել, ոչ էլ բավականին տարածք կար արենայում ռազմանավերի տեղաշարժման համար։ Առաջարկվեց, որ արձանագրություններում կա՛մ վայրն է սխալ նշված, կա՛մ էլ սկզբում Կոլիզեումն իր կենտրոնական առանցքի տակ մեծ ջրանցք ուներ (որն էլ հետագայում պետք է որ փոխարինված լինի ներքնահարկով)[16]։

Սիլվեի (լատ. Sylvae) կամ բնական տեսարանների վերաստեղծումն էլ էր տեղի ունենում արենայում։ Նկարիչները, ինժեներներն ու ճարտարապետները արենայի հատակին տնկված իրական ծառերով ու թփերով անտառի մոդել էին կառուցում, իսկ հետո ներկայացնում էին կենդանիներին։ Այսպիսի տեսարանները կարող էին պարզապես օգտագործվել քաղաքի բնակչությանը բնական միջավայր ցուցադրելու համար կամ կարող էին այլ կերպ օգտագործվել, որպես ֆոն որսորդության կամ դիցաբանության որոշ հատվածներ ներկայացնելու համար։ Նրանք երբեմն օգտագործվում էին մահապատիժների համար,որտեղ պատմության հերոսը կարող էր սպանվել բազմաթիվ սարսափելի, բայց առասպելականորեն իրական ձևերով, ինչպես կենդանիների կողմից հոշոտվելը կամ այրվելն է։

Այսօր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոլիզեումի ներքին հարդարանքը 2016թ.-ին

Այսօր Կոլիզեումը զբոսաշրջային մեծ կենտրոն է Հռոմում ու ամեն տարի հազարավոր զբոսաշրջիկներ ներս են մտնում ներքին ասպարեզը տեսնելու[31]։ Այժմ այստեղ՝ կառույցի արտաքին պատի վերնահարկում, Էրոսին նվիրված թանգարան կա։ Արենայի հատակի մի մասը վերակառուցվել է։ Կոլիզեումի տակ գտնվող միջանցքների գաղտնի ցանցը, որը մի ժամանակ օգտագործվել է կենդանիներին ու գլադիատորներին արենա տեղափոխելու համար, հանրության համար բացվեց 2010թ. ամռանը[32]։

Կոլիզեումը նաև 20 և 21-րդ դարերի հռոմեական կաթոլիկ արարողությունների վայր էր։ Օրինակ՝ Հռոմի Բենեդիկտոս XVI պապը Ավագ Ուրբաթ[10] օրը Կոլիզեումից[33][34] սկսեց Խաչի աստվածաշնչյան ուղի անունը կրող Խաչի ճանապարհը։

Վերանորոգում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2011 թ.-ին Tod's կոշիկի ընկերության տնօրեն Դիեգո Դելլա Վալլեն տեղական իշխանությունների հետ համաձայնության եկավ 25 միլիոն եվրո հատկացնել Կոլիզեումի վերանորոգման համար։ Աշխատանքը ծրագրվում էր սկսել 2011թ.-ի վերջին՝ երկուս ու կես տարի ժամկետով[35]։ Վերանորոգում սկսելու համար պետական-մասնավոր համագործակցության վիճահարույց բնույթի պատճառով աշխատանքը հետաձգվեց և սկսվեց 2013թ.-ին։ Այս վերանորոգումը Կոլիզեումի պատմության առաջին ամբողջական մաքրումն ու վերանորոգումն էր[36]։ Առաջին փուլը Կոլիզեումի կամարակապ ճակատի մաքրումն ու վերականգնումն էր և մետաղյա պարսպի փոխարինումը, որը արգելափակում էր առաջին հարկի կամարները։ Երեք տարի տևած այս աշխատանքի վերջնական արդյունքը երևաց 2016թ.-ի հուլիսի 1-ին, երբ Իտալիայի մշակույթի նախարար Դարիո Ֆրանչեսչինին հայտարարեց, որ հիմնադրամը նախատեսում է փոխել հատակը մինչ 2018 թ.-ի ավարտը։ Ֆրանչեսչինին ասում է, որ սա մի հարթակ կդառնա «ամենաբարձր մակարդակի մշակութային միջոցառումների համար»[37]։ Նախագիծը նաև ծրագրում է ծառայությունների կենտրոն ստեղծել և վերակառուցել Կոլիզեումի ներսում գտնվող պատկերասրահն ու ստորգետյա տարածքները[38]։ Վերակառուցված հրաշալիքում նոր շրջագայությունները սկսվեցին 2017թ.-ի նոյեմբերի 1-ից, վերևի երկու հարկերը բացվել են ուղեկցորդի հետ այցելությունների համար։ Չորրորդ հարկում առևտրի սրահ կա, իսկ հինգերորդ հարկից աղքատ քաղաքացիները, ռամիկներն էին հավաքվում ու նայում ներկայացումը՝ երկարօրյա միջոցառումների ժամանակ իրենց հետ ուտելիք բերելով[39]։

