Հիսուս

Հիսուս; արամեերեն՝ ישו
Ծնվել է	ոչ վաղ քան մ. թ. ա. 6 և ոչ ուշ քան մ. թ. ա. 4
Ծննդավայր	Բեթղեհեմ, Հորդանանական Հուդեա, Հռոմեական կայսրություն
Մահացել է	ապրիլի 7, 30 կամ ապրիլի 3, 33
Մահվան վայր	Գողգոթա, Հրեաստան, Երուսաղեմ, Հռոմեական կայսրություն
Գերեզման	անհայտ, Սուրբ Հարության տաճար, Talpiot Tomb, Garden Tomb, empty tomb և Երուսաղեմ
Քաղաքացիություն	Հորդանանական Հուդեա
Ազգություն	հրեա
Մայրենի լեզու	Galilean dialect?
Կրոն	հուդայականություն
Կրթություն	անհայտ
Ազդվել է	Հովհաննես Մկրտիչ
Երկեր	Հիսուս Քրիստոսի հրաշքներ, Հիսուս Քրիստոսի աղոթքներ և Հիսուս Քրիստոսի առակներ
Մասնագիտություն	քարոզիչ, մարգարե, ատաղձագործ, ռաբբի, սքանչելագործ, կրոնական առաջնորդ, բժշկող, Մեսիա, քարոզիչ, ուսուցիչ, կրոնների հիմնադիր, tektōn և pastor
Աշխատավայր	անհայտ
Ամուսին	անհայտ
Ծնողներ	հայր՝ Սուրբ Հովսեփ և Հայր Աստված, մայր՝ Մարիամ Աստվածածին
Զբաղեցրած պաշտոններ	մարգարե
Անդամություն	Երրորդություն
	Jesus Christ Վիքիպահեստում

Հիսուս (հին հունարեն՝ Ἰησοῦς Iēsûs, եբրայերեն՝ ישו‎ Yēšū́a, ինչպես նաև Հիսուս Նազովրեցի կամ Հիսուս Քրիստոս^{[Ն 1]}, ոչ վաղ քան մ. թ. ա. 6 և ոչ ուշ քան մ. թ. ա. 4, Բեթղեհեմ, Հորդանանական Հուդեա, Հռոմեական կայսրություն^[1] - ապրիլի 7, 30 կամ ապրիլի 3, 33, Գողգոթա, Հրեաստան, Երուսաղեմ, Հռոմեական կայսրություն^[2]), քրիստոնեության գլխավոր անձը^[6], առաջին դարի կրոնական քարոզիչ և կրոնական առաջնորդ^[7]։ Ըստ Քրիստոնեական Աստվածաշնչի Հիսուսը Աստծո Որդին է և Հին Կտակարանում խոստացված Օծյալը՝ «Մեսիան»^[8]։

Գրեթե բոլոր ժամանակակից ուսումնասիրողները գտնում են, որ Հիսուսը պատմական անձնավորություն է։ Նա Հովհաննես Մկրտչի կողմից մկրտված գալիլեացի հրեա էր^[7], որը հետագայում սկսել է իր սեփական ծառայությունը՝ իր ուղերձը բանավոր քարոզելով^[9], և հիշատակվել է որպես «րաբբի» (ուսուցիչ)^[10]։ Հիսուսը բանավիճել է այլ հրեաների հետ՝ ինչպես ճշմարիտ կերպով հետևել Աստծուն, իրականացրել է մարդկանց բժշկումներ, սովորեցրել է առակներով և իր շուրջը հավաքել հետևորդներ^[11]^[12]։ Նա ձերբակալվել է և հանձնվել հրեական ատյանին^[13], ապա՝ հռոմեական իշխանություններին և Հրեաստանի (Հուդա) հռոմեական կառավարիչ Պիղատոս Պոնտացու հրամանով դատապարտվել մահվան խաչելության միջոցով^[11]։

Հիսուսը ծնվել է Սուրբ Հոգուց` Մարիամ կույսից, գործել հրաշքներ, հիմնել Եկեղեցին, մահացել խաչի վրա մարդկության մեղքերի քավության համար, հարություն առել մեռյալներից և համբարձվել երկինք, որտեղից նա վերադառնալու է^[14] (տե՛ս նաև Նիկիո հավատի հանգանակ)։ Քրիստոնյաները հավատում են, որ Հիսուս Քրիստոսն իր մահվան միջոցով հնարավորություն է տվել իրեն հավատացող մարդկանց մաքրվել մեղքերից և հաշտվել Աստծո հետ^[15]։ Քրիստոնյաների մեծամասնությունը երկրպագում են Հիսուսին որպես Աստծո Որդու։

Հիսուսի ծնունդը սովորաբար նշվում է դեկտեմբերի 25-ին (որոշ արևելյան եկեղեցիների կողմից` հունվարի սկզբներին, Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից` հունվարի 6-ին` Հիսուսի մկրտության տոնի հետ միասին) և որպես տոն հայտնի է Սուրբ ծնունդ անվամբ։ Նրա խաչելությունը հարգվում է Ավագ Ուրբաթ օրը, իսկ հարությունը նշվում Զատկին։

Լայնորեն կիրառվող ՔՀ ժամանակաշրջանի օրացույցը (լատիներենում՝ «anno Domini» ՝«Տիրոջ տարի»), և դրան համարժեք այլընտրանքը( մ.թ.) հիմնվում է Հիսուսի ծննդյան մոտավոր թվականի վրա^[16]^{[Ն 2]}։

Հիսուսը հիշատակվում է նաև ոչ քրիստոնեական կրոններում և նոր կրոնական շարժումներում։ Իսլամում Հիսուսը (անունը սովորաբար տառադարձվում է Իսա) համարվում է Աստծո կարևոր մարգարեներից մեկը և «Մեսիա»^[18]^[19]^[20]։ Մուսուլմանները հավատում են, որ նա մարգարե է, ով ծնվել է կույսից, բայց նրան չեն համարում Աստծո Որդի։ Ըստ Ղուրանի՝ Հիսուսը խաչվել, սպանվել է առերևույթ, իսկ իրականում ֆիզիկապես համբարձվել է երկինք` Աստծո մոտ։ Հուդայականությունը մերժում է, որ Հիսուսը հրեաների սպասված օծյալն է (մեսիա)՝ գտնելով, որ նա չի համապատասխանում օծյալի մասին Հին Կտարակարնի մարգարեություններին, օժտված չէ աստվածային բնությամբ և հարություն չի առել^[21]։

Անվան ստուգաբանություն

Հիսուսի ժամանակաշրջանում հրեաները կրում էին միայն մեկ անուն, որին հաջորդում էր հոր կամ հարազատ քաղաքի անունը

Ժամացույցի սլաքին հակառակ աջ վերևից` «Հիսուս» անվան եբրայերեն, արամեերեն, հունարեն, լատիներեն և անգլերեն գրությունները

^[22]։ Այսպիսով Նոր Կտակարանում Հիսուսին սովորաբար անվանում են Հիսուս Նազովրեցի^{[Ն 3]} (օրինակ ՝ Մարկոսի 10 :47)^[23] Նազարեթ քաղաքում Հիսուսի հարևանները նրան անվանում են «հյուսնի որդի, Մարիամի որդի և Հովսեփի, Հակոբոսի, Սիմոնի և Հուդայի եղբայր» (Մարկոս 6:3)^[24], «հյուսնի որդի» (Մատթեոս 13:55)^[25], կամ «Հովսեփի որդի» (Ղուկասի 4:22)^[26]։ Հովհաննեսի Ավետարանում Փիլիպպոս առաքյալը նրան անվանում է «Նազարեթ քաղաքից Հովսեփի որդի» (Հովհաննես 1:45)^[27]։

Հայերոնում «Հիսուս» անունը ծագում է հունարենից՝ Ἰησοῦς (Iesous)^[28]։ Հունական ձևը հրեական ישו‎ (Yeshua) ավելի հին יהושע‎ (Yehoshua) տարբերակն է կամ անգլերեն «Joshua»^[29]^[30]^[31]։ Yeshua անունը հավանաբար օգտագործվել է Հրեաստանում Հիսուսի ծնննդյան ժամանակաշրջանում^[32]։ Մ. թ. I դարում Հովսեփոս Փլավիոսի աշխատություններում, որոնք գրվել են հունարեն՝ նույն լեզվով, ինչ Նոր Կտակարանը^[33], Հիսուս անունը (i.e. Ἰησοῦς) գործածվում է առնվազն 12 անգամ՝ տարբեր մարդկանց նկատմամբ^[34]։ «Հիսուս» անվան ստուգաբանությունը Նոր Կտակարանի համատեքստում տրվում է որպես «Աստված փրկություն է»^[35]։

Քրիստոնեության տարածման հենց սկզբից քրիստոնյաները Հիսուսին անվանում էին «Հիսուս Քրիստոս»^[36]։ «Քրիստոս» բառը կոչում կամ պաշտոն է, ոչ թե անուն ^[37]^[38]։ Ծագում է հունարեն Χριστός (Քրիստոս) բառից^[28]^[39], թարգմանված է եբրայերեն մաշիախ ( משיח) բառից, որը նշանակում է «օծյալ»^[40]^[41]։ Աստվածաշնչյան հուդայականությունում սրբագործված յուղը գործածվում է մարդկանց, առարկաները օծելու համար՝ որպես նրանց կրոնական սրբագործման մաս (տե′ս Ղևտական 8:10–12)։

Քրիստոնյաները Հիսուսին անվանեցին Քրիստոս, քանի որ հավատում էին նրա «Օծյալ» լինելուն, որի գալուստը մարգարեացվել է Հին Կտակարանում։ Քրիստոսը դիտվում է որպես անուն՝ «Հիսուս Քրիստոսի» մաս։ «Քրիստոնյա» եզրույթը (նշանակում է՝ Հիսուսի հետևորդներ) կիրառվում է առաջին դարից մինչ այժմ ^[42]։

Կանոնական ավետարաններ

Հիսուս Քրիստոսի մասին տեղեկությունների հիմնական աղբյուրն են Նոր Կտակարանի գրքերը և հատկապես Ավետարանները։ Չորս Ավետարանները (Մատթեոսի, Մարկոսի, Ղուկասի, Հովհաննեսի), ժամանակային տարբեր հատվածներից սկսելով, պատմում են Հիսուս Քրիստոսի ծննդյան, կյանքի, առաքյալների ընտրության, քարոզչության, սուրբ վարքի, հրաշքների, բժշկումների, պայծառակերպության, մեռելներ հարուցանելու մասին, ներկայացնում են Հիսուսի առակները, պատվիրանները, նկարագրում չարչարանքները, խոսում Վերջին ընթրիքի, այսինքն՝ հաղորդության խորհրդի հաստատման, մահվան մատնվելու, խաչվելու, թաղվելու, հարություն առնելու, համբարձվելու, երկրորդ անգամ զորությամբ երկիր վերադառնալու և այլնի մասին։ Չորս Ավետարաններն էլ արձանագրել են Հիսուսի կյանքի այն դրվագները, որոնք ըստ ավետարանիչների մարգարեացված էին և կատարվում էին մեկ առ մեկ՝ իրականացնելով մարդու փրկության Աստծո ծրագիրը։

Նոր Կտակարանի այլ մասեր ևս պարունակում են տեղեկություններ նրա կյանքի առանցքային դրվագների, օրինակ՝ Վերջին ընթրիքի մասին (տե՛ս Կորնթացիներ 11։23)։ Առաքյալների գործեր գրքում առկա տեղեկությունները (Գործք առաքելոց 10:37 և Գործք առաքելոց 19) վերաբերվում են Հիսուսի վաղ շրջանի ծառայությանը և Հովհաննես Մկրտչի կողմից նրա գալստյան ավետմանը^[43]։

Վաղ քրիստոնեկան պարականոն որոշ ավետարաններում (Թովմասի,Պետրոսի, Հուդայի ավետարաններ, Հակոբի «ապոկրիֆոն» և այլ ապոկրիֆ գրվածքներ) կան Հիսուսի կյանքի և ուսուցման նկարագրության առանձին դրվագներ, որոնք բացակայում են Նոր Կտակարանում։ Ուսումնասիրողների կարծիքով պարականոն ավետարանները գրված են կանոնական ավետարաններից ավելի ուշ և նվազ արժանահավատ են^[44]^[45]։

Կանոնական ավետարանները չորսն են․ դրանցից յուրաքանչյուրը գրված է տարբեր հեղինակի կողմից։ Ավետարանների հեղինակները անանուն են, սակայն ավանդաբար վերագրվում են Հիսուսի հետ սերտորեն կապված չորս ավետարանիչներին^[46]։ Դրանք են՝ Մարկոսը՝ Պետրոսի ընկերակիցը, Մատթեոսը` Հիսուսի տասներկու աշակերտներից մեկը, Ղուկասը՝ Պողոսի ուղեկիցը, որը հիշատակվում է մի քանի նամակներում, և Հովհաննեսը՝ Հիսուսի «սիրելի» աշակերտը։

Ավետարանների ուսումնասիրության կարևոր մի մասն է դրանց գրական ժանրային պատկանելության հարցը^[47]։ «Արդյո՞ք Ավետարանի հեղինակները գրել են վեպեր, առասպելներ, պատմություններ կամ կենսագրականներ, որոնք մեծ ազդեցություն են ունեցել, և ինչպե՞ս դրանք պետք է մեկնաբանվեն։ Վերջերս կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ավետարանների ժանրը պետք է տեղայնացնել հին կենսագրության տիրույթում»^[48]։ Այն տեսակետը, որ Ավետարանները հնագույն կենսագրության տեսակ են, ներկայումս ընդունված է ուսումնասիրողներից շատերի կողմից^[49]^[50]։

Նոր Կտակարանում ամեն ինչ չէ, որ համարվում է պատմական առումով արժանահավատ ^[51]։ Որոշ ուսումնասիրողներ համարում են, որ Ավետարանները տալիս են Հիսուսի կյանքի հավաստի նկարագրություն ^[52], ուրիշները գտնում են, որ դրանց միջոցով կարելի է տալ Հիսուսի կյանքի միայն ուրվագիծը ^[53]^[54]։ Ըստ լայն գիտական կոնսենսուսի` Համատես ավետարանները (Մատթեոս, Մարկոս և Ղուկաս), Հովհաննեսի ավետարանի համեմատ, առավել հավաստի տեղեկություններ են պարունակում Հիսուսի կյանքի վերաբերյալ ^[55]^[56]^[22]։

Ըստ Մարկանի առաջնության տեսության` առաջինը գրվել է Մարկոսի Ավետարանը (մ. թ. 60-75), սրան հետևել է Մատթեոսի Ավետարանը (մ. թ. 65-85), ապա Ղուկասի Ավետարանը (65-95) և Հովհաննեսի Ավետարանը (75-100)^[57]։ Որոշ ուսումնասիրողների կարծիքով, Մատթեոսը և Ղուկասը իրենց ավետարանները գրելիս օգտվել են Մարկոսի Ավետարանից և այսպես կոչված Q (գերմ.՝ quelle` աղբյուր) աղբյուրից, որը երկու հեղինակներն էլ օգտագործում են ^[58]։ Մատթեոսը, Մարկոսն ու Ղուկասը հայտնի են որպես «համատես (սինոպտիկ) ավետարանիչներ»։ Նրանց ավետարանները նման են իրար իրենց բովանդակությամբ, պատմությամբ, պայմանավորվածությամբ, լեզվով և առանձին հատվածների կառուցվածքով^[59]^[60]։ Ըստ որոշ ուսումնասիրողների՝ Համատես ավետարանների և Հովհաննեսի ավետարանի միջև գրական ուղղակի առնչություններ գտնել հնարավոր չէ^[61]։ Հովհաննեսի ավետարանում համատես ավետարանների կողմից փաստված Հիսուսի երկրային կյանքի որոշ դրվագների նկարագրությունը կամ բացակայում է (Հիսուսի մկրտություն, Հիսուսի փոխակերպում) կամ էապես տարբերվում է համատես ավետարաններում ներկայացված տարբերակից (Տաճարի մաքրման տեսարան, առաքյալների հետ փոխհարաբերություններ և այլն)^[62]։

Սկսվում է Հիսուսի մկրտությամբ կամ կույսից ծնունդով^[46]	Սկսվում է արարչության, ոչ թե ծննդյան պատմությամբ^[46]
Հովհաննես Մկրտչի մկրտությամբ^[46]	Մկրտությունը ենթադրվում է, բայց չի հիշատակվում^[46]
Ուսուցանում է առակների և ասացվածքների միջոցով^[46]	Ուսուցանում է երկար ելույթների միջոցով^[46]
Ուսուցանում է Աստծո արքայության մասին և շատ քիչ` իր մասին^[46]	Ուսուցանում է հիմնականում իր մասին^[46]
Խոսում է աղքատների և ճնշվածների համար^[46]	Ոչինչ չի ասում աղքատների և ճնշվածների մասին^[46]
Մասնակցում է մեկ Զատկական տոնի^[63]	Մասնակցում է երեք կամ չորս Զտկական տոնի.^[63]
Տաճարի մաքրումը տեղի է ունենում ուշ^[46]	Տաճարի մաքրումը լինում է վաղ^[46]
Հիսուսը կատարում է նոր ուխտը վերջին ընթրիքի ժամանակ^[46]	Հիսուսը լվանում է աշակերտների ոտքերը^[46]

Համատես ավետարանիչներից յուրաքանչյուրը շեշտը դնում է Հիսուսի երկրային կյանքի և գործունեության տարբեր կողմերի վրա։ Ըստ Մարկոսի` Հիսուսը Աստծո Որդին է, և նրա հզոր գործերը վկայում են Աստծո թագավորության գոյությունը։ Նա անխոնջ հրաշագործ մշակ է, Աստծո և մարդու ծառան^[64]։ Այս կարճ Ավետարանը համեմատաբար քիչ է անդրադառնում Հիսուսի խոսքերին կամ ուսմունքին։ Մատթեոսի Ավետարանը ընդգծում է, որ Հիսուսը կատարում է Աստծո կամքը, ինչպես ցույց է տրված Հին Կտակարանում, և նա է Եկեղեցու Տերը։ Նա Դավթի որդին է՝ «թագավոր» և «օծյալ»։ Ղուկասը ներկայացնում է Հիսուսին որպես աստվածամարդ փրկիչ, ով կարեկցում է կարիքավորներին^[65]։ Նա մեղավորների և մերժվածների ընկերն է, որը եկել է փնտրելու և փրկելու կորուսյալներին^[64]։ Այս Ավետարանում են զետեղված Հիսուսի ամենասիրած առակները՝ «Բարի սամարացի»ն և «Անառակ որդին»^[65]։ Հովհաննեսի Ավետարանի նախաբանում Հիսուսը ներկայացվում է որպես աստվածային Խոսքի մարմնացում^[66]։ Հիսուսը ոչ միայն ավելի մեծ է, քան անցյալի որևէ մարգարե, այլև ավելի մեծ է, քան որևէ մարգարե կարող է լինել։ Նա ոչ միայն Աստծո խոսքեր է ասում, այլ հենց ինքն է Աստծո խոսքը ^[67]։ Հովհաննեսի Ավետարանում Հիսուսը հրապարակայնորեն բացահայտում է իր աստվածային էությունը։ Այստեղ նա «Կյանքի հացն» է, «Աշխարհի լույսը», «Ճշմարիտ որթատունկը» և այլն^[64]։ Նոր Կտակարանի հեղինակները հիմնականում քիչ են հետաքրքրված Հիսուսի երկրային կյանքի ժամանակագրությամբ, նրա կյանքի դրվագների և պատմական ընթացիկ իրադարձությունների համապատասխանեցմամբ ^[68]։ Հովհաննեսի Ավետարանի 21։25 գլխում նշվում է, որ Ավետարանները չեն հավակնում ներկայացնել Հիսուսի կյանքի իրադարձությունները սպառիչ կերպով^[69]։