  • Կոլիզեում 2013
    Կոլիզեում 2013
  • Կոլիզեում 2013
    Կոլիզեում 2013
  • Կոլիզեում 2012
    Կոլիզեում 2012
  • Կոլիզեում 2013
    Կոլիզեում 2013
  • Կոլիզեում 2013
    Կոլիզեում 2013
  • Կոլիզեում 2013
    Կոլիզեում 2013
  • Կոլիզեում 2013
    Կոլիզեում 2013
  • Կոլիզեում 2014
    Կոլիզեում 2014
  • Կոլիզեում2018
    Կոլիզեում2018

Կարևորությունը քրիստոնեության մեջ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քրիստոնյա նահատակների վերջին աղոթքը, Ժան-Լեոն Ժերոմը (1883)։

Հիմնականում Կոլիզեումը քրիստոնյաների կողմից համարվում է Հռոմեական կայսրությունում քրիստոնյաների հալածանքների ժամանակաշրջանում մեծաթիվ հավատացյալների չարչարանքների վայր․ այսպես են վկայում են եկեղեցու պատմությունն ու ավանդույթները[40][41][42]։ Մյուս կողմից ուրիշ գիտնականներ կարծում են՝ ավելի հնարավոր է, որ նահատակությունների մեծ մասը կատարվել է Հռոմի այլ վայրերում՝ վկայակոչելով նաև դեռևս գոյություն չունեցող ապացույցների կամ պատմական արձանագրությունների բացակայությունը[43][44][45]։ Այս գիտնականները փաստում են, որ «որոշ քրիստոնյաներ Կոլիզեումում մահապատժի են ենթարկվել, որպես սովորական հանցագործներ, նրանց հանցանքն էր հռոմեական աստվածներին հավատալուց հրաժարվելը։ Վաղ քրիստոնյա նահատակներից շատերը մահապատժի էին ենթարկվում Մեծ կրկեսում (Circus Maximus)[46][47]: Համաձայն Հիրենեոս Լիոնացիու (մահացած մոտ 202 թվականին) մ.թ. 107թ.-ին առյուծները հոշոտել են Իգնատիոս Անտիոքացուն և չնայած Իգնատիոսը ոչինչ չի ասում հենց Կոլիզեումում կատարվածների մասին, ավանդույթը այն վերագրում է այդ վայրին[48][49][50]:

Կոլիզեումի ներքին պատկերը, Քրիստոֆեր Վիլհելմ Էկերսբերգ (1815)։

Միջին դարերում Կոլիզեումը կոթող չէր համարվում և ինչպես որոշ ժամանակակից աղբյուրներ են պնդում, օգտագործվում էր որպես քարհանք[51], ասել է, թե Կոլիզեումի քարերը վերցնում էին այլ սրբավայրեր կառուցելու համար[52]։ Այս փաստը գալիս է հաստատելու այն, որ այն ժամանակ, երբ մեծապես երկրպագում էին նահատակների հետ կապված վայրերը, Կոլիզեումը չէր համարվում սրբավայր[53]։ Վերջինս ներառված չէր ուխտավորների համար կազմված ուղեցույցներում, ինչպես նաև 12-րդ դարի Mirabilia Urbis Romae-ի («Հռոմի քաղաքի հրաշալիքները») աշխատության մեջ, ինչը հաստատում է, որ նահատակության վայր համարվել է ոչ թե Կոլիզեումը, այլ Ֆլամինական կրկեսը[54]։ Կառույցի մի մասը բնակեցված էր քրիստոնեական կրոնավորներով, բայց հայտնի չէ, թե արդյոք դա ինչ-որ կրոնական հատուկ պատճառով է եղել։