Այս առումով ուշագրավ է, որ Ավետարանները իրենց տեքստի մոտ մեկ երրորդը նվիրում են [Հիսուս Քրիստոսի] կյանքի վերջին` Զատկական շաբաթին^[70]։ Չնայած ավետարանները բավականաչափ մանրամասություններ չեն պարունակում Հիսուսի կյանքի հետ կապված կոնկրետ թվականների նկատմամբ ժամանակակից ուսումնասիրողների պահանջները բավարարելու համար, սակայն նրանցից կարելի է որոշակի պատկերացում կազմել և ուրվագծել Հիսուսի երկրային կյանքի պատմությունը։

Կյանքի վաղ տարիներ, ընտանիք և զբաղմունք

12–ամյա Հիսուսը տաճարում, պատկերված Հենրիխ Հոֆմանի կողմից, 1884

Ըստ Նոր Կտակարանի` Հիսուս Քրիստոսը ծնվել է կույս Մարիամից՝ Սուրբ Հոգու միջոցով, ինչպես Մարիամին ավետել էր «Տիրոջ հրեշտակը» (Մատթ. 1.18–23)։ Նրա անունը դրվում է Հիսուս՝ «աստվածային նախասահմանությամբ»։ Ինչպես հաշվում է Մատթեոս ավետարանիչն իր ազգաբանությունում (Մատթ. 1)՝ Աբրահամից՝ «հավատքի հորից» մինչև Քրիստոս լինում է 42 սերունդ։ 42-րդը Քրիստոսն է՝ Դավիթ թագավորի սերնդից։ Ընդունված կարծիքն այն է, որ Հիսուսը ծնվել է մ.թ. 1 թվականին (որով սկսվում է մեր թվարկությունը)։ Այլ հաշվարկների համաձայն՝ նա ծնվել է մ.թ.ա. 4 թվականին, Հերովդես Մեծի մահվանից անմիջապես առաջ։

Մատթեոսի և Ղուկասի Ավետարաններում նշվում է, որ Հիսուսն իր մանկությունն անց է կացրել Գալիլեայի Նազարեթ քաղաքում, որտեղ նա ապրել է իր ընտանիքի հետ։

Նրա ընտանիքի անդամներն էին՝ մայրը՝ Մարիամը, եղբայրները՝ Հակոբոսը, Հովսեն (կամ Հովսեփոսը), Հուդան, Սիմոնը, և անանուն քույրերը, որոնք հիշատակվում են ավետարաններում և այլ աղբյուրներում^[71]։

Մարկոսի ավետարանում ասվում է, որ Հիսուսը տարաձայնություններ ուներ իր ընտանիքի անդամների և հարևանների հետ ^[72]։ Հիսուսի մայրն ու եղբայրները գնում են նրա մոտ (Մարկոս 3։31-35), քանի որ մարդիկ ասում էին, թե նա խելագարվել է (Մարկոս 3։21)։ Հիսուսը պատասխանում է, որ իր հետևորդներն են իր իսկական ընտանիքը։ Հովհաննեսի Ավետարանում Մարիամը հետևում է Հիսուսին խաչելության ժամանակ և տանջվում նրա համար (Հովհաննես 19։25-27):

Ավետարանները նշում են, որ Հիսուսը գիտեր կարդալ և մեկնաբանել Հին Կտակարանի գրքերը, բանավիճել դրանց իմաստի շուրջ, սակայն դա անպայմանորեն չի նշանակում, որ նա ստացել է կանոնակարգված կրոնական ուսուցում^[73]։

Ծնվելուց հետո, երբ Հիսուսը, հրեական օրենքի համաձայն, բերվում է Երուսաղեմի տաճար, Սիմոն անունով մեկը դիմում է Մարիամին, ասելով, որ Հիսուսը «կանգնելու է որպես հակառակության նշան, իսկ քո հոգու միջով էլ սուր պիտի անցնի, որպեսզի բազում սրտերի խորհուրդներ հայտնի դառնան» (Ղուկաս 2։28-35)։

Երուսաղեմ կատարած մեկ այլ ճանապարհորդության ընթացքում, երբ Հիսուսը կորչում է, ծնողները նրան գտնում են տաճարում վարդապետների մեջ նստած՝ նրանց լսելուց և հարցեր տալուց, և ամենքը, որ լսում էին նրան, զարմանում էին նրա իմաստնությամբ և պատասխաններով։ Եվ երբ Մարիամը ասում է, որ փնտրել են նրան, Հիսուսը պատասխանում է, որ «ինքը պետք է լինի իր հոր տանը» (Ղուկաս 2։41-52);

Մկրտություն և փորձություններ

Շուրջ երեսուն տարեկան հասակում (Ղուկ. 3.23) Հիսուսը հայտնում է իրեն աշխարհին և շուրջ երեք տարի ավետում մարդկանց Աստծո փրկության ու երկնքի արքայության «բարի լուրը»։ Հիսուսի մկրտության պատմությանը Համատես ավետարաններում նախորդում են Հովհաննես Մկրտչի մասին տեղեկությունները ^[74]^[75]^[76]։ Նրանք վկայում են, որ Հովհաննեսը մեղքերի թողության համար ապաշխարություն է քարոզում՝ խրախուսելով աղքատներին ողորմություն տալը (Ղուկաս 3։11): Նա մկրտում է մարդկանց Հորդանան գետում՝ Փերիայի մոտ և կանխագուշակում (Ղուկաս 3։16) մեկի հայտնվելը «ով ավելի զորավոր է իրենից»^[77]^[78]։ Ավելի ուշ Հիսուսը Հովհաննեսին բնութագրում է որպես «Եղիա, որը գալու էր»(Մաթ․11-14,Մարկ․9։13-14), մարգարե, ով խոստացել էր հայտնվել մինչ «Տիրոջ մեծ և սարսափելի օրը» (Մաղաքիա 4.5)։

Մարկոսի ավետարանում, երբ Հովհաննեսը մկրտում է Հիսուսին, և նա դուրս է գալիս ջրից, ապա տեսնում է Սուրբ Հոգուն աղավնու կերպարանքով և լսում երկնքից եկող ձայնը, որը հայտարարում է, որ նա է Աստծո Որդին։ (Մարկոս,1.9-11)։ Սա ավետարաններում նկարագրվող երկու իրադարձություններից մեկն է, որտեղ երկնքից լսվող ձայնը Հիսուսին անվանում է Որդի։ Հաջորդը տեղի է ունենում փորձության ժամանակ։ Հոգին տանում է նրան անապատ, որտեղ նա փորձվում է Սատանայի կողմից (Մարկ․1։12-13)։ Մատթեոսի ավետարանում էլ է Հիսուսի մկրտությունը համանման։ Այստեղ, մինչ Հիսուսին մկրտելը, Հովհաննես Մկրտիչը բողոքում է՝ ասելով․ «Ես պետք է քեզանից մկրտվեմ» (Մատթ․3։14)։ Հիսուսը հանձնարարում է շարունակել մկրտությամբ «կատարել արդարությունը» (Մատթ․3։15)։ Մատթեոսը մանրամասնում է երեք փորձությունները, որոնք Սատանան առաջարկում է Հիսուսին անապատում (Մատթ․4։3-11)։ Ղուկասի ավետարանում, երբ բոլորը մկրտվում են, և Հիսուսը աղոթում է, Սուրբ Հոգին աղավնու կերպարանքով իջնում է նրա վրա (Ղուկ․3։21-22)։ Հովհաննեսը անուղղակիորեն ճանաչում է Հիսուսին և ուղարկում է իր հետևորդներին հարցնելու նրա մասին (Ղուկ․7։18-23)։ Հիսուսի մկրտությունը և փորձությունները քարոզչական ծառայության նախապատրաստման հիմք են հանդիսանում^[79]։

Հովհաննեսի ավետարանը չի անդրադառնում Հիսուսի մկրտությանն ու փորձություններին^[78]։ Այստեղ Հովհաննես Մկրտիչը վկայում է, որ ինքը տեսել է Հոգու իջնելը Հիսուսի վրա (Հովհ․1։32)։ Հովհաննեսը բոլորի ներկայությամբ հայտարարում է Հիսուսին որպես զոհաբերության Աստծո գառ, և Հովհաննեսի հետևորդներից ոմանք դառնում են Հիսուսի աշակերտները ^[56]։ Այս ավետարանում Հովհաննեսը հերքում է, որ ինքը Եղիան է (Հովհ․1։21)։ Մինչ Հովհաննես Մկրտիչի ձերբակալությունը, Հիսուսը նույնպես մկրտելու պատվեր է տալիս իր աշակերտներին (Հովհ․3.22-24), և նրանք ավելի շատ մարդ են մկրտում, քան Հովհաննեսը (Հովհ․4։1)։

Հանրային ծառայություն

Համատես ավետարանիչները տալիս են Հիսուսի ծառայության երկու հիմնական աշխարհագրական ուղենիշներ։ Առաջինը ընկած է Հրեաստանից հյուսիս՝ Գալիլեայում, որտեղ Հիսուսը հաջող քարոզչություն է վարում, իսկ երկրորդը՝ Երուսաղեմում, որտեղ Հիսուսը մերժվում ու սպանվում է։ Հատկանշական է, որ Հիսուսը իրեն որպես «Օծյալ» ճանաչողներին արգելում է խոսել դրա մասին, այդ թվում նաև այն մարդկանց, որոնց բուժում է դևերից։ Հովհաննեսը շեշտը դնում է Հիսուսի ծառայության՝ Երուսաղեմում և նրա մոտակայքումտեղի ունեցող դրվագների նկարագրության վրա։ Հիսուսի աստվածային ինքնությունը բացահայտորեն հայտարարվում է և շատերի կողմից ճանաչվում։

Ուսումնասիրողները Հիսուսի ծառայությունը բաժանում են մի քանի փուլերի։ Գալիլեայի ծառայությունը սկսվում է այն բանից հետո, երբ Հիսուսը Հուդայի անապատում սատանայի կողմից փորձվելուց հետո վերադառնում է Գալիլեա։ Հիսուսը քարոզում է Գալիլեայում և նրա մոտակայքում (Մատթ․4։18-20)։ Հիսուսի առաջին աշակերտները, որոնք հետագայում դնելու են վաղ եկեղեցիների հիմքը, միանում են նրան և սկսում ճամփորդել նրա հետ։ Այս շրջանը ներառում է Լեռան Քարոզը՝ Հիսուսի առանցքային զրույցներից մեկը ^[80]^[81], ինչպես նաև փոթորկի հանդարտեցումը, 5,000 մարդու կերակրելը, ծովի վրայով քայլելը և մի շարք այլ հրաշքներ և առակներ։ Այն ավարտվում է Պետրոսի հետ երկխոսությամբ և Կերպարանափոխմամբ^[82]^[83]։

Երուսաղեմ ճանապարհորդության ընթացքում Հիսուսը, իր Փերիաում ծառայության ժամանակ, վերադառնում է Հորդանանի այն ափը, որտեղ մկրտվել է (Հովհ․10։40-42)։ Երուսաղեմում նրա ծառայության եզրափակիչ փուլը մեկնարկում է Ծաղկազարդի Կիրակի՝ Հիսուսի հաղթական մուտքով քաղաք ^[84]։ Համատես ավետարաններում այդ շաբաթվա ընթացքում Հիսուսը դրամափոխներին դուրս է վռնդում Երկրորդ Տաճարից և մատնվում է Հուդայի կողմից։ Այս շրջանի գագաթնակետն է Վերջին ընթրիքը և Հրաժեշտի զրույցը ^[74]^[84]^[85]։

Աշակերտներ և հետևորդներ

Իր քարոզչությունը սկսելուց առաջ Հիսուսը ընտրում է տասներկու առաքյալների։

Հովհաննեսի ավետարանում Հիսուսի առաջին երկու առաքյալները Հովհաննես Մկրտչի աշակերտներից էին։ Երբ Հովհաննես Մկրտիչը տեսնում է Հիսուսին և անվանում նրան «Աստծո գառ», երկուսը լսում են դա և հետևում Հիսուսին։

Ըստ Մարկոսի և Մատթեոսի ավետարանների` Հիսուսի առաջին չորս աշակերտները ձկնորսներ էին, որոնք անմիջապես համաձայնվում են թողնել իրենց ցանցերն ու նավակները և հետևել նրան (Մատթ․4.18-22)։ Ի հավելումն տասներկու առաքյալների, երբ Հիսուսը քարոզում է դաշտում, մեծ թվով մարդիկ են գալիս տեսնելու և լսելու նրան (Ղուկ․ 6.17)։ Հիսուսը իր 70-72 աշակերտներին նախօրոք ուղարկում է բոլոր այն քաղաքներն ու վայրերը, ուր ինքը գնալու էր (Ղուկ․ 10.1-16)։ Նրանք հրահանգ են ստանում բուժել հիվանդներին և տարածել աշխարհում Աստծո արքայության գալստյան լուրը^[86]։

Ուսուցում և հրաշքներ

Քրիստոսը և հարուստ երիտասարդ կառավարիչը նկարիչ՝Հենրիխ Հոֆման,1889

Համատես ավետարաններում Հիսուսը հաճախ ուսուցանում է Աստծո արքայության մասին առակներով։ Աստծո թագավորությունը Հիսուսի ծառայության մեջ բնութագրվում է որպես անմիջական և արդեն ներկա իրողություն։ Հիսուսը Աստծո թագավորություն է խոստանում բոլոր նրանց, ովքեր կընդունեն իր ուսուցումը (Մարկ․10.13–27)։ Հիսուսը խոսում է Աստծո Որդու մասին, ով գալու է հավաքելու ընտրյալներին^[22]։ Նա կոչ է անում մարդկանց ապաշխարել իրենց մեղքերը և ամբողջովին նվիրվել Աստծոն^[22]։

Երբ հարցնում են Հիսուսին, թե որն է ամենամեծ պատվիրանը, Հիսուսը պատասխանում է․ «Սիրի′ր քո Տեր Աստծուն քո ամբողջ սրտով, քո ամբողջ անձով և քո բոլոր մտքերով։ Երկրորդն էլ սրա նման․ Սիրի′ր քո ընկերոջը քո անձի պես» (Մաթ․ 22.37-39)։ Հիսուսի այլ բարոյական պատվիրաններն են՝ սիրել թշնամիներին, ձեռնպահ մնալ ատելությունից և հեշտասիրությունից, ներել այն մարդկանց, ովքեր մեղք են գործել ձեր դեմ և այլն (Մաթ․ 5։44)^[87]։

Հովհաննեսի ավետարանում Հիսուսի ուսմունքը ներկայացվում է ոչ որպես իր սեփական քարոզ, այլ որպես աստվածային հայտնություն։ Օրինակի համար Հովհաննես Մկրտիչը նշում է (Հովհ․ 3.34) «Նա, ում Աստված ուղարկել է, խոսում է Աստծո բառերով, քանի որ Աստված հոգին չափով չի տալիս»։ Հիսուսն ասում է․ «Իմ վարդապետությունը իմը չէ, այլ ինձ ուղարկողինն է» (Հովհ․ 7.16)։ Նա նույնն է հաստատում նաև մեկ այլ տեղ (Հովհ․14.10). «Չե՞ք հավատում, որ ես Հոր մեջ եմ և Հայրն էլ իմ մեջ։ Խոսքերը,որ ես ասում եմ իմ անձից չեմ ասում, այլ Հայրն, որն իմ մեջ է բնակվում, նա է գործում այդ գործերը»^[88]^[89]։

Առակները հաճախ պարունակում են սիմվոլիկա և սովորաբար կապում են ֆիզիկական աշխարհը հոգևորի հետ^[90]^[91]։ Որոշ առակներ ինչպես «Անառակ որդու վերադարձը»(Ղուկ․15.11-32) համեմատաբար պարզ են, սակայն կան առակներ, որոնք շատ բարդ են, խորը և խճճված, ինչպես օրինակ՝ «Սերմացանի առակը» (Մարկ․4. 26-29)^[92]։ Երբ Հիսուսին աշակերտները հարցնում են՝ ինչու է առակներով խոսում մարդկանց հետ, նա պատասխանում է, որ ի տարբերություն մյուս մարդկանց, ընտրյալ աշակերտներին տրված է իմանալու երկնային թագավորության գաղտնիքները․ «Ով որ ունի նրան կտրվի և կավելանա, և ով որ չունի ունեցածն էլ կառնվի նրանից» (Մատթ․13.10-17)։

Ավետարանական պատմություններում Հիսուսն իր ծառայության մեծ մասը նվիրում է հրաշքներ գործելուն և հատկապես հիվանդներ բուժելուն։ Հրաշքները դասակարգվում են երկու հիմնական կատեգորիաների՝ բուժական հրաշքներ և բնության հրաշքներ։ Բուժական հրաշքները ներառում են ֆիզիկական հիվանդությունների բուժումը։ Բնության հրաշքները ցուցադրում են Հիսուսի զորությունը բնության վրա և ներառում են՝ ջրի` գինի դառնալը, ջրի վրայով քայլելը, փոթորկի հանդարտեցումը և այլն։ Հիսուսը նշում է, որ իր հրաշքները աստվածային աղբյուրից են։ Երբ Հիսուսի հակառակորդները նրան մեղադրում են այն բանում, որ նա դևերին հանում է Բեեղզեբուղի միջոցով, նա պատասխանում է, որ դա անում է «Աստծո ոգով» (Մատթ․12։28)։ «Եվ եթե ես Բեեղզեբուղով եմ հանում դևերը, ձեր որդիներն ինչո՞վ են հանում. դրա համար նրանք կլինեն ձեր դատավորները։ Բայց եթե ես Աստծո Հոգով եմ հանում դևերը, ուրեմն Աստծո արքայությունը հասել է ձեզ վրա»^[93]։

Ցանկացած մեղք նույնիսկ Աստծու կամ մարդու որդու դեմ ներվում են, սակայն ով բարությունն է վիրավորում կամ Սուրբ Հոգուն` չի ներվի։ Նա իր մեղքը կրելու է հավերժ։ Այնուամենայնիվ համատես ավետարաններում, երբ Սադուկեցիներն ու Փարիսեցիները Հիսուսին ասում են, որ ցույց տա հրաշքի նշան և ապացուցի իր իշխանությունը,Հիսուսը հրաժարվում է` ասելով․ «Չար և շնացող ազգը նշան է խնդրում․ և նշան չի տրվի նրան, Հովնան մարգարեի նշանից բացի»^[94]։

Հիսուսի հրաշագործության բնութագրիչ հատկանիշն այն է, որ նա հրաշքներ է գործում ազատ, երբեք չի հարցնում և չի ընդունում վարձատրության որևէ ձև^[95] :

Ավետարանական այն հատվածները, որոնք պարունակում են Հիսուսի հրաշագործությունները և հրաշքները, հաճախ նաև նրա ուսմունքի հատվածներ են ներառում և ինքնին դառնում են ուսուցման տարրերից մեկը^[96]։ Հրաշքներից շատերը ուսուցանում են հավատի կարևորությունը։ Օրինակի համար՝ «Տասը բորոտների մաքրումը» և «Յաիրոսի դուստեր հարությունը» հրաշագործություններում ցույց է տրվում հավատի շնորհիվ նրանց բժշկվելը^[97]։

Հիսուսի՝ որպես «Քրիստոս» հռչակում և պայծառակերպություն

Հիսուսի Պայծառակեպությունը , պատկերված Կարլ Բլոխի կողմից 19-րդ դարում

Բոլոր համատես ավետարաններում էլ հիշատակվում է երկու կարևոր իրադարձությունների՝ Պետրոսի խոստովանության և Հիսուսի պայծառակերպության մասին^[83]^[98]^[99]^[100]։ Այս երկու իրադարձությունները Հովհաննեսի ավետարանում բացակայում են ^[101]։ Իր խոստովանությունում Պետրոսը ասում է Հիսուսին․ «Դու Քրիստոսն ես, կենդանի Աստծո որդին»^[102]^[103]^[104]։ Հիսուսը հաստատում է, որ Պետրոսի խոստովանությունը աստվածային ճշմարտությունն է բացահայտում^[105]^[106]։ Խոստովանությունից հետո Հիսուսն ասում է իր աշակերտներին իր՝ մոտակա մահվան և հարություն առնելու մասին (Մատթ․ 16.21, Մարկոս 8.31, Ղուկաս 9.22)։

Պայծառակեպության դրվագում (Մատթ․ 17.1–9, Մարկոս, 9. 2–8, և Ղուկաս 9. 28–36),^[99]^[83]^[100] Հիսուսը Պետրոսին և երկու այլ առաքյալների տանում է անանուն լեռը, որտեղ նա այլակերպվում է նրանց առաջ, և նրա դեմքը փայլում է արևի պես, իսկ զգեստները դառնում են պայծառ սպիտակ ^[107]։ Մի լուսավոր ամպ է հայտնվում նրանց շուրջը և ամպերից եկող ձայնն ասում է․ «Դա՛ է իմ Սիրելի Որդին, որն ունի իմ բարեհաճությունը. նրա՛ն լսեք» (Մատթ․17:1–9)^[99]։

Զատկի շրջան

Հիսուս Քրիստոսի կյանքը (ըստ քրիստոնյաների՝ «փրկագործ տնօրինության երկրավոր շրջանը») ավարտվում է հռոմեական կառավարիչ Պիղատոս Պոնտացու կողմից նրան խաչելության միջոցով մահվան դատապարտմամբ։ Քրիստոնյաները հավատում են, որ խաչելությանը հաջորդած շաբաթվա առաջին օրը (Կիրակի) տեղի է ունեցել Հիսուսի հարությունը։ Ըստ Նոր Կտակարանի գրքերի՝ հարություն առնելուց հետո Հիսուսը հայտնվել է իր աշակերտներին «քառասուն օրերի ընթացքում երևալով նրանց և խոսելով Աստծու արքայության մասին»^[108]։

Հիսուսի կյանքի վերջին շաբաթվա նկարագրությունը (հաճախ Զատկի կամ Զատկական շրջան է կոչվում), ներառում է կանոնական ավետարանների պատմությունների մոտ մեկ երրորդը՝ սկսած Հիսուսի հաղթական մուտքով Երուսաղեմ և ավարտած նրա խաչելությամբ ^[74]^[84]։

Հիսուսը Երուսաղեմում

Համատես ավետարաններում վերջին շաբաթը Երուսաղեմում Գալիլեայից սկսած, Պերեայով և Հրեաստանով անցնող ճամփորդության ավարտն է ^[84]։ Հիսուսը ավանակի քուռակին նստած մտնում է Երուսաղեմ՝ կատարելով Զաքարիա մարգարեի գրքից Օծյալի ավանակի մարգարեությունը, որում հրեաների համեստ թագավորը այդպես է մտնում Երուսաղեմ^[109]։ Մարդիկ ճանապարհի երկայնքով նրա առջև են փռում իրենց զգեստները և ծառերից ճյուղեր (ենթադրվում է՝ արմավենու ճյուղեր) և փառաբանում նրա մուտքը Երուսաղեմ։

Ապա Հիսուսը Երուսաղեմի տաճարից (այսպես կոչված՝ Երկրորդ տաճար) վտարում է լումայափոխներին՝ մեղադրելով նրանց այն բանում, որ նրանք տաճարը վերածել են իրենց առևտրի համար «ավազակային» որջի։ Այդ ժամանակ Հիսուսը մարգարեանում է գալիք կործանումների մասին՝ ներառյալ կեղծ մարգարեներ, պատերազմներ, երկրաշարժներ, երկնային անկարգություններ, հավատացյալների հալածանքներ և անտանելի տառապանքներ (Մարկոս 13. 1–23)։ Նա ասում է, որ խորհրդավոր «Մարդու Որդին» կուղարկի հրեշտակներին երկրի բոլոր կողմերից հավատացյալներին հավաքելու (Մարկոս 13. 24–27}})։ Հիսուսը նախազգուշացնոմ է, որ այս հրաշքները տեղի կունենան լսողների կյանքի ընթացքում ^[110]։ Հովհաննեսի ավետարանում Տաճարի մաքրումը տեղի է ունենում Հիսուսի ծառայության սկզբում (Հովհ 2:13–16)^[67]։

Հիսուսը հակասության մեջ է մտնում հրեա ավագների հետ, երբ նրանք կասկածի տակ են դնում նրա հեղինակությունը, և երբ նա նրանց քննադատում է՝ անվանելով երեսպաշտ ^[111]^[112]։ Հուդա Իսկարիովտացին՝ Հիսուսի տասներկու առաքյալներից մեկը, գաղտնի գործարք է կնքում հրեա երեցների հետ՝ համաձայնվելով նրանց մատնել հիսուսին 30 արծաթե դրամի դիմաց^[113]^[114]։

Հովհաննեսի ավետարանում պատմվում է երկու այլ տոների մասին, որոնք Հիսուսը անց է կացրել և ուսուցանել է Երուսաղեմում նախքան Զատկական Շաբաթի տարին (Հովհ 7:1–10:42)^[72]։ Հովհաննեսի ավետարանն է պարունակում Բեթանիայում (Երուսաղեմի մոտ գտնվող գյուղ) Հիսուսի կողմից Ղազարոսին մեռյալներից հարություն տալու պատմությունը։ Այս հզոր նշանը ^[67] ուժեղացնում է իշխանությանների հետ եղած լարվածությունը ^[84], որոնք որոշում են սպանել նրան (Հովհ 11)^[72]։ Ապա Հիսուսը կատարում է իր հաղթական մուտքը Երուսաղեմ^[72]։ Հիսուսին դիմավորող ուրախ ամբոխը էլ ավելի է գրգռում նրա նկատմամբ հրեա վերնախավի թշնամանքը ^[84]։ Հովհաննեսի ավետարանում Հիսուսը Երուսաղեմի տաճարը մաքրում է Երուսաղեմ իր ավելի վաղ կատարած զատկական այցելության ժամանակ։ Ապա Հովհաննեսը պատմում է Հիսուսի և աշակերտների Վերջին Ընթրիքի մասին^[72]։

Վերջին ընթրիք

Վերջին ընթրիքը վերջին ճաշն է, որ Հիսուսը նախքան խաչելությունը կիսում է Երուսաղեմում իր 12 առաքյալների հետ։ Վերջին Ընթրիքը հիշատակված է բոլոր չորս կանոնական ավետարաններում։ Վերջին ընթրիքին անդրադարձներ է պարունակում նաև Պողոս առաքյալի առաջին նամակը Կորնթացիներին (11.23–26)^[115]^[116]^[117]։ Ընթրիքի ընթացքում Հիսուսը կանխագուշակում է, որ իր առաքյալներից մեկը կմատնի նրան ^[118]։ Չնայած առաքյալներից յուրաքանչյուրը հավաստիացնում է, որ ինքը երբեք չի դավաճանի, Հիսուսը կրկնում է, որ մատնիչը կլինի ներկաներից մեկը Մատթեոս26. 23–25 և Հովհաննես 13. 26–27 մասնավորապես ճանաչում է Հուդային որպես դավաճան^[115]^[116]^[118]։

Համատես ավետարանում Հիսուսը վերցնում է հացը, օրհնում, կտրում է այն և տալիս աշակերտներին ասելով․ «Այս է իմ մարմինը, որը տրվում է ձեզ համար»։ Այնուհետև վերցնում գինով լի բաժակը, գահութթյուն հայտնում և տալիս աշակերտներին։ Երբ բոլորը խմում են, ասում է․ «Այս է Նոր Ուխտի իմ արյունը, որ կթափվի շատերի համար»^[115]։ Հովհաննեսի ավետարանում Վերջին ընթրիքի ընթացքում հացի և գինիի ծիսակարգի նկարագրությունը բացակայում է Հովհաննես 6:22–59։

Չորս ավետարաններում էլ Հիսուսը կանխագուշակում է, որ Պետրոսը մինչև հաջորդ առավոտ աքլորականչը երեք անգամ կուրանա իրեն^[119]^[120]։ Ղուկասի և Հովհաննեսի ավետարաններում կանխագուշակումը տեղի է ունենում Ընթիրքի ընթացքում (Ղուկաս 22.34, Հովհաննես 22.34)։ Մատթեոսի և Մարկոսի մոտ կանխագուշակումը արվում է Ընթրիքից հետո։ Հիսուսը նաև կանխագուշակում է, որ իր բոլոր աշակերտները կլքեն իրեն (Մատթեոս 26.31–34, Մարկոս 14.27–30)^[121]։ Հովհաննեսի ավետարանը միակն է, որը պարունակում է ընթրիքից հետո ոտնլվայի արարողության նկարագրությունը ^[122]։ Հովհաննեսը նաև նեչկայացնում է Հիսուսի երկար քարոզը, որը նախապատրաստում էր աշակերտներին (հիմա առանց Հուդայի) իր հեռանալուն Գլուխ 14–17։ Հովհաննեսի ավետարանը այս հատվածը հայտնի է որպես «հրաժեշտի ճառասացություն» և նշանակալի է որպես քրիստոնեության դավանաբանության աղբյուր^[123]^[124]։

Գեթսեմանյան այգում. մատնություն և ձերբակալություն

Համատես ավետարանիչների մոտ Վերջին ընթրիքից հետո Հիսուսն իր աշակերտների հետ գնում է Գեթսեմանի այգի, որտեղ աղոթում է իր առաջիկա փորձությունների «բաժակը» իրենից հեռացվելու համար՝ վերջում ավելացնելով «բայց ոչ թէ ինչպէս ե՛ս եմ կամենում, այլ՝ ինչպէս դո՛ւ ես կամենում» (Մարկոս 14.36)։ Ապա Հուդան գալիս է քահանայապետերի, դպիրների և երեցների կողմից ուղարկված զինված ամբոխի հետ։ Նա համբուրում է Հիսուսին՝ դրանով մատնացույց անելով ամբոխին նրա ինքնությունը, որից հետո Հիսուսին ձերբակալում են։ Փորձելով կանգնեցնել նրանց՝ Հիսուսի անանուն աշակերտներից մեկը թրով կտրում է ամբոխից մեկի ականջը։ Հիսուսի ձերբակալությունից հետո աշակերտները թաքնվում են, իսկ Պետրոսը հարցաքննության ժամանակ երեք անգամ ուրանում է, որ ճանաչում է Հիսուսին։ Երրորդ ուրացումից հետո Պետրոսը լսում է աքաղաղի կանչը, հիշում Հիսուսի կանխագուշակումը իր ուրացման մասին և դառնությամբ արտասվում է^[121]^[110]^[119]։

Հովհաննեսի ավետարանում (18.1–11) խաչելությունից խուսափելու համար Հիսուսը աղոթքի դրվագը բացակայում է ^[125]։ Հիսուսին ձերբակալողների մեջ առանձնացվում են հռոմեացի զինվորները և Տաճարի պահակազորը^[126]։ Համբույրով մատնված լինելու փոխարեն, Հիսուսը հռչակում է իր ինքնությունը, և երբ նա դա անում է, զինվորները և սպսավորները ընկնում են գետնին։ Ավետարանը թուր գործածած աշակերտին նույնականացնում է Պետրոսի հետ, որին Հիսուսը կշտամբում է դրա համար։

Դատավարություն Սինեդրիոնում, Հերովդես և Պիղատոս

Ձերբակալությունից հետո Հիսուսին տանում են Սինեդրիոն՝ հրեական դատական ատյան ^[127]։ Ավետարանական պատումներում դատավարության մանրամասները որոշ չափով տարբերվում են^[128]։ Մատթեոս 26.57, Մարկոս 14.53 և Ղուկաս 22.54 գլուխներում Հիսուսը տարվում է քահանայապետ Կայիափայի բնակարան, որտեղ հավաքվել էին նաև հրեա օրենսգետներն ու ծերերը։ Հիսուսին այդ գիշեր ծաղրում և ծեծում են։ Հաջորդ օրը՝ վաղ առավոտյան, քահանայապետը և դպիրները տանում են նրան իրենց խորհուրդ ^[129]^[130]^[131] Հովհ․ 18.12–14 գլխում ասվում է, որ Հիսուսը սկզբում տարվում է Աննայի՝ Կայիափայի աներոջ մոտ, հետո նոր՝ քահանայապետի^[129]^[130]^[131]։

Հարցաքննության ընթացքում Հիսուսը շատ քիչ է խոսում, պաշտպանության իրավունքից չի օգտվում և քահանաների հարցերին տալիս է անուղղակի և հակիրճ պատասխաններ՝ դրդելով սպասավորներից մեկին ապտակել իրեն։ Մատթ․ 26.62 գլխում Հիսուսի լռությունը ստիպում է Կայիափային հարցնել նրան․ «Պատասխան չե՞ս տալիս, քո մասին ի՞նչ ամբաստանություն են անում դրանք ^[129]^[130]^[131]։ Մարկոս 14.61 գլխում, երբ քահանայապետը հարցնում է Հիսուսին «Դու ե՞ս Քրիստոսը՝ Օրհնյալի որդին», Հիսուսը պատասխանում է․ «Ես եմ» և մարգարեանում է Աստծո Որդու գալստյան մասին^[22]։ Դա հրահրում է Կայիափային բարկությունից իր շորերը պատռել և Հիսուսին մեղադրել Աստծուն անպատվելու մեջ։ Մատթեոսի և Ղուկասի ավետարաններում Հիսուսը պատասխանում է ավելի երկիմաստ․ «Դու այդպես ասացիր»^[22]^[132]։ Մատթ․ 26.64 և Ղուկաս 22.70 գլխներում նա ասում է․ «Դու ասացիր, որ ես եմ» ^[133]^[134]։

Այնուհետև հրեա երեցները Հիսուսին տանում են նահանգի հռոմեական կուսակալ Պոնտացի Պիղատոսի ատյան և խնդրում կուսակալին դատապարտել Հիսուսին մահվան՝ Աստծուն անպատվելու, հրեական ազգը մոլորեցնելու, կայսեր հարկը տալը արգելելու, Հռոմի դեմ խռովություն հրահրելու, կախարդության, ինքն իրեն Քրիստոս՝ հրեաների թագավոր հռչակելու, Աստծո Որդին և աշխարհի փրկիչը լինելու մեղադրանքներով^[131]։ «Թագավոր» բառի գործածումը Հիսուսի և Պիղատոսի զրույցում կենտրոնական տեղ է գրավում։

Հովհ․ 18.36 գլխում Հիսուսը հայտարարում է․ «Իմ թագաւորությունը այս աշխարհից չէ», բայց չի ժխտում, որ հրեաների թագավորն է^[135]^[136]։ Ղուկաս 23.7–15 գլխում Պիղատոսը հասկանում է, որ Հիսուսը գալիլեացի է և գտնվում է Հերովդես Անտիպասի իշխանության ներքո ^[137]^[138] ուղարկում է Հիսուսին Հերովդեսի դատին ^[139], բայց Հիսուսը ոչինչ չի պատասխանում Հերովդեսի հարցերին։ Հերովդեսը և նրա զինվորները անարգում են նրան, թագավորավայել թանկարժեք զգեստներ հագցնում և հետ ուղարկում Պիղատոսի մոտ ^[137], որն էլ հրեա քահանայապետերին և իշխաններին ասում է, որ ինքը «այս մարդու մեջ չի գտել մեկն այն հանցանքներից, որոնցով դուք նրան ամբաստանում եք» ^[139]։

Պահպանելով այդ ժամանակների զատկական կարգը՝ Պիղատոսը արտոնում է ազատ արձակել ամբոխի կողմից ընտրված մեկ բանտարկյալի։ Նա մարդկանց հնարավորություն է տալիս ընտրություն կատարել Հիսուսի և Բարրաբա ( בר-אבא) կոչվող մարդասպանի միջև^[140]։ Երեցների կողմից հրահրված ամբոխը (Մատթեոս 27.20) նախընտրում է ազատ արձակել Բարրաբային և խաչել Հիսուսին^[141]։ Պիղատոսը եբրայերեն նշան է գրում «Հիսուս Նազովրեցի, հրեաների թագավոր» որպեսզի փակցնեն Հիսուսի խաչին (Հովհ․ 19.19–20)^[142], ապա ուղարկում է նրան խաչելության։ Մինչ Գողգոթա խաչելու տանելը, զինվորները նրան ծեծում և ծաղրում են^[143]^[129]^[131]^[144]։