Ասում են Պիոս V Պապը (1566–1572) ուխտագնացներին խորհոուրդ է տվել Կոլիզեումի արենայից ավազ հավաքել որպես մասունք, այն համոզմամբ որ, այն լի է նահատակների արյամբ, չնայած նրա ժամանակակիցներից ոմանք չէին կիսում նրա այս համոզմունքը[55]։ Մի դար անց Ֆիորավանտե Մարտինելին Կոլիզեումը դասել է իր 1653 թ. «Հռոմեական ազգային նախկին սրբավայրեր» գրքի նահատակների համար սրբագրված վայրերի ցանկի առաջին տեղում։ Մարտինելիի գիրքը ակնհայտորեն ազդեցություն ունեցավ հասարակական կարծիքի վրա. մի քանի տարի անց ի պատասխան Կարդինալ Ալտիերիի Կոլիզեումը ցլամարտի դաշտ դարձնելու առաջարկին, Կարլո Թոմասին մի գրքույկ հրապարակեց ի բողոք նրա, ինչը նա համարում էր սրբապղծություն։ Հաջորդող վիճաբանությունը հորդորեց Կլիմենտ X Պապին փակել Կոլիզեումի կամարակապ սրահի արտաքին մասն ու այն սրբավայր հայտարարել[56]։

Պորտ Մաուրիսցի Սուրբ Լեոնարդի պնդմամբ, Հռոմի Պապ Բենեդիկտոս XIV- ը (1740-1758) արգելել է Կոլիզեումն օգտագործել որպես քարհանք և տարածքի երկայնքով կառուցել՝ Խաչի Ճանապարհը, որը մնացել է մինչև 1974թ.-ի փետրվարը[57]։

Բենեդիկտոս Ժոզեֆ Լաբրեն իր կյանքի վերջին տարիները անցկացրեց Կոլիզեումի պատերի ներսում ՝ ապրելով ողորմությամբ և մահացավ 1783 թվականին[57]։ 19-րդ դարի որոշ Պապեր ձեռնարկեցին Կոլիզեումի վերանորոգման ու վերակառուցման աշխատանքները, և այն այսօր էլ դեռ պահպանում է իր քրիստոնեական կապերը։ Քրիստոնեական մի խաչ է կանգնեցված մի ցուցանակով, որտեղ գրված է.

Քրիստոնյա նահատակներին նվիրված խաչ՝ տեղադրված 2000 թվականին Հովհաննես Պողոս II Պապի կողմից։
Ամֆիթատրոնը, որը նվիրվել էր հաղթանակների, զվարճությունների և հեթանոս աստվածների անհավատ պաշտամունքին, այժմ նվիրված է նահատակների տառապանքներին, որոնք մաքրվում են աթեիստական սնահավատությունից։

Արենայի տարբեր մասերում քրիստոնեական այլ խաչեր էլ են կանգնեցված և յուրաքանչյուր Ավագ Ուրբաթ Պապը Խաչի ճանապարհն առաջնորդում է դեպի ամֆիթատրոն։

Բուսական աշխարհ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոլիզեումի ներսի պատերին աճած բույսերը։

Կոլիզեումն բազմազան և լավ փաստագրված բուսական աշխարհի պատմություն ունի այն ժամանակից ի վեր, երբ Դոմենիկո Պանարոլին 1643 թվականին պատրաստեց բույսերի իր առաջին ցուցակը։ Այդ ժամանակից սկսած Կոլիզեումում հայտնաբերվել են 684 տեսակի բույսեր։ Լավագույն շրջանը 1855 թվականին էր (420 տեսակներ)։ 1871 թվականին փորձեր են արվել վերացնել բուսականությունը, քանի որ շինությունը վնասելու մտավախություն կար, բայց դրանց մեծ մասը վերականգնվեց[16]։ Այսօր հաշվարկում են 242 տեսակներ, Պանարոլիի հայտնաբերած առաջին 200 տեսակները պահպանվել են։

Բույսերի բազմազանությունը կարող է բացատրվել դարերի ընթացքում Հռոմի կլիմայի փոփոխություններով։ Բացի այդ, թռչունների չուն, ծաղիկների ծաղկումն ու Հռոմի զարգացումը նույնպես պատճառ դարձան տեսակային կազմի փոփոխությանը:Բացի այդ կայսրության տարբեր անկյուններից կենդանիների մորթիների կամ արտաթորանքի միջոցով բերված սերմերը հասնում էին այստեղ և ազդում տեսակային կազմի վրա[58]։