Խաչելություն և թաղում

Հիսուսի խաչելությունը նկարագրված է բոլոր կանոնական ավետարաններում։ Դատավարությունից հետո Հիսուսին առաջնորդում են դեպի Գողգոթա։ Կանոնական երեք ավետարաններում նշվում է, որ ճանապարհի որոշ հատված նրա փոխարեն խաչափայտը կրում է Սիմոն Կյուրենացին ^[145]^[146]։ Ղուկ․ 23.27–28 գլխում Հիսուսն իրեն հետևող կանանց բազմությանն ասում է, որ լաց չլինեն իր վրա, այլ լաց լինեն իրենց և իրենց երեխաների վրա ^[145]։ Գողգոթայում Հիսուսին առաջարկում են ըմպել քացախ, որը սովորաբար տալիս էին խաչելության դատապարտվածներին ցավերը մեղմացնելու նպատակով։ Ըստ Մատթեոսի՝ նա հրաժարվում է դրանից^[145]^[146]։

Զինվորները, Հիսուսին խաչելուց հետո վիճակ գցելով, բաժանում են նրա զգեստները։ Հիսուսի գլխավերևում խաչի վրա Պիղատոսը փակցնել է տալիս երբայերեն, հունարեն և լատիներեն լեզուներով հետևյալ արձանագրությունը․ «Հիսուս Նազովրեցի՝ հրեաների թագավոր»։ Զինվորները և անցորդները ծաղրում են նրան։ Հիսուսի երկու կողմում խաչելության էին հանվել երկու չարագործ, որոնցից մեկը, ըստ Ղուկասի ավետարանի, նախատում էր Հիսուսին, իսկ մյուսը՝ պաշտպանում նրան՝ խնդրելով Հիսուսին հիշել իրեն, երբ գա իր «թագավորությամբ» ^[145]^[147]^[148]։ Վերջինիս Հիսուսն ասում է․ «Այսօր դու ինձ հետ դրախտում կլինես» (Ղուկաս 23.43)։ Հովհաննեսի ավետարանում մայրը՝ Մարիամը և սիրելի աշակերտը խաչելության ժամանակ Գողգոթայի վրա էին։ Հիսուսն պատվիրում է սիրելի աշակերտին հոգ տանել մոր մասին (Հովհաննես 19.26–27)։

Մահն արագացնելու նպատակով հռոմեացի զինվորները կոտրում են երկու գողերի սրունքները, բայց չեն կոտրում Հիսուսինը, քանի որ նա արդեն մահացել էր (Հովհաննես 19.33)։ Հովհաննեսի 19.34 գլխում զինվորներից մեկը գեղարդով խոցում է նրա կողը և ջուրն ու արյունը հոսում են դուրս ^[147]։ Համատես ավետարաններում, երբ Հիսուսի մահվան պահին պատռվում է Երուսաղեմի տաճարի վարագույրը։ Մատթեոս 27.51–54 գլխում տեղի է ունենում երկրաշարժը, որից հետո գերեզմաններ են բացվում։ Մատթեոսի և Մարկոսի ավետարաններում իրադարձություններից սարսափած հռոմեացի հարյուրապետը հաստատում է, որ Հիսուսը Աստծո Որդին է^[145]^[149]։

Նույն օրը Հովսեփ Արիմաթեացին Պիղատոսի թույլտվությամբ և Նիկոդեմուսի օգնությամբ իջեցնում է Հիսուսի մարմինը խաչից, փաթաթում նրան մաքուր պատանքի մեջ և թաղում վեմի մեջ փորված նոր գերեզմանում ^[145]։ Մատթեոս 27.62–66 գլխում Հիսուսի մահին հաջորդող օրը քահանայապետերը խնդրում են Պիղատոսին հսկողություն սահմանել գերեզմանի վրա և նրա թույլտվությամբ կնքում են մուտքը ծածկող վեմը^[145]^[150]։

Հարություն և համբարձում

Մարիա Մագդաղենացին (Հովհաննեսի ավետարանում մենակ, սակայն Համատես ավետարաններում այլ կանանց հետ) Կիրակի առավոտյան գնում է Հիսուսի գերեզման և զարմանում է այն դատարկ տեսնելով։ Չնայած Հիսուսի խոսքերին՝ աշակերտները չէին կարող ըմբռնել, որ նա կրկին հարություն է առնելու^[151]։

Մատթեոսի ավետարանում գերեզմանի մոտ պահակներ կային։ Երկնքից իջած հրեշտակները բացում են գերեզմանը։ Պահակները վախից ուշաթափվում են։ Հիսուսը երևում է Մարիամ Մագդաղենացուն և «մյուս Մարիամին» նրանց՝ գերեզման այցելելուց հետո։ Ապա Հիսուսը Գալիլեայում հայտնվում է մնացած տասնմեկ առաքյալներին և հանձնարարում նրանց Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու անունից մկրտել բոլոր ազգերին ^[122]
Մարկոսի ավետարանում Մարիամ Մագդաղենացու հետ են հիշատակվում Սաղոմեն և Հակոբոսի մայր Մարիամը (Մարկոս 16.1)։ Գերեզմանում սպիտակ շորերով երիտասարդը (հրեշտակը) նրանց ասում է, որ Հիսուսը կհանդիպի իր աշակերտների հետ Գալիլեայում, ինչպես ասել է նրանց (Մարկոս 14.28).^[109]
Ղուկասի ավետարանում Մարիամը և այլ կանայք գերեզմանում հանդիպում են երկու հրեշտակների, բայց տասնմեկ առաքյալները չեն հավատում նրանց պատմությանը (Ղուկաս 25.1–12)։ Հիսուսը երևում է իր երկու հետևորդներին Էմմաուսում։ Նա երևում է նաև Պետրոսին։ Նույն օրը Հիսուսը երևում է նաև իր առաքյալներին Երուսաղեմում (Ղուկաս 24:13–43)։ Նա խորհրդավոր հայտնվում է և անհետանում, ուտում է և թողնում է դիպչել իրեն՝ ապացուցելով որ ինքը հոգի չէ։ Նա կրկնում է իր հանձնարարությունը՝ իր ուսմունքը հասցնել բոլոր ազգերին (Ղուկաս 24.51)^[152]։
Հովհաննեսի ավետարանում Մարիամ Մագդաղենացին սկզբում մենակ է, բայց Պետրոսը և «սիրելի աշակերտը» ևս գալիս և տեսնում են դատարկ գերեզմանը։ Հիսուսը երևում է Մարիամին գերեզմանի մոտ։ Ավելի ուշ նա երևում է բոլոր առաքյալներին, փչում նրանց վրա և տալիս նրանց մեղքերը ներելու ուժ։ Աշակերտներին երկրորդ այցի ժամանակ նա կասկածող աշակերտին ապացուցում է, որ ինքը մսից և արյունից է^[67]։ Աշակերտները վերադառնում են Գալիլեա, որտեղ նրանց կրկին երևում է Հիսուսը։ Նա կատարում է այնպիսի հրաշքներ, ինչպիսիք են Գալիլեայի ծովում 153 ձկան բռնելը, որից հետո Հիսուսը խրախուսում է Պետրոսին ծառայել իր հետևորդներին ^[153]^[154]։

Հիսուսի համբարձումը երկինք նկարագրված է Ղուկաս 24.50–53, Գործք Առաքելոց 1.1–11 գլուխներում և հիշատակվում է Տիմոթեոս 3.16 գլխում։ Գործք Առաքելոցում հարությունից քառասուն օր հետո աշակերտների ներկայությամբ «նա երկինք վերացավ և ամպը ծածկեց նրան աշակերտների աչքերից»։ 1 Պետրոս 3.22 հաստատում է, որ Հիսուսը «գնացել է երկինք և Աստծո աջ կողմում է»^[153]։

Գործք Առաքելոցը նկարագրում է Հիսուսի համբարձումից հետո մի քանի անգամ երևալը։ Գործք7.55 գլխում Ստեփանոսը նայում է դեպի երկինք և տեսնում «Հիսուսին՝ կանգնած Աստծո աջ կողմում» ինչպես իր մահից առաջ^[155]։ Դամասկոսի ճանապարհին Սողոսը դառնում է քրիստոնյա՝ տեսնելով կուրացնող լույս և լսելով ձայն, որ ասում էր «Ես Հիսուսն եմ, որին դու հալածում ես» (Գործք 9.5)։ Գործք 9.10–18 գլխում Հիսուսը տեսիլքի միջոցով պատվիրում է Դամասկոսում բնակվող Անանիային բուժել Սողոսին^[156]։ Հայտնություն Հովհաննեսի գրքում նկարագրվում է Հիսուսի հայտնությունը՝ կապված աշխարհի վերջին օրերի հետ^[157]։

Վաղ քրիստոնեություն

Հիսուսի համբարձվելու պահին նրա հետևորդները, ինչպես նկարագրվում է Գործք Առաքելոցի առաջին գլուխներում, բոլորը հրեաներ էին կա′մ ծնունդով, կա′մ դավանափոխությամբ, որի համար օգտագործվում է աստվածաշնչյան «նորադարձ» եզրույթը^[158] և պատմաբանները այն անվանում են հրեական քրիստոնեություն։ Ավետարանների վաղ շրջանի ուղերձները տարածվել են բանավոր կերպով և հավանաբար արամեերենով^[159], բայց գրեթե անմիջապես նաև հունարենով^[160]։ Նոր Կտակարանի Գործք առաքելոցում և Թուղթ առ Գաղատացիսում նշվում է, որ առաջին քրիստոնեական համայնքը կենտրոնացված էր Երուսաղեմում և նրա առաջնորդների թվում էին Պետրոսը, Հիսուսի եղբայր Հակոբոսը և Հովհաննես առաքյալը^[161]։

Պողոս առաքյալը դավանափոխությունից հետո ստանում է «հեթանոսների առաքյալ» կոչումը։ Պողոսի ազդեցությունը քրիստոնյաների մտածելակերպի վրա ավելի էական է համարվում, քան Նոր Կտակարանի ցանկացած այլ հեղինակի ազդեցություն^[162]։ Առաջին դարի վերջում քրիստոնեությունը ներսում և դրսում սկսում է ճանաչվել որպես հուդայականությունից առանձին կրոն, որը կատարելագործվել և հետագա զարգացում է ստացել 70 թ. Երուսաղեմի տաճարի կործանումից հետո հետագա հարյուրամյակների ընթացքում^[163]։

Նոր Կտակարանի և առաջին դարի այլ քրիստոնյա գրողների բազմաթիվ մեջբերումների օրինակով կարելի է տեսնել, որ վաղ քրիստոնյաները հրեական Աստվածաշունչը՝ որպես կրոնական գիրք, գլխավորապես օգտագործում և կարդում էին հիմնականում հունարեն կամ արամեերեն թարգմանություններով^[164]։

Վաղ քրիստոնյաները գրել են բազմաթիվ կրոնական աշխատություններ՝ ներառյալ Նոր Կտակարանի կանոնում ներառվածները։ Կանոնական գրությունները, որոնք դարձել են Հիսուսի պատմությունը և քրիստոնեության սրբազան գրությունները հասկանալու համար պատմաբանների կողմից օգտագործված գլխավոր աղբյուրներ, հավանաբար գրվել են մ.թ. 50-120 թվականների ընթացքում^[165]։

Պատմական Հիսուսի կերպարն ըստ ժամանակակից ուսումնասիրողների

Մինչև Լուսավորության դարաշրջանը ավետարանները սովորաբար դիտվում էին որպես ստույգ պատմական գրվածքներ, սակայն քննական մտածողությամբ ուսումնասիրողների ի հայտ գալը կասկածի տակ է դնում ավետարանների ստուգությունը և տարբերակում է մտցնում ավետարաններում նկարագրված Հիսուսի և գիտական ուսումնասիրության առարկա «պատմական Հիսուսի» միջև^[166]։

18-րդ դարից սկսած առանձնացվում են պատմական Հիսուսի վերաբերյալ երեք առանձին գիտական որոնումներ՝ յուրաքանչյուրը տարբեր հատկանիշներով և հիմնված տարբեր հետազոտական գործիքակազմի վրա, որոնք հաճախ զարգանում էին տվյալ որոնման ժամանակ դրանց կիրառման ընթացքում^[167]^[168]։ Մինչ գիտական համակարծությունը Հիսուսի պատմական գոյության ^{[Ն 4]} և նրա կյանքի ընդհանուր ուրվագծի հարցում գնալով ավելի մեծ տարածում է գտտնում ^{[Ն 5]}, տարբեր ուսումնասիրողների կողմից առաջ քաշած Հիսուսի կյանքի և կերպարի վերաբերյալ վարկածները հաճախ մեծապես տարբերվում են իրարից, ինչպես նաև ավետարանական պատումներում նրա կյանքի նկարագրությունից^[176]^[177]։

Հիսուսի կյանքի պատմական վերակազմության վերաբերյալ մոտեցումները տատանվում են 19-րդ դարի մաքսիմալիստական մոտեցումներից, որոնցում ավետարանական պատումները որտեղ հնարավոր է ստույգ են համարվում մինչև 20-րդ դարի մինիմալիստական մոտեցումներ, որոնցում Հիսուսի մասին շատ քիչ բան էր ընդունվում որպես պատմական^[178]։ 1950 թվականին պատմական Հիսուսի որոնման երկրորդ փուլը նոր թափ է ստանում, մինիմալիստական մոտեցումները խամրում են, և 21-րդ դարում մինիմալիստները գիտական հետազոտողների շրջանում փոքրամասնություն են կազմում^[179]^[180]։ Չնայած հավատն առ Ավետարանների անսխալություն չի կարող հաստատվել պատմագիտության կողմից՝ 1980 թվականներց սկսած շատ ուսումնասիրողներ այն կարծիքին են, որ պատմական նշանակություն ունեցող մի քանի փաստերից բացի, Հիսուսի կյանքի որոշ դրվագներ ևս կարելի է «պատմականորեն հավանական» համարել^[181]^[182]։ Պատմական Հիսուսի մասին ժամանակակից գիտական հետազոտությունները կենտրոնանում են առավել հավանական տարրերի հայտնաբերման վրա^[183]^[184]։

Հուդան և Գալիլեան առաջին դարում

Մ․թ․ 6 թվականին Հրեաստանը, Իդումեան և Սամարիան Հռոմեական կայսրության ենթակա թագավորությունից վերածվում են կայսերական նահանգի, որը ստանում է Հրեաստան անունը։ Երկիրը ղեկավարվում էր հռոմեական նահանգապետի, որոշ կարճատև շրջաններում՝ ենթակա թագավորի կողմից։ Նահանգապետը կառավարումն իրականացնում էր ծովափնյա Կեսարիա քաղաքից՝ թողնելով Երուսաղեմի ներքին գործերի կառավարումը Իսրայելի քահանայապետին։

Որպես բացառություն՝ նահանգապետը Երուսաղեմ էր գալիս կրոնական տոնակատարությունների ժամանակ, երբ կրոնական և հայրենասիրական ոգևորությունը անկարգություններ և ապստամբություններ էր առաջացնում։ Հուդայի և Գալիլեայի հրեաբնակ տարածքները շրջապատված էին հեթանոսաբնակ տարածքներով, սակայն հռոմեական օրենքն ու սովորույթները թույլ էին տալիս հրեաներին օրինականորեն և մշակութային առումով հետևել իրենց ուրույն կրոնին և օրենքներին։ Գալիլեան համեմատաբար ավելի էր զարգացած, և աղքատությունը քիչ տարածում ուներ, ինչը ապահովում էր հասարակական կարգի խաղաղ ընթացքը^[22]։

Սա հելլենիստական հուդայականության ժամանակաշրջանն էր, որը միավորել էր հրեաների կրոնական ավանդույթները հելլենիստական Հունաստանի մշակույթի տարրերի հետ։ Մինչև Հռոմեական կայսրության անկումը և Արևմտյան Միջերկրածովյան մուսուլմանական նվաճումները, հելլենիստական հուդայականության գլխավոր կենտրոնները գտնվում էին Ալեքսանդրիայում (Եգիպտոս) և Անտիոքում (այժմ Հարավային Թուրքիա) երկու գլխավոր հունական քաղաքային բնակավայրերում՝ Միջին Արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի շրջաններում՝ երկուսն էլ հիմնադրված մ․թ․ա․ 4-րդ դարի վերջում՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներից հետո։

Հելլենիստական հուդայականությունը գոյություն ուներ Երուսաղեմում նաև Երկրորդ Տաճարի ժամանակաշրջանում, երբ հակասություն կար հելլենականության ջատագովների և ավանդապաշտների միջև։ Հրեական Աստվածաշունչը աստվածաշնչյան եբրայերենից և աստվածաշնչյան արամեերենից թարգմանվում է հրեական հունարեն («կոյնե»)^[185]։

Հրեաները իրենց հավատքն ու կրոնական պրակտիկան հիմնում էին Աստվածաշնչի «Օրենքի» գրքերի վրա․ հինգ գրքեր, որոնք, ինչպես ավանդվում էր, Աստծու կողմից տրվել են Մովսեսին։ Երեք նշանավոր կրոնական կուսակցություններն էին փարիսեցիները, Էսենները և Սադակեցիները։ Այս երեք կուսակցությունները միասին միայն բնակչության մի փոքր մասն էին ներկայացնում։ Հրեաներից շատերը սպասում էին, որ Աստված ազատեր նրանց հեթանոս կառավարիչներից, ընդհուպ մինչև հռոմեացիների դեմ պատերազմի միջոցով^[22]։

Աղբյուրներ

Նոր Կտակարանն ուսումնասիրող գիտնականները դժվարությունների են հանդիպում կանոնական Ավետարանները վերլուծելիս^[186]։ Ավետարանները ժամանակակից իմաստով կենսագրություններ չեն հանդիսանում, և տարբեր հեղինակներ մեկնաբանում են Հիսուսի աստվածաբանական նշանակությունը և անդրադառնում նրա հանրային գործունեությունը՝ անտեսելով կյանքի շատ մանրամասներ^[186]։ Ուսումնասիրողները ավետարաններին վերաբերվում են որպես տեղեկությունների ոչ հուսալի աղբյուրների, քանի որ ավետարանիչների նպատակը Հիսուսին փառաբանելն է^[51]։ Չնայած դրան՝ Հիսուսի կյանքի մասին սկզբնաղբյուրներն ավելի լավ վիճակում են, քան օրինակ՝ Ալեքսանդր Մեծի կյանքի մասին մեզ հասած աղբյուրները ^[51]։ Գիտնականները օգտագործում են մի շարք չափանիշներ, ինչպես օրինակ անկախ վկայման չափանիշը, ներդաշնակվածության չափանիշը և ընդհատության չափանիշը՝ իրադարձությունների պատմականությունը գնահատելու համար ^[187]։ Իրադարձությունների պատմականությունը նաև կախված է աղբյուրների վստահելության աստիճանից․ ավետարանները Հիսուսի կյանքի՝ ոչ անկախ, և ոչ էլ հետևողական արձանագրություններ են։ Մարկոսի ավետարանը, որը ամենայն հավանականությամբ ամենավաղ գրված ավետարաններից է, տասնամյակներ շարունակ համարվել է պատմականորեն առավել ստույգ աղբյուրը^[188]։ Հովհաննեսի ավետարանը, որը վերջին գրված ավետարանն է, զգալիորեն տարբեր է Համատես ավետարաններից և ընդհանուր առմամբ համարվում է ավելի քիչ հուսալի, թեև շատ և շատ գիտնականներ խոստովանում են, որ այն կարող է պարունակել ավելի հին նյութի շերտ՝ նույնքան պատմականորեն արժեքավոր, որքան Համատես ավետարանները կամ նույնիսկ դրանից առավել^[189]։