Կոլիզեումի հիման վրա կառուցված կամ ներշնչված աշխատանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստորև ներկայացված են մի շարք շինություններ, որոնք կառուցվել են Կոլիզեումի նմանությամբ՝

  • Կոնգրեսհալե կամ «Կոնգրեսական դահլիճ», (1935, անավարտ) նացիստական կուսակցության համագումարի վայր, Նյուրնբերգ, Գերմանիա։
  • 1928-2000թթ. Ամառային օլիմպիական մեդալը՝ կառուցված Ջուզեպպե Կասոլիի կողմից, որը կրում է Կոլիզեումի պատկերը։ 2004 թվականին Աթենքում կայացած ամառային օլիմպիական խաղերի ժամանակ Կոլիզեումը փոխարինվեց Պանաթինաիկոս մարզադաշտի պատկերով։
  • Բրիտանական Կոլումբիայի Վանկուվերի հանրային գրադարանի արտաքին տեսքը հիշեցնում է Կոլիզեումի ներկայիս վիճակը։ Այն նախագծել է Մոշե Սաֆդին։
  • Լոս Անջելեսի Կոլիզեումի հուշահամալիրի համար ներշնչանք է դարձել Կոլիզեումը։
  • Իտալական քաղաքակրթության պալատի նախատիպը Կոլիզեումն է։ Այն կառուցվել է 1942 թվականի Մուսոլինիի Համընդհանուր ցուցահանդեսի համար, սակայն ցուցահանդեսն այդպես էլ տեղի չունեցավ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելու պատճառով։ Ճարտարապետները Ջովաննի Գերինին, Էռնեստո Բրունո Լա Պադուլան և Մարիո Ռոմանո էին։
  • Մաքեյգի աշտարակը, որը նայում է դեպի Օբանը, Շոտլանդիա։

Հանրային մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոլիզեումը պատկերված է 2010 թվականի Assassin's Creed: Brotherhood (արկածային մարտախաղերի շարք) վիդեո խաղում։ Կոլիզեումը ընդհանուր առմամբ մեծ կարևորություն ունի Assassin's Creed-ի շարքում. նախ՝ այն Հռոմուլոսի մուտքի տեղն է, երկրորդ՝ Կոլիզեումի ներքևում գտնվող վայրը տանում է ուղիղ դեպի Ջունո Մոնայի տաճարը, որտեղ գտնվում է Եդեմական խնձորը, երրորդ՝ այն օգտագործվել է Passion Play-ում, որը նկարագրում է Հիսուս Քրիստոսի խաչելությունը, չորրորդ՝ 21-րդ դարում, Դեսմոնդ Միլսը վազում էր Կոլիզեումի լաբիրինթոսում, Ջունո Մոնետայի տաճարից ներքև գտնվող Սանտա Մարիա ին Արաչելին և 1506թ.-ին Էզիոյի պահած խնձորը գտնելու համար և հինգերորդ՝ նրա գագաթին կա գլիֆ[59]։

Կոլիզեումը շատ հաճախ է հանդես գալիս որպես Հռոմի խորհրդանիշ, ինչպես Էյֆելյան աշտարակը՝ Փարիզի, Բիգ Բենը՝ Լոնդոնի, Կրեմլը՝ Մոսկվայի, Պիզայի աշտարակը՝ Պիզայի, Կառլի կամուրջը՝ Պրահայի։ Եվրոպայի քարտեզը պատկերելիս Կոլիզեումը հաճախ է դրվում Հռոմի տեղում։ Սկզբում Կոլիզեումը ներառված էր Վալերիուս Մարցիալիսի կողմից կազմված աշխարհի 7 հրաշալիքների շարքում (1-ին դար)[60]։

Այլ օրինակների մեջ օգտագործված պատկերներ՝

  • Բրյուս Լիի և Չակ Նորիսի միջև մարտը «Վիշապի մերադարձը» ֆիլմում նկարահանված է Կոլիզեումում։
  • Կոլիզեումը պատկերված է Nero ծրագրի էկրանակադրում։
  • Արիա ռոք խմբի Կոլիզեում երգը
  • Կոլիզեումը՝ Age of Empires, Civilization III, Civilization IV, Assassin's Creed: Brotherhood, Ryse:Son Of Rome, Painkiller: Battle out of Hell խաղերում
  • Կոլիզեումը՝ «Գլադիատոր» ֆիլմում
  • Կոլիզեումը՝ «Տելեպորտ» ֆիլմում
  • Կոլիզեումը ալիքի հուժկու հարվածից վերացվում է «Երկրի միջուկը։ Նետում դժոխքից» ֆիլմում։
  • Կոլիզեումը 2000 տարի հետո քանդվում է «Կյանքն առանց մարդկանց» ֆիլմում
  • Կոլիզեումը՝ Էդգար Ալլանի Կոլիզեում համանուն բանաստեղծության մեջ։