Թովմասի ոչ կանոնական ավետարանը կարող է լինել Հիսուսի առակների և աֆորիզմների անկախ աղբյուր։ Օրինակ՝ Թովմասը հաստատում է, որ Հիսուսը օրհնել է աղքատներն և նրա այս ասույթը շրջանառվել է ինքնուրույն կերպով՝ նախքան Q աղբյուրում նմանատիպ այլ ասույթների հետ փոխկապակցվելը ^[190]։

Վաղ ոչ քրիստոնեական աղբյուրները, որոնք հաստատում են Հիսուսի պատմական գոյությունը, ներառում են Հովսեփի և Տակիտոսի աշխատությունները^{[Ն 6]}^[192]^[193]։

Ոչ քրիստոնեական աղբյուրները արժեքավոր են երկու առումով։ Առաջին դեպքում դրանք ցույց են տալիս, որ նույնիսկ քրիստոնեության նկատմամբ չեզոք կամ թշնամական տրամադրված անհատներն ու խմբերը երբեք չեն ցուցաբերում որևէ կասկած, որ Հիսուսը իրոք գոյություն է ունեցել։ Երկրորդ՝ նրանք ցույց են տալիս Հիսուսի մոտավոր պատկերը, որը համատեղելի է քրիստոնեական աղբյուրներում ներկայացվող պատկերի հետ, համաձայն որի Հիսուսը ուսուցիչ է, ունի հրաշագործի հեղինակություն, Հակոբոս անունով եղբայր և մահացել է բռնի մահով^[194]։

Ժամանակագրություն

Հիսուսը գալիլեացի հրեա էր^[7], ծնվել է առաջին դարի սկզբներին և մահացել 30 կամ 33 թվականին Հրեաստանում^[195]։ Ընդհանուր գիտական կոնսենսուսն այն է, որ Հիսուսը Հովհաննես Մկրտչի ժամանակակիցն է և խաչվել է Հրեաստանի հռոմեական կառավարիչ Պիղատոսի կողմից, ով այդ պաշտոնը զբաղեցրել է 26-36 թվականներին^[11]։

Ավետարանները մի քանի ուղենիշներ են պարունակում Հիսուսի ծննդյան թվականի վերաբերյալ Մատթեոս 2.1 գլխում Հիսուսի ծնունդը փոխկապակցվում է մոտավորապես մ. թ .ա. 4 թ. մահացած Հերովդես Մեծի իշխանությանը, Ղուկասի 1.5ում նշվում է, որ Հերովդեսը գահակալել է Հիսուսի ծնունդից ոչ շատ առաջ^[196]^[197]։ Դրա հետ մեկտեղ՝ Ղուկասի ավետարանը Հիսուսի ծնունդը նաև փոխկապակցում է Կվիրինիուսի մարդահամարի հետ, որը տեղի է ունեցել մոտ տաս տարի անց՝ մ.թ. 6 թվականին ^[198]^[199]։ Ղուկաս 3.23 գլխում նշվում է, որ Հիսուսը եղել է «երեսուն տարեկան» իր քարոզչությունը սկսելիս, որը, համաձայն Գործք 10.37–38 գլխի, նախորդում էր Հովհաննես Մկրտչի քարոզչությանը։ Ղուկաս 3.1–2 գլխում նշվում է, որ Հիսուսի հրապարակային քարոզչությունը սկսվել է հռոմեական կայսր Տիբերիոսի գահակալման 15-րդ տարում ( մ․թ․ 28 կամ 29 թվականներ)^[197]^[200]։ Համաձայնեցնելով ավետարանական տեղեկությունները պատմական տվյալների հետ և օգտագործելով տարբեր այլ մեթոդներ՝ ուսումնասիրողներից շատերը Հիսուսի ծննդյան թիվը հանգեցնում են մ․թ․ա․ 6-4 թվականներին^[200]^[201], բայց ոմանք առաջարկում են Հիսուսի ծննդյան թվականի՝ ավելի լայն շրջանակում ընկած վարկածներ{{efn|For example, John P. Meier states that Jesus' birth year is c. 7/6 BC^[202], while Finegan favors c. 3/2 BC.^[203]։

Հիսուսի քարոզչության տևողությունը որոշվել է համաձայն մի քանի տարբեր մոտեցումների ^[204]^[205]։ Այդ մոտեցումներից մեկը հիմնվում է Ղուկաս 3.1–2, Գործք 10.37–38 տվյալների և Տիբերիուսի գահակալության տարիների վրա, և որպես Հիսուսի քարոզչության սկզբի թվական նշում է 28-29 թվականները ^[206]։ Մյուս մոտեցումը հիմնվում է Հովհաննես 2.13–20 գլխում տաճարի մասին պնդման վրա, համաձայն որի՝ Հիսուսի քարոզչությունը սկսվել է այն ժամանակ, երբ Երուսաղեմի տաճարը գտնվում էր կառուցման 46-րդ տարում (համաձայն Հովսեփոս Ֆլավիոսի վկայության՝ տաճարի վերականգնման աշխատանքները սկսվել էին Հերովդես Մեծ արքայի գահակալության 18-րդ տարում)։ Այս մոտեցմամբ Հիսուսի քարոզչության սկիզբը թվագրվում է մոտավորապես մ․թ․ 27-29 թվականներով ^[207]^[208]։ Մեկ այլ մեթոդ հիմնվում է Հովհաննես Մկրտչի մահվան և Հերովդես Անտիպասի և Հերովդիադեի ամուսնության թվականների վրա՝ ըստ Հովսեփոսի գրվածքների և Մատթեոս 14.4 և Մարկոս 6.18 գլուխների տվյալների^[209]^[210]։ Հաշվի առնելով, որ գիտնականներից շատերը Հերովդեսի և Հերովիդադեի ամուսնությունը թվագրում են 28-35 թվականներով, դա Հիսուսի քարոզչության սկզբի թվագրման հարցում հանգեցնում է մոտավորապես 28-29 թվականներին ^[205]։

Ուսումնասիրողներից շատերը համակարծիք են, որ Հիսուսը մահացել է 30 կամ 33 թվականների միջև ընկած ժամանակաշրջանում^[195]^[211]։ Ավետարանները նշում են, որ իրադարձությունը տեղի է ունեցել Հրեսատանի հռոմեական կուսակալ Պիղատոսի՝ 26-36 թվականների կառավարման շրջանում^[212]^[213]^[214]։ Պողոսի՝ դեպի քրիստոնեություն դարձի թվականը (մոտ 33–36 թվականներ)՝ խաչելության թվագրման համար վերին շեմն է։ Պողոսի դարձի և քարոզչության սկզբի թվականը կարելի է որոշել Գործք առաքելոց և Պողոսի նամակների վերլուծության միջոցով^[215]^[216]։ Աստղագետները փորձում են գտնել խաչելության ճշգրիտ թիվը՝ վերլուծելով լուսնային շարժումները ու հաշվելով հրեական Զատիկի (Փեսախ) պատմական թվականները, քանի որ տոնակատարության հիմքում ընկած է լուսնաարեգակնային հրեական օրացույցը։ Այս մեթոդի միջոցով ստացված առավել ընդունելի տարեթվերն են 30 թվականի ապրիլի 7-ը և 33 թվականի ապրիլի 3-ը (երկուսն էլ Հուլյան օրացույցով )^[217]։

Իրադարձությունների պատմականություն

Գիտնականները սահմանափակ համաձայնություն են ձեռք բերել Հիսուսի կյանքի հիմունքների վերաբերյալ^[218]։

Ընտանիք

Բազմաթիվ ուսումնասիրողներ համակարծիք են, որ Հովսեփը՝ Հիսուսի հայրը, մահացել է նախքան Հիսուսի հանրային քարոզչության սկիզբը։ Բոլոր ավետարաններում Հովսեփը չի հիշատակվում Հիսուսի քարոզչության ընթացքում։ Հովսեփի մահվան հանգամանքը բացատրում է, թե ինչո՞ւ Մարկոսի ավետարանի 6։3 համարում Հիսուսի հարևանները նրան անվանում են Մարիամի որդի (տղաներին սովորաբար ճանաչվել են իրենց հայրերով)^[219]։

Ըստ ուսումնասիրողներ Թիսենի և Մերցի՝ բացառիկ խարիզմատիկ առաջնորդները, ինչպիսին Հիսուսն էր, հաճախ տարաձայնություններ են ունենում իրենց ընտանիքների անդամների հետ^[220]։ Մարկոսի ավետարանում Հիսուսի ընտանիքը գալիս է նրա մոտ՝ վախենալով որ նա խելագարվել է (Մարկոս 3:20–34)։ Այս դրվագը շատ ուսումնասիրողների կողմից արժանահավատ է համարվում, քանի որ ենթադրվում է, որ քիչ հավանական է որ վաղ քրիստոնյաները այն հորինած լինեն^[221]։ Հիսուսի մահից հետո նրա ընտանիքի շատ անդամներ միանում են քրիստոնեական շարժմանը^[220]։ Հիսուսի եղբայր Հակոբոսը դառնում է Երուսաղեմի եկեղեցու առաջնորդ^[222]

Գեզա Վերմեսը գտնում է, որ կույսից Հիսուսի ծննդյան վարդապետությունը բխում է աստվածաբանական զարգացումից, այլ ոչ թե պատմական իրադարձություններից^[223]։ Չնայած իշխող կարծիքին, որ Համատես ավետարանների հեղինակները հենվում էին միմյանց վրա, այլ ուսումնասիրողներ կարևոր են համարում, որ կույսից ծնվելը հիշատակվում է երկու տարբեր ավետարաններում՝ Մատթեոսի և Ղուկասի^[224]^[225]^[226]^[227]^[228]^[229]։

Սանդերսն ասում է, որ Հիսուսի ծագումնաբանությունը պատմականորեն ոչ վավեր է, քանի որ ավետարանիչների նպատակն է ցույց տալ, որ Հիսուսը եղել է համընդհանուր հրեական փրկիչ^[230]։ Ամեն դեպքում, ըստ որոշ ուսումնասիրողների, երբ Հիսուսի՝ կույսից ծնվելու վարդապետությունը ճանաչում գտավ, այն փոխարինեց նախկին ավանդույթին, ըստ որի նա սերվում էր Դավթից Հովսեփի միջոցով^[231]։ Ղուկասն հաղորդում է, որ Հիսուսը Հովհաննես Մկրտչի արյունակիցն է, բայց բազմաթիվ ուսումնասիրողների կարծիքով այդ կապը մտացածին է^[230]։

Մկրտություն

Ժամանակակից ուսումնասիրողների մեծ մասը Հիսուսի մկրտությունը և խաչելությունը պատմական փաստ է համարում^[232]։ Ուսումնասիրողները մկրտության վավերականության հարցում հիմնվում են անմեղության կանխավարկածի վրա՝ նշելով, որ քիչ հավանական է, որ վաղ քրիստոնյաները հորինել են մկրտության դրվագը, քանի որ Հովհաննես Մկրտչի մոտ մկրտվում էին ապաշխարհողներն ու մեղավորները, իսկ Հիսուսն ըստ քրիստոնեական վարդապետության առանց մեղքի է^[233]^[234] Ըստ Թեյսենի և Մերզի՝ Հիսուսը ոգեշնչված էր Հովհաննես Մկրտչով և վերցրել է նրա ուսմունքի շատ տարրեր^[235]։

Քարոզչություն Գալիլեայում

Գիտնականներից շատերի կարծիքով Հիսուսն իր ամբողջ կյանքն անց է կացրել Գալիլեայի և Հուդայի տարածքում և չի քարոզել կամ ուսուցանել այլ տեղերում^[236]։ Նրանք համակարծիք են, որ Հիսուսը բանավիճել է հրեա կրոնական վերնախավի հետ Աստծո թեմայով, կատարել է որոշ բժշկություններ, ներկայացրել է իր ուսմունքն առակների միջոցով և հետևորդներ ունեցել^[11]։ Հիսուսի հրեա ընդդիմախոսները նրա ուսմունքը համարել են սկանդալային, քանի որ նա ճաշում էր մեղավորների հետ, եղբայրանում կանանց հետ^[46]։

Ուսումնասիրողներից` Սանդերսը արժանահավատ չի համարում, որ Մովսեսի օրենքի մեկնաբանության հետ կապված տարաձայնությունները կարող էին հրեական իշխանությունների մոտ Հիսուսին սպանելու ցանկություն առաջացնել ^[237]։ Նա ուսուցանում էր հրեական օրենքի մասին՝ որոնելով դրա ճիշտ նշանակությունը, երբեմն ի հակադրություն այլ ավանդույթների^[238]։ Հիսուսը Օրենքի կենտրոնում դնում է սերը և այդ օրենքին հետևելը համարում ապոկալիպսիկ անհրաժեշտություն^[238]։ Հիսուսի բարոյական ուսմունքի հիմքում ուրիշներին ներելն ու չդատելն էր, թշնամիներին սիրելն էր և աղքատների մասին հոգ տանելն էր ^[239]։ Ըստ Ֆանքի և Հովերի կարծիքի՝ Հիսուսին բնորոշ է պարադոքսալ կամ անսպասելի շրջասությունները, ինչպես նրա խորհուրդներից մեկն է․ երբ խփում են մի այտին, պարզել նաև մյուս այտը (Ղուկաս 6:29)^[240]։

Ավետարանները Հիսուսի ուսուցումը նկարագրում են հստակ սահմանված դրվագներով, ինչպես Լեռան քարոզը Մատթեոսի ավետարանում կամ Քարոզ դաշտում՝ Ղուկասի ավետարանում։ Ըստ Գերդ Թիսենի և Անեթ Մերզի կարծիքի՝ այս դրվագներըներառում են Հիսուսի բուն ուսմունքները, բայց տեսարանները հորինվել են համապատասխան ավետարանիչների կողմից, որպեսզի ստեղծեն այս ուսմունքները, որոնք նախապես գրառված էին առանց համատեքստի ^[56]։ Թեև Հիսուսի հրաշքները տեղավորվում են հին ժամանակների սոցիալական համատեքստում, նա սահմանել է դրանք այլ կերպ։ Առաջինը` նա դրանք մեծապես պայմանավորում է բժշկվողների հավատքով։ Երկրորդ՝ նա դրանք կապում է ժամանակի ավարտի մարգարեության հետ^[241]։

Հիսուսի կողմից 12 աշակերտների ընտրությունն, ըստ ուսումնասիրողների, վախճանաբանական (ապոկալիպտիկ) ուղերձ է^[242]։ Բոլոր երեք Համատես ավետարաններում նշվում է տասներկու առաքյալ, թեև Ղուկասի անունների ցանկը տարբերվում է Մատթեոսի և Մարկոսի անունների ցանկից՝ ենթադրելով որ քրիստոնյաները տարակարծիք էին բոլոր աշակերտների ինքնության հարցում^[243]։ Տասներկու աշակերտները կարող էին ներկայացնել Իսրայելի 12 ցեղերը, որոնք վերականգնվելու էին Աստծո արքայության հաստատումից հետո^[243]։ Հիսուսի երկրորդ գալստյան ժամանակ աշակերտները պետք է դառնային Իսրայելի 12 ցեղերի առաջնորդներ և դատավորներ (Մատթեոս 19:28, Ղուկաս 22:30).^[243]։ Ըստ Բարտ Էրմանի՝ Հիսուսի խոստումը, որ Տասներկուսը կառաջնորդեն Իսրայելի ցեղերին, պատմական է, քանի որ Տասներկուսի մեջ է մտնում նաև Հուդա Իսկարիովտեցին։ Ըստ ուսումնասիրողների` Մարկոսի ավետարանում աշակերտները հաճախ բացասական գույներով են պատկերված։ Մինչ այլք երբեմն պատասխանում են Հիսուսին լիակատար հավատքով, նրա աշակերտները հաճախ շփոթված են և կասկածամիտ^[244]։ Աշակերտները շատ դեպքերում որպես ֆոն են ծառայում Հիսուսի և այլ կերպարների համար^[244]։ Սակայն Սանդերսը գտնում է, որ աշակերտների թերությունները Մարկոսի ավետարանում հավանաբար չափազանցված են, և, ընդհակառակը, աշակերտները իրականից ավելի դրական են ներկայացված Մատթեոսի և Ղուկասի ավետարաններում ^[244]։

Սանդերսը գտնում է, որ Հիսուսի առաքելությունը ապաշխարանքի կանչելու մեջ չէր, չնայած նա խոստովանում է, որ այդ կարծիքը տարածված չէ^[245]։

Դեր

Հիսուսը հանդես է գալիս որպես ապոկալիպսիկ կերպար, «Մարդու Որդի», որը շուտով փառքով գալու է երկնքից՝ հավաքելու ընտրյալներին (Մարկոս 13:24–27, Մատթեոս 24:29–31, Ղուկաս 21:25–28)։ Նա իրեն անվանում է «մարդու որդի» խոսակցականում նաև «մարդ» իմաստով, սակայն ուսումնասիրողները վստահ չեն, թե արդյոք նա իրեն նկատի ունի, երբ խոսում է երկնային Մարդու Որդուն։ Պողոս առաքյալը և այլ վաղ քրիստոնեաներ նույնացնում են «Մարդու Որդուն» հարություն առած Հիսուսի հետ^[22]։

Քրիստոս կամ «Մեսիա», «Օծյալ» անվանումը վկայում է այն մասին, որ Հիսուսի հետևորդները հավատում էին նրա՝ օծյալ Դավիթ թագավորի ժառանգը լինելուն, որից որոշ հրեաներ ակնկալում էին, որ փրկելու է Իսրայելը։ Ավետարանները վերաբերվում են նրան ոչ միայն որպես պարզ «օծյալի», այլ որպես խոստացված «Օծյալի» կամ «Քրիստոսի»։ Վաղ hուդայականության մեջ այս տիտղոսի բացարձակ ձևը չի հանդիպում, այլ միայն այնպիսի արտահայտության ձևով, ինչպես օրինակ «նրա օծյալը»։

Հրեական մեսիանական ավանդույթը ներառում էր բազմաթիվ ձևեր, որոնցից մի քանիսը կենտրոնացած էր «Մեսիայի» կերպարի վրա, իսկ մյուսները՝ ոչ^[246]։ Հիմնվելով քրիստոնեական ավանդության վրա՝ Գերդ Թեյսենը առաջ է քաշում այն տեսությունը, որ Հիսուսը իրեն դիտարկում էր մեսիանական (փրկչական) ավանդության համատեքստում, բայց կոնկրետ «Մեսիայի» կոչմանը չէր հավակնում ^[246]։ Դրան համակառ, Բարթ էրմանը գտնում է, որ Հիսուսը իրեն «մեսիա» էր համարում, թեկուզև այն իմաստով, որ նա լինելու է Աստծո ստեղծած նոր քաղաքական կարգի գլուխը^[247] բայց ոչ այն իմաստով ինչպես հետագայում ընդունվեց քրիստոնեական վարդապետության մեջ^[248]

Զատիկ և խաչելություն Երուսաղեմում

Մոտ 30 թվականին Հիսուսը և նրա հետևորդները գնում են Գալիլեայից Երուսաղեմ Զատիկը նշելու^[242]։ Հիսուսը հուզում է բարձրացնում Երուսաղեմի տաճարում ^[13], որը հրեական կրոնական և քաղաքական իշխանությունների կենտրոնն էր։ Սանդերսը դա կապում է Հիսուսի այն մարգարեության հետ, որ Տաճարը ավբողջովին քանդվելու է^[249]։ Հիսուսը վերջին ընթրիքն է ունենում աշակերտների հետ, որը քրիստոնեական գինու և հացի հաղորդության խորհրդի սկիզբն է դնում։ Այս խորհրդի հարցում ավետարանների տվյալները չեն կարող ամբողջովին համաձայնեցվել և անհնարին է իմանալ, թե ինչն էր Հիսուսի նպատակը, սակայն ըստ երևույթին ընթրիքը խորհրդանշում է գալիք Աստծո արքայությունը։ Հիսուսը հավանաբար սպասում էր, որ իրեն սպանելու են և հնարավոր է՝ հույս ուներ, որ Աստված միջամտելու է^[250]։

Ավետարաններն ասում են, որ Հիսուսը մատնվել է նրա աշակերտներից մեկի կողմից, և ուսումնասիրողներն այս ավանդույթը իրականությանը համապատասխանող են համարում^[251]։ Հավաստի է համարվում նաև այն փաստը, որ Հիսուսը մահապատժի է ենթարկվել Հրեաստանի հռոմեական կուսակալի Պիղատոս Պոնտացու հրամանով^[13]։ Տաճարի սադակեցի քահանայապետները ցանկացել են Հիսուսին մահապատժի ենթարկել ոչ այնքան կրոնական քարոզչության, այլ առավելապես նրա քաղաքական հայացքների համար^[251]։ Նրանք Հիսուսին դիտարկում էին որպես սպառնալիք կայունության համար, հատկապես այն բանից հետո, երբ նա հուզում առաջացրեց Երուսաղեմի տաճարում ^[251]^[21]։ Այլ գործոններ, որոնցից էր նրա հաղթական մուտքը Երուսաղեմ, կարող էին նպաստել այս որոշմանը^[252]։ Շատ ուսումնասիրողներ Հիսուսի խաչելությունը համարում են իրականությանը համապատասխանող փաստ, քանի որ վաղ քրիստոնյաները դժվար թե հնարած լինեին իրենց առաջնորդի նման տանջալի մահը^[232]^[253]։

Լեզու, ազգային պատկանելություն և արտաքին տեսք

Twelve depictions of Jesus from around the world — Հիսուսի կրոնական պատկանելությունը արվեստում եղել է մշակութային պայմանների ազդեցության տակ ^[254]^[255]

Հիսուսը մեծացել է Գալիլեայում և նրա քարոզչության մեծ մասն այնտեղ է անցել^[256]։ Լեզուները, որոնք առաջին դարում գործածվում էին Գալիլեայում և Հուդայում, հրեապաղեստինյան արամեերենը, եբրայերենը և հունարենն էին՝ արամեերենի առավել տարավածությամբ^[257]^[258]։ Ըստ առավել տարածված կարծիքի, Հիսուսը մեծ մասամբ ուսանել է արամեերենով^[259]։

Ժամանակակից ուսւոմնասիրողները համաձայն են, որ Հիսուսը եղել է առաջին դարի Պաղեստինի^[260]^[261] հրեա։ «Ioudaios»ը հունական Նոր կտակարանում եզրույթ է, որն ըստ համատեքստի կարող է նշանակել կրոն (հուդայականություն), ազգային պատկանելություն (հրեա) կամ երկուսը միասին ^{[Ն 7]}^[263]^[264]^[265]։

Նոր Կտակարանում չի տրվում Հիսուսի արտաքին տեսքի որևէ նկարագրություն. ավետարանների հեղինակները անտարբեր են ռասայական հատկանիշների նկատմամբ և չեն անդրադառնում իրենց կողմից նշվող մարդկանց դիմագծերին^[266]^[267]^[268]։ Հիսուոսն իր դիմագծերով, հավանաբար, չէր առանձնանում իր ժամանակի սովորական հրեաներից, և համաձայն որոշ ուսումնասիրողների, իր թափառական և ճգնակյաց կյանքի շնորհիվ ուներ մկանոտ կազմվածք^[269]։

«Քրիստոս՝ որպես առասպել» տեսություն

«Քրիստոս՝ որպես առասպել» տեսություն է այն մասին, որ Հիսուսը երբեք գոյություն չի ունեցել և, եթե անգամ գոյություն ունեցել է, ապա այն որևէ առնչություն չի ունեցել քրիստոնեության հիմնադրման և ավետարաններում ներկայացվող կերպարի հետ^{[Ն 8]}։ Այս տեսությանը հարող ուսումնասիրողները գտնում են, որ Հիսուսի ծննդյան և նրա կյանքի տարբեր դրվագներին վերաբերվող պատումները ունեն այնքան շատ առասպելական տարրեր, որ ինքը՝ Հիսուսը առասպել է^[271]։ Բրունո Բաուերը (1809–1882) գտնում է, որ առաջին ավետարանը գրական ստեղծագործություն էր, որը ստեղծել է, այլ ոչ թե նկարագրել Հիսուսի պատմությունը^[272]։ Ըստ Ալբերտ Կալտոֆի (1850–1906)` Հիսուսը հասարակական շարժման և մեսիանական-փրկչական սպասումների միախառնման ծնունդ է ^[272]։ Չնայած այս տեսությանը հարող հեղինակների փաստարկներին, որոնք կասկածի տակ են դնում պատմական Հիսուսի գոյության փաստը, պատմաքննադատական աստվածաշնչյան գիտության մեջ հաստատուն է մնում այն կարծիքը, որ տվյալ տարածքում և տվյալ ժամանակաշրջանում պատմական Հիսուսը մարդ իսկապես գոյություն է ունեցել^[273]^[274]^[275]^[276]^[277]^[278]^[279]։

Հեռանկարներ

Քրիստոնեություն

Երրորդությունը քրիստոնեական հավատն է, որ աստվածը մեկ աստված է երեք անձերում․ Հայր աստված, Որդի Աստված (Հիսուս) և Սուրբ Հոգի

Հիսուսի մասին քրիստոնեական տեսակետները հիմնված են տարբեր աղբյուրների վրա՝ ներառյալ համատես ավետարանները և նորկտակարանյան նամակները, ինչպես՝ Պողոսի նամակները և Հովհաննեսի գրվածքները։ Այս գրվածքներն ուրվագծում են քրիստոնյանների` Հիսուսի մասին ունեցած հիմնական համոզմունքները, այդ թվում նրա աստվածային, մարդկային, երկնային կյանքի, ինչպես նաև այն մասին, որ նա է Քրիստոսը՝ Աստծո Որդին^[280]։ Չնայած ընդհանուր հիմքը ոչ բոլոր քրիստոնեական դավանությունների վարդապետություններն են իրար համընկնում և երկու՝ Արևելյան (օրթոդոքս) և Արևմտյան (կաթոլիկ) ուղղությունների ուսմունքների տարբերությունները քրիստոնեության մեջ պահպանվում են դարեր շարունակ ^[281]։

Նոր Կտակարանում ասվում է, որ Հիսուսի հարությունը քրիստոնեական հավատի հիմքն է (1 Կորնթացիներ 15:12–20)^[282]։ Քրիստոնյաները հավատում են, որ Հիսուսի զոհաբերական մահվան և հարության շնորհիվ մարդիկ կարող են հաշտվել Աստծո հետ և հենց դրանով արժանանալ փրկություն և հավերժական կյանքի խոստման^[283]։

Հիշելով Հովհաննես Մկրտչի՝ Հիսուսի մկրտությունից հետո հաջորդ օրը ասված խոսքերը՝ քրիստոնեության հետևորդները երբեմն Հիսուսին անվանում է Աստծո Գառ, որին խաչել են Աստծո ծառայի իր դերը կատարելու համար^[284]^[285]։ Այսպիսով Հիսուսը դիտվում է որպես առաջին և վերջին Ադամ, որի հնազանդությունը հակադրվում է Ադամի անհնազանդությանը^[286] ^[287]։

Քրիստոնյաներից շատերը հավատում են, որ Հիսուսը և՛մարդ է, և՛Աստծո որդին^[8]։ Երրորդությունն ընդունող քրիստոնյաները հավատում են, որ Հիսուսը Խորհրդանիշ է, Աստծո մարմնացում և Աստծո Որդի, այսինքն՝ միանգամայն աստվածային և միանգամայն մարդկային է։ Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր քրիստոնյաներն են ընդունում Երրորդության վարդապետությունը^[288]^[289]։ Երրորդությունը չընդունող քրիստոնեական խմբերն են՝ Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցին, Եհովայի վկաները և Ունիտարիստները^[290]։

Իսլամ

The name *Jesus son of Mary* written in Islamic calligraphy followed by Peace be upon him

Հիսուսը (սովորաբար թարգմանվում էʾĪsā ) իսլամի կենտրոնական կերպարներից է^[18]^[20] և համարվում է Աստծո (Ալլահի) նախագուշակ և մարգարե, ով ուղարկվել է Իսրայելի որդիներին (Bani Isra'il) ուղեկցելու նոր Ավետարանով (իսլամում կոչվում է Ինջիլ)^[19]^[291]։ Մուսուլմանները Նոր Կտակարանի ավետարանները համարում են ոչ հավաստի և հավատում, որ Հիսուսի նախնական ուղեձը կորսված կամ վերափոխված է, և որ Մուհամմադը եկել է ավելի ուշ՝ այն վերահաստատելու համար^[292]։ Հավատը Հիսուսի նկատմամբ (և Աստծո կողմից ուղարկված բոլոր մարգարեների) պարտադիր պայման է համարվում մուսուլման լինելու համար^[293]։ Ղուրանը Հիսուսի անունը 25 անգամ ավելի հաճախ է նշվում, քան Մուհամմադինը^[294]^[295] և ընդգծում, որ Հիսուսը մահկանացու է, ով նման է մյուս բոլոր մարգարեներին և աստվածային կերպով ընտրված էր Աստծո ուղերձը տարածելու համար^[296]։ Չնայած Ղուրանում հաստատվում է Հիսուսի՝ կույս Մարիամից ծնվելը, սակայն նա չի համարվում ոչ Աստծո մարմնացում և ոչ էլ Աստված։ Իսլամում ինչպես բոլոր մարգարեները, Հիսուսն էլ է համարվում մուսուլման^[297]։

Ղուրանում նկարագրվում է հրեշտակների ավետումը Մարիամին, որ նա պետք է ծնի Հիսուսին՝ մնալով կույս։ Այն կուսածնությունը համարում է հրաշք, որը կատարվել է Աստծո կամքով^[298]^[299]։ Ղուրանում (21:91 and 66:12) նշում է, որ Աստված իր հոգին է փչել Մարիամի վրա մինչ նա մաքրաբարո էր^[298]^[299]։ Հիսուսին անվանում են «Աստծո Հոգի», քանի որ նա ծնվել է Սուրբ Հոգու միջնորդությամբ^[298], բայց այդ հավատը չի ենթադրում նրա նախագոյությանը^[300]։

Որպեսզի օգնի հրեա ժաղովրդին, Հիսուսը Աստծո թույլտվությամբ է հրաշքներ գործելու կարողություն ստանում, բայց ոչ իր ուժի շնորհիվ^[301]։ Իր քարոզչության շնորհիվ Հիսուսը դիտվում է որպես Մուհամմադի նախագուշակ^[296]։ Մուսուլմանների համար դա համբարձում է և ոչ թե խաչելություն, որը Հիսուսի կյանքի գլխավոր իրադարձությունն է^[302]։ Շատ հրեաներ հավատում են, որ Հիսուսը ժամանակի վերջում վերադառնալու է և հաղթելու Հակաքրիստոսին (Ադ-Դաջալին)՝ սպանելով նրան Լուդում^[19]։

Ահմադիայի մուսուլմանական համայնքում կան Հիսուսի մասին մի քանի տարաբնույթ ուսմունքներ։ Ահմադացիները հավատում են, որ նա հասարակ մահկանացու էր, ով վերապրել է իր խաչելությունը և մահացել բնական մահով մոտ 120 տարեկան հասակում՝ Կաշմիրում՝ Հնդկաստանում և թաղված է Ռոզա Բալում^[303]։

Բահայի

Ըստ Բահայի հավատի` Հիսուսը Աստծո մարմնացումն է^[304], միջնորդ Աստծո և մարդկության միջև, ուղարկված է որպես բանբեր և արտացոլում է Աստծո որակները և հատկությունները^[305]։ Բահայի գաղափարներն ընդունում են Քրիստոսի երկակի բնույթը՝ աստվածային և մարդկային^[304]^[305]։ Բահայիները Հիսուսին ընդունում են որպես Աստծո Որդի^[306]։

Բահաուլան՝ բահայի հավատի հիմնադիրը^[305] սովորեցնում է, որ Աստված Իր Էությամբ անճանաչելի է^[307]։ Դա նշանակում է, որ մենք չպետք է փորձենք ստեղծել Աստծո մտովի պատկերը` պատկերացնելով Նրան, օրինակ, մարդու պատկերով^[308]։ Ընդհանրապես, ակնհայտ է, որ արարման ուժի մեջ չէ հասկանալ իր արարչին։ Օրինակ` սեղանը չի կարող հասկանալ այդ սեղանը սարքող հյուսնի բնույթը^[309]։ Հյուսնի գոյությունը բոլորովին անըմբռնելի է նրա սարքած առարկաների համար^[306]^[309]։

Բահաուլլան, որպեսզի բացատրի, թե ինչպես են Աստծո հայտնիչները հարաբերակցվում իրար հետ, իսկ նրանցից յուրաքանչյուրը Աստծո հետ, բերում է հետևյալ օրինակը։ Աստված` լինելով կյանքի միակ աղբյուրը տիեզերքում, նմանվում է արևին` երկրի վրա կյանքի միակ աղբյուրին։ Աստծո ոգին և հատկությունները կարելի է համեմատել արևի ճառագայթների հետ, իսկ Աստծո հայտնիչին` հայելու։ Եթե կա մի քանի հայելի և դրանք բոլորն ուղղված են դեպի արևը, ապա այդ միակ արևն էլ արտացոլվում է յուրաքանչյուր հայելու մեջ։ Միևնույն ժամանակ հայելիները տարբերվում են մեկը մյուսից ձևով և իրար հետ կապված չեն։ Այդպես էլ Աստծո հայտնիչները` տարբերվելով իրարից իրենց անհատական գծերով, իրենց մեջ արտացոլում են միակ Աստծո ոգին և հատկությունները։

Հիսուս Քրիստոսի մասին Հայ եկեղեցու վարդապետությունը

Ըստ Հայոց եկեղեցու քրիստոսաբանության՝ Հիսուս Քրիստոսը մեկն է «Սուրբ Երրորդությունից», Հայր Աստծո և Սուրբ Հոգու համագոյակիցը, Աստծո Միածին Որդին և անժամանակ Ծնունդը, Աստված՝ Աստծուց, նախահավիտյան Բանը, որ մարդկանց փրկության համար ճշմարտապես մարդացավ Կույս Մարիամից։ Մարմնացյալ Աստծո Որդին, ճշմարիտ Աստված ու ճշմարիտ Մարդը, Աստծո Օծյալը և աշխարհի Փրկիչը, որի սուրբ մարդեղությամբ հաստատվեց Եկեղեցու թագավորությունը։ Նա, որ չարչարվեց, խաչվեց, երրորդ օրը հարություն առավ մեռելներից, նույն մարմնով համբարձվեց երկինք և նստեց Հոր աջ կողմում՝ ազատագրելով մարդուն մեղքի դատապարտվածությունից և ցույց տալով փրկության ճանապարհը։ Հանուն նրա Աստված երկիր ուղարկեց Սուրբ Հոգին՝ Մխիթարիչը, Աստծո Հոգին, որը եկեղեցագործում է աշխարհում Հոգեգալստի օրվանից և առաջին աշխարհամատուռն եկեղեցին (Վերնատունը) հաստատելուց ի վեր՝ մինչև Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը՝ զորությամբ և բազում փառքով։ Հիսուս Քրիստոսին հավատալով՝ մարդը արդարանում է Աստծո առջև, արդարանալով՝ փրկվում է, փրկվելով՝ սրբացվում է Սուրբ Հոգու կնիքով և ընդունում հավիտենական կյանքի ավետիսը։ Մինչև Հիսուս Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը, որ խոստացված է Ավետարաններով և Հովհաննեսի Հայտնությամբ, քրիստոնյա եկեղեցին գտնվում է Սուրբ Հոգու հայտնության շրջանում։

Աշխարհ գալով մարդու փրկության համար՝ Հիսուս Քրիստոսը ոչ միայն միջնորդ և բարեխոս եղավ Աստծո և մարդու միջև, այլև մի նոր փոխհարաբերություն հաստատեց նրանց մեջ։ Նա ադամորդուն մեղքի ծառայությունից ազատելու և նրան ճշմարիտ աստվածճանաչողության առաջնորդելու համար իր տնօրինական գործունեությամբ իրականացրեց երեք կարևոր պաշտոններ՝ մարգարեական, քահանայական և թագավորական։ Ինչպես Հին Կտակարանում այս երեք պաշտոնների գործադրումով միջնորդություն էր կատարվում Աստծո և «ընտրյալ ժողովրդի» միջև, այնպես էլ Նոր Կտակարանում Աստծո և մարդու միջև խախտված ուխտը նորոգվում է՝ Հիսուսի կողմից այս երեք պաշտոնների սիրահոժար հանձնառությամբ։ Սրա շնորհիվ վերականգնվում է մարդու՝ Աստծո Որդի կոչվելու բարձր պատիվը։ Եթե Հին Կտակարանում մարգարեն հանդես էր գալիս աստվածային ճշմարտությունը վկայելու, քահանայապետը զոհ էր մատուցում ժողովրդի մեղքերի քավության համար, թագավորը դատում ու պաշտպանում էր ընտրյալ ժողովրդի իրավունքները, ապա Նոր Կտակարանում միջնորդության այս երեք պաշտոնները լիալիր կատարելությամբ կենսագործվում են Քրիստոսի տնօրինության շնորհիվ։ Նա որպես հայտնութենական ճշմարտություն՝ Նոր Ուխտ է հաստատում ու իրականացնում Աստծո և մարդու միջև (Մարգարեություն), որպես հաշտության աննման զոհ մեկընդմիշտ քավում է մարդու մեղքը և հաշտեցնում Աստծո հետ (Քահանայություն), և որպես Թագավոր հաստատում իր ամենահաղթ տիրապետությունը (Թագավորություն)։