Հետաքրքիր է, որ Գլադիատորների ֆիլմերը երբեք չեն նկարահանվել Կոլիզեումում, քանի որ այն բավականաչափ լավ չի պահպանվել նկարահանումների համար։ Այդ իսկ պատճառով Կոլիզեումի փոխարեն օգտագործվում է Վալերիս Մարցալիսի ամֆիթատրոնը Թունիսում՝ աշխարհում 2-րդը մեծությամբ և պահպանված ավելի լավ։

Կոլիզեումն իր պատմական նշանակության համար պատկերվել է բազմաթիվ ֆիլմերում, ինչպես օրինակ՝ Հռոմեական արձակուրդներ, Դեմետրիուսն ու գլադիատորները, Վիշապի ճանապարհը, Գլադիատոր (ֆիլմ), Մադագասկար 3 և այլն։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Building the Colosseum». roman-colosseum.info. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  2. ↑ Hopkins, p. 2
  3. ↑ «BBC's History of the Colosseum p. 2». Bbc.co.uk. 2011 թ․ մարտի 22. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 16-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Roth, Leland M. (1993). Understanding Architecture: Its Elements, History and Meaning (First ed.). Boulder, CO: Westview Press. ISBN 978-0-06-430158-9.
  5. ↑ William H. Byrnes IV (Spring 2005) "Ancient Roman Munificence: The Development of the Practice and Law of Charity". Rutgers Law Review vol. 57, issue 3, pp. 1043–1110.
  6. ↑ «BBC's History of the Colosseum p. 1». Bbc.co.uk. 2011 թ․ մարտի 22. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 16-ին.
  7. ↑ Baldwin, Eleonora (2012). Rome day by day. Hoboken: John Wiley & Sons Inc. էջ 26. ISBN 978-1-118-16629-1.
  8. ↑ Dark Tourism – Italy's Creepiest Attractions, The Local
  9. ↑ «The New Seven Wonders of the World». Hindustan Times. 2007 թ․ հուլիսի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 11-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 «Frommer's Events – Event Guide: Good Friday Procession in Rome (Palatine Hill, Italy)». Frommer's. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 8-ին.
  11. ↑ Logan, Willy. «The Flavian Dynasty». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 31-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
  12. ↑ J. C. Edmondson; Steve Mason; J. B. Rives (2005). Flavius Josephus and Flavian Rome. Oxford University Press. էջ 114. ISBN 978-0-19-926212-0.
  13. ↑ «The Colosseum – History 1». Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 26-ին.
  14. ↑ Mairui, Amedeo. Studi e ricerche sull'Anfiteatro Flavio Puteolano. Napoli : G. Macchiaroli, 1955. (OCLC Կաղապար:OCLC search link)
  15. ↑ «The Coliseum». The Catholic Encyclopedia. New Advent. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 2-ին.; the form quoted from the Pseudo-Bede is that printed in Migne, Pat. Lat 94 (Paris), 1862:543, noted in F. Schneider, Rom und Romgedanke im Mittelalter (Munich) 1926:66f, 251, and in Roberto Weiss, The Renaissance Discovery of Classical Antiquity (Oxford:Blackwell) 1973:8 and note 5.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 Claridge, Amanda (1998). Rome: An Oxford Archaeological Guide (First ed.). Oxford: Oxford University Press. էջեր 276–282. ISBN 978-0-19-288003-1.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 «Building the Colosseum». tribunesandtriumphs.org.
  18. ↑ Sear, David R. (2000). Roman Coins and Their Values – The Millennium Edition. Volume I: The Republic and The Twelve Caesars, 280 BC – AD 96 (pp. 468–469, coin # 2536). London: Spink. 1-902040-35-X
  19. ↑ Alföldy, Géza (1995). «Eine Bauinschrift Aus Dem Colosseum». Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik. 109: 195–226.
  20. ↑ Cass. Dio lxxviii.25.
  21. ↑ «MEDIVM AEVVM». The-Colosseum. The-Colosseum.Net. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 1-ին.Names the order: Arciconfraternita del SS. Salvatore ad Sancta Sanctorum, aka del Gonfalone. Co-tenants: the Roman Senate and the Camera Apostolica. "In 1519 The Confraternita built the little chapel of Santa Maria della Pietà inside the Colosseum."
  22. ↑ "Rome." Encyclopædia Britannica. 2006.
  23. ↑ The Coliseum in Catholic Encyclopedia
  24. ↑ Young, Gayle (2000 թ․ փետրվարի 24). «On Italy's passionate opposition to death penalty». CNN. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  25. ↑ «International: Roman Colosseum Lit to Mark Connecticut's Abolition of Death Penalty». Death Penalty Info. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 9-ին.