Տես նաև

Նշումներ

↑ The New Testament records a variety of names and titles accorded to Jesus.
↑ The BBC describes this as follows: "Year 1: CE – What is nowadays called the 'Current Era' traditionally begins with the birth of a Jewish teacher called Jesus. His followers came to believe he was the promised Messiah and later split away from Judaism to found Christianity."^[17]
↑ This article uses quotes from the New Revised Standard Version of the Bible.
↑ In a 2011 review of the state of modern scholarship, Bart Ehrman wrote, "He certainly existed, as virtually every competent scholar of antiquity, Christian or non-Christian, agrees".^[169] Richard A. Burridge states: "There are those who argue that Jesus is a figment of the Church's imagination, that there never was a Jesus at all. I have to say that I do not know any respectable critical scholar who says that any more".^[170] Robert M. Price does not believe that Jesus existed, but agrees that this perspective runs against the views of the majority of scholars.^[171] James D. G. Dunn calls the theories of Jesus' non-existence "a thoroughly dead thesis".^[172] Michael Grant (a classicist) wrote in 1977, "In recent years, 'no serious scholar has ventured to postulate the non historicity of Jesus' or at any rate very few, and they have not succeeded in disposing of the much stronger, indeed very abundant, evidence to the contrary".^[173] Robert E. Van Voorst states that biblical scholars and classical historians regard theories of non-existence of Jesus as effectively refuted. ^[174]
↑ Amy-Jill Levine writes: "There is a consensus of sorts on a basic outline of Jesus' life. Most scholars agree that Jesus was baptized by John, debated with fellow Jews on how best to live according to God's will, engaged in healings and exorcisms, taught in parables, gathered male and female followers in Galilee, went to Jerusalem, and was crucified by Roman soldiers during the governorship of Pontius Pilate"^[175]
↑ Tuckett writes: "All this does at least render highly implausible any far-fetched theories that even Jesus' very existence was a Christian invention. The fact that Jesus existed, that he was crucified under Pontius Pilate (for whatever reason) and that he had a band of followers who continued to support his cause, seems to be part of the bedrock of historical tradition. If nothing else, the non-Christian evidence can provide us with certainty on that score."^[191]
↑ In the New Testament, Jesus is described as Jewish / Judean (Ioudaios as written in Koine Greek) on three occasions: by the Magi in Matthew 2, who referred to Jesus as "King of the Jews" (basileus ton ioudaion); by both the Samaritan woman at the well and by Jesus himself in John 4; and (in all four gospels) during the Passion, by the Romans, who also used the phrase "King of the Jews".^[262]
↑ Ehrman writes: ""In simpler terms, the historical Jesus did not exist. Or if he did, he had virtually nothing to do with the founding of Christianity." further quoting as authoritative the fuller definition provided by Earl Doherty in Jesus: Neither God Nor Man. Age of Reason, 2009, pp. vii–viii: it is "the theory that no historical Jesus worthy of the name existed, that Christianity began with a belief in a spiritual, mythical figure, that the Gospels are essentially allegory and fiction, and that no single identifiable person lay at the root of the Galilean preaching tradition."^[270]