  26. ↑ Colosseum stages peace concert, BBC News Online, 12 May 2002.
  27. ↑ McCartney rocks the Colosseum, BBC News Online, 12 May 2003.
  28. ↑ Sir Elton's free gig thrills Rome, BBC News Online, 4 September 2005.
  29. ↑ Downey, Charles T. (2005 թ․ փետրվարի 9). «The Colosseum Was a Skydome?». Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  30. ↑ Samuel Ball Platner (as completed and revised by Thomas Ashby), A Topographical Dictionary of Ancient Rome. Oxford University Press, 1929.
  31. ↑ The Colosseum.net : The resourceful site on the Colosseum.
  32. ↑ Squires, Nick (2010 թ․ հունիսի 23). «Colosseum to open gladiator passageways for first time». The Daily Telegraph. UK. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 30-ին.
  33. ↑ Joseph M Champlin, The Stations of the Cross With Pope John Paul II Liguori Publications, 1994, 0-89243-679-4.
  34. ↑ Vatican Description of the Stations of the Cross at the Colosseum: Pcf.va Արխիվացված 2013-06-03 Wayback Machine
  35. ↑ «Rome Colosseum repair to be funded by Tods shoe firm». BBC News. BBC. 2011 թ․ հունվարի 21. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 16-ին.
  36. ↑ Silvers, Eric (2014 թ․ ապրիլի 25). «The Colosseum's Badly Needed Bath». Wall Street Journal. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  37. ↑ «Italy Completes a Long Overdue Restoration of Rome's Iconic Colosseum». 2016 թ․ հուլիսի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 27-ին.
  38. ↑ Povoledo, Elisabetta (2012 թ․ հուլիսի 31). «Colosseum Won't Be Restored in a Day, but Work Is Finally Scheduled to Start». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 17-ին.
  39. ↑ Donati, Silvia (2017 թ․ հոկտեմբերի 5). «Colosseum To Open Top Levels to the Public».
  40. ↑ «The-Colosseum.net: Antiquity». the-colosseum.net.
  41. ↑ «Catholic Encyclopedia: The Coliseum». newadvent.org.
  42. ↑ «Colosseum & Christian Martyrs». tribunesandtriumphs.org.
  43. ↑ Hopkins, p. 103
  44. ↑ Brockman, Norbert C. (2011). Encyclopedia of Sacred Places [2 volumes]. ABC-CLIO. էջ 108. ISBN 978-1-59884-655-3. «Public executions were held there during the empire, and it is for these last events that the Colosseum became a Christian shrine. It is disputed whether many early Christian martyrs actually died in the Colosseum, since there is no mention of that in ancient Christian records.»
  45. ↑ Polidoro, Massimo (2018). «Myths and Secrets of the Colosseum». Skeptical Inquirer. 42 (1): 15–17. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 18-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 19-ին.
  46. ↑ Brockman, Norbert C. (2011). Encyclopedia of Sacred Places [2 volumes]. ABC-CLIO. էջ 108. ISBN 978-1-59884-655-3. «There seems little doubt that some Christians were executed as common criminals in the Colosseum-their crime being refusal to reverence the Roman gods. Most martyrs, however, died for their faith at the Circus Maximus. Some were even executed as members of what the Romans considered a Jewish sect, since both Jews and Christians refused to reverence the gods.»
  47. ↑ Potter, David Stone (1999). Life, Death, and Entertainment in the Roman Empire. University of Michigan Press. էջ 227. ISBN 978-0-472-08568-2. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 30-ին. «The public execution of condemned offenders, including Christians, is associated above all with the amphitheater, although there were executions at various other venues. Gladiatorial games, hunting displays, and executions also took place at the Circus Maximus, even after the construction of the Colosseum (Humphrey 1987, 121).»
  48. ↑ Hopkins, p. 103: "It is likely that Christians were put to death there and that those said to have been martyred 'in Rome' actually died in the Colosseum. But, despite what we are often told, that is only a guess. One of the possible candidates for martyrdom in the Colosseum is St. Ignatius, a bishop of Antioch (in Syria) at the beginning of the second century AD, who was 'condemned to the beasts' at Rome."
  49. ↑ Flinn, Frank K. (2006). Encyclopedia of Catholicism. Infobase Publishing. էջ 359. ISBN 978-0-8160-7565-2. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 30-ին. «He was caught up in the general persecution of the church under the emperor Trajan (r. 98–117), brought to Rome, and fed to the lions in the Coliseum around 107 C.E. His feast day is October 17. Before his execution, Ignatius wrote seven letters to the churches along his route, one each to Ephesus, Magnesia, Tralles, and Philadelphia, two to the church at Smyrna, and one to Smyrna's bishop, Polycarp. The letters are a rich source about early theology, liturgy, and church organization.»
  50. ↑ Brockman, Norbert C. (2011). Encyclopedia of Sacred Places [2 volumes]. ABC-CLIO. էջ 108. ISBN 978-1-59884-655-3. «The Christians who did die in the Colosseum often did so under dramatic circumstances, thus cementing the legend. The hero St. Ignatius of Antioch, a disciple of St. John the Beloved, was sent to the beasts by Trajan in 107. Shortly after, 115 Christians were killed by archers. When Christians refused to pray to the gods for the end of a plague in the latter part of the second century, Marcus Aurelius had thousands killed in the Colosseum for blasphemy.»
  51. ↑ Hopkins, p. 160: "For most of the Middle Ages and early Renaissance the Colosseum was not so much a monument as a quarry. To describe this activity as 'robbery' is to give the wrong impression. For the most part, there was nothing illegal or unofficial about the removal of this stone."
  52. ↑ «The-Colosseum.net: 1300–1700». the-colosseum.net.
  53. ↑ «The Coliseum». Catholic Encyclopedia. New Advent. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 24-ին. «In the Middle Ages, for example, when the sanctuaries of the martyrs were looked upon with so great veneration, the Coliseum was completely neglected; its name never occurs in the itineraries, or guide-books, compiler for the use of pilgrims to the Eternal City.»
  54. ↑ «The Coliseum». Catholic Encyclopedia. New Advent. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 24-ին. «The "Mirabilia Romae", the first manuscripts of which date from the twelfth century, cites among the places mentioned in the "Passions" of the martyrs the Circus Flaminius ad pontem Judaeorum, but in this sense makes no allusion to the Coliseum.»
  55. ↑ «The Coliseum». Catholic Encyclopedia. New Advent. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 24-ին. «Pope St. Pius (1566–72) is said to have recommended persons desirous of obtaining relics to procure some sand from the arena of the Coliseum, which, the pope declared, was impregnated with the blood of martyrs. The opinion of the saintly pontiff, however, does not seem to have been shared by his contemporaries.»
  56. ↑ «The Coliseum». Catholic Encyclopedia. New Advent. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 24-ին. «The pamphlet was so completely successful that four years later, the jubilee year of 1675, the exterior arcades were closed by order of Clement X; from this time the Coliseum became a sanctuary.»
  57. ↑ 57,0 57,1 «The Coliseum». Catholic Encyclopedia. New Advent. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 24-ին. «At the instance of St. Leonard of Port Maurice, Benedict XIV (1740-58) erected Stations of the Cross in the Coliseum, which remained until February, 1874, when they were removed by order of Commendatore Rosa. St. Benedict Joseph Labre (d. 1783) passed a life of austere devotion, living on alms, within the walls of the Coliseum.»
  58. ↑ Cooper, Paul (2017 թ․ դեկտեմբերի 5). «Rome's Colosseum Was Once a Wild, Tangled Garden». The Atlantic. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 12-ին.
  59. ↑ «Glyph Locations». IGN. 2011 թ․ հուլիսի 26. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 31-ին.
  60. ↑ 70 чудес зодчества древнего мира, 2004, էջ 304, ISBN 978-5-699-23900-9։

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կոլիզեում» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 512)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կոլիզեում&oldid=9888949» էջից