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Evangelist L. t. Εὐαγγέλιον κατὰ Λουκάν — 0085.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 Four Evangelists Չորս ավետարանիչներ
↑ Pellegrino C. R. The Jesus Family Tomb
↑ համատես ավետարաններ
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 Καινή Διαθήκη — 0100.
↑ Bauckham, Richard (2011). Jesus: A Very Short Introduction. Oxford University Press. էջեր 1–5. ISBN 978-0-19-957527-5. «Jesus of Nazereth, or Jesus Christ (As Christians call him), is undoubtedly the best known and most influential human person in world history...»
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 Vermes, Geza (1981). Jesus the Jew: A Historian's Reading of the Gospels. Philadelphia: First Fortress. էջեր 20, 26, 27, 29. ISBN 978-0-8006-1443-0.
↑ ^8,0 ^8,1 Ehrman, Bart D. (2014). How Jesus became God: The Exaltation of a Jewish Preacher from Galilee. HarperOne. ISBN 978-0-06-177818-6.
↑ Dunn, James D.G. (2013). The Oral Gospel Tradition. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 290–91.
↑ James Orr, ed. (1939). «International Standard Bible Encyclopedia Online». Wm. B. Eerdmans Publishing Co.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 Levine, 2006, էջ 4
↑ Charlesworth, James H. (2008). The Historical Jesus: An Essential Guide. էջ 113. ISBN 978-1-4267-2475-6.
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 Sanders, 1993, էջ 11
↑ Grudem, 1994, էջեր 568–603
↑ Garrett, James L. (2014). Systematic Theology, Volume 2, Second Edition: Biblical, Historical, and Evangelical. Wipf and Stock Publishers. էջ 766. ISBN 978-1-62564-852-5.
↑ «anno Domini». Merriam Webster Online Dictionary. Merriam-Webster. 2003. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 3-ին. «Etymology: Medieval Latin, in the year of our Lord»
↑ BBC Team (2005 թ․ փետրվարի 8). «History of Judaism 63 BCE–1086 CE». BBC Religion & Ethics. British Broadcasting Corporation. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 20-ին.
↑ ^18,0 ^18,1 «Quran 3:46–158». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 1-ին.
↑ ^19,0 ^19,1 ^19,2 Glassé, Cyril (2008). Concise Encyclopedia of Islam. Rowman & Littlefield. էջեր 270–71. ISBN 978-0-7425-6296-7.
↑ ^20,0 ^20,1 Siddiqui, Mona (2013). Christians, Muslims, and Jesus. Yale University Press. ISBN 978-0-300-16970-6.
↑ ^21,0 ^21,1 Jacobs, Joseph; Kohler, Kaufmann; Gottheil, Richard; Krauss, Samuel. «Jesus of Nazareth». Jewish Encyclopedia.
↑ ^22,0 ^22,1 ^22,2 ^22,3 ^22,4 ^22,5 ^22,6 ^22,7 ^22,8 Sanders, Ed P.; Pelikan, Jaroslav J. «Jesus Christ». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 10-ին.
↑ Mark 10:47 {{{3}}}
↑ Mark 6:3 {{{3}}}
↑ Matthew 13:55 {{{3}}}
↑ Luke 4:22 {{{3}}}
↑ John 1:45 {{{3}}}
↑ ^28,0 ^28,1 Maas, Anthony J. (1913). «Origin of the Name of Jesus Christ» . In Herbermann, Charles (ed.). Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
↑ Wycliffe Bible Dictionary. entry Hebrew Language: Hendrickson Publishers. 1975.
↑ Ehrman, Bart D. (2012). Did Jesus Exist?: The Historical Argument for Jesus of Nazareth. HarperOne. էջ 29. ISBN 978-0-06-208994-6.
↑ «Joshua». Merriam-Webster. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 4-ին.
↑ Hare, Douglas (2009). Matthew. Westminster John Knox Press. էջ 11. ISBN 978-0-664-23433-1.
↑ Rogers, Cleon (1999). Topical Josephus. Zondervan. էջ 12. ISBN 978-0-310-23017-5.
↑ Eddy, Boyd, էջ 129
↑ France, 2007, էջ 53
↑ Doninger, 1999, էջ 212
↑ Pannenberg, 1968, էջեր 30–31
↑ Bultmann, Rudolf K. (2007). Theology of the New Testament. Baylor University Press. էջ 80. ISBN 978-1-932792-93-5.
↑ Heil, John P. (2010). Philippians: Let Us Rejoice in Being Conformed to Christ. Society of Biblical Lit. էջ 66. ISBN 978-1-58983-482-8.
↑ Gwynn, Murl E. (2011). Conflict: Christianity's Love Vs. Islam's Submission. iUniverse. էջ 92. ISBN 978-1-4620-3484-0.
↑ Vine, 1940, էջեր 274–75
↑ Mills, Bullard, էջ 142
↑ Bruce, Frederick F. (1988). The Book of the Acts. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 362. ISBN 978-0-8028-2505-6.
↑ Evans, C.A. (2008). Exploring the Origins of the Bible. Baker Academic. էջ 154.
↑ Keener, Craig S. (2009). The Historical Jesus of the Gospels. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 56.
↑ ^46,00 ^46,01 ^46,02 ^46,03 ^46,04 ^46,05 ^46,06 ^46,07 ^46,08 ^46,09 ^46,10 ^46,11 ^46,12 ^46,13 ^46,14 ^46,15 Funk, Robert W.; Hoover, Roy W. (1993). The Five Gospels. Harper. էջ 3.
↑ Burridge, R. A. (2006). Gospels. In J. W. Rogerson & Judith M. Lieu (Eds) The Oxford Handbook of Biblical Studies. Oxford: Oxford University Press. p. 433
↑ Talbert, C. H. (1977) What are the Gospels? A Comparison with Graeco-Roman Biography. rev. updated edn. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans.
↑ Graham N. Stanton (2004 թ․ հուլիսի 8). Jesus and Gospel. Cambridge University Press. էջ 192. ISBN 978-0-521-00802-0.
↑ J. W. Rogerson; Judith M. Lieu (2006 թ․ մարտի 16). The Oxford Handbook of Biblical Studies. Oxford University Press. էջ 437. ISBN 978-0-19-925425-5.
↑ ^51,0 ^51,1 ^51,2 Sanders, 1993, էջ 3
↑ Grudem, 1994, էջեր 90–91
↑ Köstenberger, Kellum, էջեր 117–25
↑ Ehrman, 1999, էջեր 22–23
↑ Sanders, 1993, էջ 71
↑ ^56,0 ^56,1 ^56,2 Theissen, Merz, էջեր 17–62
↑ Roberts, Mark D. (2007). Can We Trust the Gospels?: Investigating the Reliability of Matthew, Mark, Luke, and John. Crossway. էջ 58. ISBN 978-1-4335-1978-9.
↑ Licona, 2010, էջեր 210–21
↑ Haffner, Paul (2008). New Testament Theology. էջ 135. ISBN 978-88-902268-0-9.
↑ Scroggie, W. Graham (1995). A Guide to the Gospels. Kregel Publications. էջ 128. ISBN 978-0-8254-9571-7.
↑ Moloney, Francis J.; Harrington, Daniel J. (1998). The Gospel of John. Liturgical Press. էջ 3. ISBN 978-0-8146-5806-2.
↑ Ladd, George E. (1993). A Theology of the New Testament. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 251. ISBN 978-0-8028-0680-2.
↑ ^63,0 ^63,1 Metzger, Paul L. (2010). The Gospel of John: When Love Comes to Town. InterVarsity Press. էջ 281.
↑ ^64,0 ^64,1 ^64,2 Thompson, Frank Charles. The Thompson Chain-Reference Bible. Kirk bride Bible Co & Zondervan Bible Publishers. 1983. pp. 1563–64.
↑ ^65,0 ^65,1 May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "Luke" pp. 1240–85.
↑ May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "John" pp. 1286–318.
↑ ^67,0 ^67,1 ^67,2 ^67,3 Harris, 1985, էջեր 302–10
↑ Rahner, 2004, էջեր 730–31
↑ O'Collins, Gerald (2009). Christology: A Biblical, Historical, and Systematic Study of Jesus. OUP Oxford. էջեր 1–3. ISBN 978-0-19-955787-5.
↑ Turner, David L. (2008). Matthew. Baker Academic. էջ 613. ISBN 978-0-8010-2684-3.
↑ Aslan, Reza (2013). Zealot: The Life and Times of Jesus of Nazareth. Random House. էջ 756. ISBN 9781400069224.
↑ ^72,0 ^72,1 ^72,2 ^72,3 ^72,4 Harris, 1985, էջեր 270–72
↑ Evans, Craig A. (2001). «Context, family and formation». In Bockmuehl, Markus N. A. (ed.). Cambridge companion to Jesus. Cambridge University Press. էջեր 14, 21. ISBN 978-0-521-79678-1.
↑ ^74,0 ^74,1 ^74,2 Blomberg, 2009, էջեր 224–29
↑ Köstenberger, Kellum, էջեր 141–43
↑ McGrath, 2006, էջեր 16–22
↑ Dunn, James D. G.; Rogerson, John W. (2003). Eerdmans commentary on the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 1010. ISBN 978-0-8028-3711-0.
↑ ^78,0 ^78,1 Zanzig, Thomas (2000). Jesus of history, Christ of faith. Saint Mary's Press. էջ 118. ISBN 978-0-88489-530-5.
↑ Sheen, Fulton J. (2008). Life of Christ. Random House. էջ 65. ISBN 978-0-385-52699-9.
↑ Redford, 2007, էջեր 117–30
↑ Vaught, Carl G. (2001). The Sermon on the mount: a theological investigation. Baylor University Press. էջեր xi–xiv. ISBN 978-0-918954-76-3.
↑ Nash, Henry S. (1909). «Transfiguration, The». In Jackson, Samuel M. (ed.). The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Thought: Son of Man-Tremellius V11. Funk & Wagnalls Company. էջ 493. ISBN 978-1-4286-3189-2.
↑ ^83,0 ^83,1 ^83,2 Barton, Stephen C. The Cambridge Companion to the Gospels. Cambridge University Press. էջեր 132–33. ISBN 978-0-521-80766-1.
↑ ^84,0 ^84,1 ^84,2 ^84,3 ^84,4 ^84,5 Cox, Easley, էջեր 155–70
↑ Redford, 2007, էջեր 257–74
↑ Patella, Michael F. (2009). «The Gospel According to Luke». In Durken, Daniel (ed.). New Collegeville Bible Commentary: New Testament. Liturgical Press. էջ 255. ISBN 978-0-8146-3260-4.
↑ Stassen, Glen H.; Gushee, David P. (2003). Kingdom Ethics: Following Jesus in Contemporary Context. InterVarsity Press. էջեր 102–03, 138–40, 197–98, 295–98. ISBN 978-0-8308-2668-1.
↑ Osborn, Eric F. (1993). The emergence of Christian theology. Cambridge University Press. էջ 98. ISBN 978-0-521-43078-4.
↑ Köstenberger, Andreas J. (1998). The missions of Jesus and the disciples according to the Fourth Gospel. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 108–09. ISBN 978-0-8028-4255-8.
↑ Lisco, Friedrich G. (1850). The Parables of Jesus. Daniels and Smith Publishers. էջեր 9–11.
↑ Oxenden, Ashton (1864). The parables of our Lord?. William Macintosh Publishers. էջ 6.
↑ Boucher, Madeleine I. «The Parables». BBC. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 3-ին.
↑ Sanders, Ed P.; Pelikan, Jaroslav J. «Jesus Christ». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 10-ին.
↑ Achtemeier, Paul J.; Green, Joel B.; Thompson, Marianne M. (2001). Introducing the New Testament: Its Literature and Theology. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 198. ISBN 978-0-8028-3717-2.
↑ van der Loos, Hendrik (1965). The Miracles Of Jesus. Brill. էջ 197.
↑ Pentecost, J. Dwight (1981). The words and works of Jesus Christ. Zondervan. էջ 212. ISBN 978-0-310-30940-6.
↑ Lockyer, Herbert (1988). All the Miracles of the Bible. Zondervan. էջ 235. ISBN 978-0-310-28101-6.
↑ Kingsbury, Jack D. (1983). The Christology of Mark's Gospel. Fortress Press. էջեր 91–95. ISBN 978-1-4514-1007-5.
↑ ^99,0 ^99,1 ^99,2 Lee, 2004, էջեր 21–30
↑ ^100,0 ^100,1 Harding, Mark; Nobbs, Alanna (2010). The Content and the Setting of the Gospel Tradition. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 281–82. ISBN 978-0-8028-3318-1.
↑ Cross, Livingstone, John, Gospel of
↑ Karris, Robert J. (1992). The Collegeville Bible Commentary: New Testament. Liturgical Press. էջեր 885–86. ISBN 978-0-8146-2211-7.
↑ Kingsbury, Jack D.; Powell, Mark A.; Bauer, David R. (1999). Who do you say that I am? Essays on Christology. Westminster John Knox Press. էջ xvi. ISBN 978-0-664-25752-1.
↑ Donahue, Harrington, էջ 336
↑ Yieh, John Y. H. (2004). One teacher: Jesus' teaching role in Matthew's gospel. Walter de Gruyter. էջեր 240–41. ISBN 978-3-11-018151-7.
↑ Pannenberg, 1968, էջեր 53–54
↑ Lee, 2004, էջեր 72–76
↑ Գործք, 1.3
↑ ^109,0 ^109,1 May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "Mark" p. 1213–39
↑ ^110,0 ^110,1 Harris, 1985, էջեր 285–96
↑ Boring, Craddock
↑ Evans, 2003, էջեր 381–95
↑ Lockyer, Herbert (1988). All the Apostles of the Bible. Zondervan. էջեր 106–11. ISBN 978-0-310-28011-8.
↑ Hayes, Doremus A. (2009). The Synoptic Gospels and the Book of Acts. HardPress. էջ 88. ISBN 978-1-313-53490-1.
↑ ^115,0 ^115,1 ^115,2 Fahlbusch, Erwin (2005). The Encyclopedia of Christianity. Vol. 4. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 53–56. ISBN 978-0-8028-2416-5.
↑ ^116,0 ^116,1 Evans, 2003, էջեր 465–77
↑ Cox, Easley, էջեր 180–91
↑ ^118,0 ^118,1 Cox, Easley, էջ 182
↑ ^119,0 ^119,1 Perkins, Pheme (2000). Peter: apostle for the whole church. Fortress Press. էջ 85. ISBN 978-1-4514-1598-8.
↑ Lange, Johann P. (1865). The Gospel according to Matthew, Volume 1. Charles Scribner Co. էջ 499.
↑ ^121,0 ^121,1 Walvoord, Zuck, էջեր 83–85
↑ ^122,0 ^122,1 Harris, 1985, էջեր 272–85
↑ O'Day, Gail R.; Hylen, Susan (2006). John. Westminster John Knox Press. էջեր 142–68. ISBN 978-0-664-25260-1.
↑ Ridderbos, Herman (1997). The Gospel according to John. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 546–76. ISBN 978-0-8028-0453-2.
↑ Cross, Livingstone, Jesus
↑ Michaels, J. Ramsey (211). John (Understanding the Bible Commentary Series). Baker Books. էջ 187. ISBN 9781441236593.
↑ Brown, 1997, էջ 146
↑ Bromiley, Geoffrey W. (1988). International Standard Bible Encyclopedia: E–J. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 1050–52. ISBN 978-0-8028-3782-0.
↑ ^129,0 ^129,1 ^129,2 ^129,3 Evans, 2003, էջեր 487–500
↑ ^130,0 ^130,1 ^130,2 Blomberg, 2009, էջեր 396–400
↑ ^131,0 ^131,1 ^131,2 ^131,3 ^131,4 Holman Concise Bible Dictionary. B&H Publishing Group. 2011. էջեր 608–09. ISBN 978-0-8054-9548-5.
↑ Evans, 2003, էջ 495
↑ Blomberg, 2009, էջեր 396–98
↑ O'Toole, Robert F. (2004). Luke's presentation of Jesus: a christology. Editrice Pontificio Istituto Biblico. էջ 166. ISBN 978-88-7653-625-0.
↑ Binz, Stephen J. (2004). The Names of Jesus. Twenty-Third Publications. էջեր 81–82. ISBN 978-1-58595-315-8.
↑ Ironside, H. A. (2006). John. Kregel Academic. էջ 454. ISBN 978-0-8254-9619-6.
↑ ^137,0 ^137,1 Niswonger, 1992, էջ 172
↑ Majerník, Ponessa, էջ 181
↑ ^139,0 ^139,1 Carter, 2003, էջեր 120–21
↑ Evans, Craig A. (2012). Matthew (New Cambridge Bible Commentary). Cambridge University Press. էջ 453. ISBN 978-0521011068.
↑ Blomberg, 2009, էջեր 400–01
↑ Brown, 1988, էջ 93
↑ Senior, Donald (1985). The Passion of Jesus in the Gospel of Matthew. Liturgical Press. էջ 124. ISBN 978-0-8146-5460-6.
↑ Blomberg, 2009, էջ 402
↑ ^145,0 ^145,1 ^145,2 ^145,3 ^145,4 ^145,5 ^145,6 Evans, 2003, էջեր 509–20
↑ ^146,0 ^146,1 Köstenberger, Kellum, էջեր 211–14
↑ ^147,0 ^147,1 Doninger, 1999, էջ 271
↑ Ehrman, Bart D. (2009). Jesus, Interrupted: Revealing the Hidden Contradictions in the Bible (And Why We Don't Know About Them). HarperCollins. էջ 82. ISBN 978-0-06-186328-8.
↑ Köstenberger, Kellum, էջեր 213–14
↑ Morris, 1992
↑ Harris, 1985, էջեր 308–09
↑ Harris, 1985, էջեր 297–301
↑ ^153,0 ^153,1 Evans, 2003, էջեր 521–30
↑ Cox, Easley, էջեր 216–26
↑ Frederick F., Bruce (1990). The Acts of the Apostles. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 210. ISBN 978-0-8028-0966-7.
↑ Johnson, Luke T.; Harrington, Daniel J. (1992). The Acts of the Apostles. Liturgical Press. էջեր 164–67. ISBN 978-0-8146-5807-9.
↑ Van den Biesen, Christian (1913). «Apocalypse» . In Herbermann, Charles (ed.). Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
↑ Catholic Encyclopedia: Proselyte: "The English term "proselyte" occurs only in the New Testament where it signifies a convert to the Jewish religion (Matthew 23:15; Acts 2:11; Acts 6:5; etc.), though the same Greek word is commonly used in the Septuagint to designate a foreigner living in Palestine. Thus the term seems to have passed from an original local and chiefly political sense, in which it was used as early as 300 BC, to a technical and religious meaning in the Judaism of the New Testament epoch."
↑ Ehrman, 2012, էջեր 87–90
↑ Jaeger, Werner (1961). Early Christianity and Greek Paideia. Harvard University Press. էջեր 6, 108–09. ISBN 9780674220522. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 26-ին.
↑ Galatians 2.9, Acts 1.13
↑ Cross, F.L., ed. (2005). «Paul». The Oxford dictionary of the Christian Church (3rd rev. ed.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780192802903.
↑ Cohen, Shaye J.D. (1988). From the Maccabees to the Mishnah 0-664-25017-3 pp. 224–225
↑ Fee, Gordon; Stuart, Douglas (2014). How to Read the Bible for All Its Worth: Fourth Edition. Zondervan. ISBN 978-0-310-51783-2.
↑ Bart D. Ehrman (1997). The New Testament: A Historical Introduction to the Early Christian Writings. Oxford University Press. էջ 8. ISBN 978-0-19-508481-8. «The New Testament contains twenty-seven books, written in Greek, by fifteen or sixteen different authors, who were addressing other Christian individuals or communities between the years 50 and 120 C.E. (see box 1.4). As we will see, it is difficult to know whether any of these books was written by Jesus' own disciples.»
↑ Levine, 2006, էջ 5
↑ Witherington, 1997, էջ 113
↑ Powell, 1998, էջեր 19–23
↑ Ehrman, Bart (2011). Forged: writing in the name of God – Why the Bible's Authors Are Not Who We Think They Are. HarperCollins. էջ 285. ISBN 978-0-06-207863-6.
↑ Burridge, Richard A.; Gould, Graham (2004). Jesus Now and Then. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 34. ISBN 978-0-8028-0977-3.
↑ Price, Robert M. (2009). «Jesus at the Vanishing Point». In Beilby, James K.; Eddy, Paul R. (eds.). The Historical Jesus: Five Views. InterVarsity. էջեր 55, 61. ISBN 978-0-8308-7853-6.
↑ Sykes, Stephen W. (2007). «Paul's understanding of the death of Jesus». Sacrifice and Redemption. Cambridge University Press. էջեր 35–36. ISBN 978-0-521-04460-8.
↑ Grant, Michael (1977). Jesus: An Historian's Review of the Gospels. Scribner's. էջ 200. ISBN 978-0-684-14889-2.
↑ Van Voorst, 2000, էջ 16
↑ Amy-Jill Levine in The Historical Jesus in Context edited by Amy-Jill Levine et al. Princeton University Press 978-0-691-00992-6 p. 4
↑ Theissen, Gerd; Winter, Dagmar (2002). The Quest for the Plausible Jesus: The Question of Criteria. Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press. էջ 5. ISBN 978-0664225377.
↑ Jesus Research: An International Perspective (Princeton-Prague Symposia Series on the Historical Jesus) by James H. Charlesworth and Petr Pokorny (September 15, 2009) 0802863531 pp. 1–2
↑ Keener, Craig S. (2012). The Historical Jesus of the Gospels. William B. Eerdmans Publishing. էջ 163. ISBN 978-0-8028-6292-1.
↑ Chilton, Evans, էջ 27
↑ Evans, 2012, էջեր 4–5
↑ Borg, Marcus J. (1994). Jesus in Contemporary Scholarship. Continuum. էջեր 4–6. ISBN 978-1-56338-094-5.
↑ Theissen, Winter, էջեր 142–43
↑ Anderson, Paul N.; Just, Felix; Thatcher, Tom (2007). John, Jesus, and History, Volume 1: Critical Appraisals of Critical Views. Society of Biblical Lit. էջ 131. ISBN 978-1-58983-293-0.
↑ Meier, 2006, էջ 124
↑ Barr, James (1989). «Chapter 3 - Hebrew, Aramaic and Greek in the Hellenistic age». In Davies, W.D.; Finkelstein, Louis (eds.). The Cambridge history of Judaism. Volume 2: The Hellenistic Age (1. publ. ed.). Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 79–114. ISBN 9781139055123.
↑ ^186,0 ^186,1 Harris, 1985, էջ 263
↑ Rausch, 2003, էջեր 36–37
↑ Anderson, Paul N.; Just, Felix; Thatcher, Tom (2007). John, Jesus, and History, Volume 2. Society of Biblical Lit. էջ 291. ISBN 978-1-58983-293-0.
↑ Anderson, Paul N.; Just, Felix; Thatcher, Tom (2007). John, Jesus, and History, Volume 2. Society of Biblical Lit. էջ 292. ISBN 978-1-58983-293-0.
↑ Funk, Hoover, էջեր 471–532
↑ Tuckett, Christopher (2001). «Sources and methods». In Bockmuehl, Markus N. A. (ed.). Cambridge Companion to Jesus. Cambridge University Press. էջեր 123–24. ISBN 978-0-521-79678-1.
↑ Blomberg, 2009, էջեր 431–36
↑ Van Voorst, 2000, էջեր 39–53
↑ Theissen, Merz
↑ ^195,0 ^195,1 Humphreys, Colin J.; Waddington, W. G. (1992). «The Jewish Calendar, a Lunar Eclipse and the Date of Christ's Crucifixion» (PDF). Tyndale Bulletin. 43 (2): 340. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 6-ին.
↑ Maier, 1989, էջեր 115–18
↑ ^197,0 ^197,1 Niswonger, 1992, էջեր 121–22
↑ Köstenberger, Kellum, էջեր 137–38
↑ Niswonger, 1992, էջեր 122–24
↑ ^200,0 ^200,1 Vermes, Géza (2010). The Nativity: History and Legend. Random House Digital. էջեր 81–82. ISBN 978-0-307-49918-9.
↑ Dunn, 2003, էջ 324
↑ Meier, John P. (1991). A Marginal Jew: The roots of the problem and the person. Yale University Press. էջ 407. ISBN 978-0-300-14018-7.
↑ Finegan, Jack (1998). Handbook of Biblical Chronology, rev. ed. Hendrickson Publishers. էջ 319. ISBN 978-1-56563-143-4.
↑ Köstenberger, Kellum, էջ 140
↑ ^205,0 ^205,1 Freedman, 2000, էջ 249
↑ Maier, 1989, էջեր 120–21
↑ Köstenberger, Kellum, էջ 140
↑ Maier, 1989, էջ 123
↑ Evans, Craig (2006). «Josephus on John the Baptist». In Levine, Amy-Jill; Allison, Dale C.; Crossan, John D. (eds.). The Historical Jesus in Context. Princeton University Press. էջեր 55–58. ISBN 978-0-691-00992-6.
↑ Gillman, Florence M. (2003). Herodias: at home in that fox's den. Liturgical Press. էջեր 25–30. ISBN 978-0-8146-5108-7.
↑ Köstenberger, Kellum, էջ 398
↑ Theissen, Merz, էջեր 81–83
↑ Green, Joel B. (1997). The gospel of Luke: New International Commentary on the New Testament Series. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 168. ISBN 978-0-8028-2315-1.
↑ Carter, 2003, էջեր 44–45
↑ Köstenberger, Kellum, էջեր 398–400
↑ Barnett, Paul (2002). Jesus & the Rise of Early Christianity: A History of New Testament Times. InterVarsity Press. էջ 21. ISBN 978-0-8308-2699-5.
↑ Pratt, J. P. (1991). «Newton's Date for the Crucifixion». Journal of the Royal Astronomical Society. 32: 301–04. Bibcode:1991QJRAS..32..301P.
↑ White, L. Michael (2010). Scripting Jesus: The Gospels in Rewrite. HarperOne.
↑ Brown, Raymond E. (1978). Mary in the New Testament. Paulist Press. էջ 64. ISBN 9780809121687.
↑ ^220,0 ^220,1 Theissen, Merz, էջ 194
↑ Funk, Robert W. and the Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998. "Mark," pp. 51–161
↑ Cross, James, St.
↑ Vermes, 1981, էջ 283
↑ Bromiley, Geoffrey (1995) International Standard Bible Encyclopedia, Eerdmans Publishing, 978-0-8028-3784-4, p. 991.
↑ Craig S. Keener, The Gospel of Matthew (Eerdmans 2009 978-0-8028-6498-7), p. 83
↑ Donald A. Hagner, Matthew 1–13 (Paternoster Press 1993 978-0-8499-0232-1), pp. 14–15, cited in the preceding
↑ Millard Erickson, Christian Theology (Baker Academic 1998 978-0-8010-2182-4), p. 761
↑ Fritz Allhoff, Scott C. Lowe, [1] Christmas – Philosophy for Everyone: Better Than a Lump of Coal (Wiley-Blackwell 2010 978-1-4443-3090-8), p. 28
↑ Frederick Dale Bruner, Matthew: The Christbook (Eerdmans 2004 9780802811189), p. 41
↑ ^230,0 ^230,1 Sanders, 1993, էջեր 80–91
↑ Theissen, Merz, էջ 196
↑ ^232,0 ^232,1 Dunn, 2003, էջ 339
↑ Powell, 1998, էջ 47
↑ Murphy, Catherine (2003). John the Baptist: Prophet of Purity for a New Age. Liturgical Press. էջեր 29–30. ISBN 978-0-8146-5933-5.
↑ Theissen, Merz, էջ 235
↑ Borg, Marcus J. (2006). «The Spirit-Filled Experience of Jesus». In Dunn, James D. G.; McKnight, Scot (eds.). The Historical Jesus in Recent Research. Eisenbrauns. էջ 303. ISBN 978-1-57506-100-9.
↑ Sanders, 1993, էջեր 205–23
↑ ^238,0 ^238,1 Ehrman, 1999, էջեր 164–67
↑ Ehrman, 1999, էջեր 171–76
↑ Funk, Robert W., Roy W. Hoover, and the Jesus Seminar. The five gospels. HarperSanFrancisco. 1993. p. 294
↑ Theissen, Merz, էջ 310
↑ ^242,0 ^242,1 Sanders, 1993, էջ 10
↑ ^243,0 ^243,1 ^243,2 Ehrman, 1999, էջեր 186–87
↑ ^244,0 ^244,1 ^244,2 Sanders, 1993, էջեր 123–24
↑ Theissen, Merz, էջ 336
↑ ^246,0 ^246,1 Theissen, Merz, էջեր 533–40
↑ Ehrman, Bart (2015 թ․ դեկտեմբերի 1). «Judas and the Messianic Secret». The Bart Ehrman Blog.
↑ Ehrman, Bart (2015 թ․ դեկտեմբերի 1). «Jesus' Claim to be the Messiah». The Bart Ehrman Blog.
↑ Sanders, 1993, էջեր 254–62
↑ Sanders, 1993, էջեր 263–64
↑ ^251,0 ^251,1 ^251,2 Cross, Livingstone, Jesus Christ
↑ Sanders, 1993, էջեր 269–73
↑ Meier, 2006, էջեր 126–28
↑ Houlden, 2006, էջեր 63–99
↑ Erricker, Clive (1987). Teaching Christianity: a world religions approach. James Clarke & Co. էջ 44. ISBN 978-0-7188-2634-5.
↑ Green, McKnight, էջ 442
↑ Barr, James (1970). «Which language did Jesus speak». Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester. 53 (1): 9–29. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-12-03-ին. Վերցված է 2019-01-30-ին.
↑ Porter, Stanley E. (1997). Handbook to exegesis of the New Testament. Brill. էջեր 110–12. ISBN 978-90-04-09921-0.
↑ Dunn, 2003, էջեր 313–15
↑ Ehrman, 1999, էջ 96
↑ Stoutzenberger, Joseph (2000). Celebrating sacraments. St Mary's Press. էջ 286.
↑ Elliott, John (2007). «Jesus the Israelite Was Neither a 'Jew' nor a 'Christian': On Correcting Misleading Nomenclature». Journal for the Study of the Historical Jesus. 5 (119): 119. doi:10.1177/1476869007079741. ISSN 1476-8690.
↑ Garroway, Rabbi Joshua (2011). «Ioudaios». In Amy-Jill Levine, Marc Z. Brettler (ed.). The Jewish Annotated New Testament. Oxford University Press. էջեր 524–26. ISBN 978-0195297706.
↑ Miller, David M. (2010). «The Meaning of Ioudaios and its Relationship to Other Group Labels in Ancient 'Judaism'». Currents in Biblical Research. 9 (1): 98–126. doi:10.1177/1476993X09360724.
↑ Mason, Steve (2007). «Jews, Judaeans, Judaizing, Judaism: Problems of Categorization in Ancient History» (PDF). Journal for the Study of Judaism. 38 (4): 457–512. doi:10.1163/156851507X193108. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ մարտի 25-ին.
↑ Jensen, Robin M. (2010). «Jesus in Christian art». In Burkett, Delbert (ed.). The Blackwell Companion to Jesus. John Wiley & Sons. էջեր 477–502. ISBN 978-1-4443-5175-0.
↑ Perkinson, Stephen (2009). The likeness of the king: a prehistory of portraiture in late medieval France. University of Chicago Press. էջ 30. ISBN 978-0-226-65879-7.
↑ Kidd, Colin (2006). The forging of races: race and scripture in the Protestant Atlantic world. Cambridge University Press. էջեր 48–51. ISBN 978-1-139-45753-8.
↑ Gibson, David (2004 թ․ փետրվարի 21). «What Did Jesus Really Look Like?». New York Times.
↑ Bart Ehrman, Did Jesus Exist? Harper Collins, 2012, p. 12
↑ Theissen, Merz, էջեր 113–15
↑ ^272,0 ^272,1 Theissen, Merz, էջ 90
↑ James D.G. Dunn "Paul's understanding of the death of Jesus" in Sacrifice and Redemption edited by S.W. Sykes (December 3, 2007) Cambridge University Press 052104460X pp. 35–36
↑ Jesus Now and Then by Richard A. Burridge and Graham Gould (April 1, 2004) 0802809774 p. 34
↑ Jesus by Michael Grant 2004 1898799881 p. 200
↑ The Gospels and Jesus by Graham Stanton, 1989 0192132415 Oxford University Press, p. 145
↑ Robert E. Van Voorst Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence Eerdmans Publishing, 2000. 0-8028-4368-9 p. 16
↑ Did Jesus Exist?:The Historical Argument for Jesus of Nazareth. HarperCollins. 2012. ISBN 978-0-06-220460-8.
↑ B. Ehrman, 2011 Forged : writing in the name of God 978-0-06-207863-6. p. 285
↑ Schreiner, Thomas R. (2008). New Testament Theology: Magnifying God in Christ. Baker Academic. էջեր 23–37. ISBN 978-0-8010-2680-5.
↑ Cross, Livingstone, Great Schism
↑ «The Letter of Paul to the Corinthians». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 26-ին.
↑ Metzger, Bruce M.; Coogan, Michael D. (1993). Oxford Companion to the Bible. Oxford University Press. էջ 649. ISBN 978-0-19-974391-9.
↑ Cullmann, Oscar (1959). The Christology of the New Testament. Westminster John Knox Press. էջ 79. ISBN 978-0-664-24351-7.
↑ Deme, Dániel (2004). The Christology of Anselm of Canterbury. Ashgate Publishing. էջեր 199–200. ISBN 978-0-7546-3779-0.
↑ Pannenberg, Wolfhart (2004). Systematic Theology. Vol. 2. Continuum. էջեր 297–303. ISBN 978-0-567-08466-8.
↑ McGrath, 2006, էջեր 4–6
↑ Friedmann, Robert. «Antitrinitarianism». Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
↑ Joyce, George H. (1913). «Blessed Trinity» . In Herbermann, Charles (ed.). Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
↑ «Mormonism 101: What is Mormonism», MormonNewsroom.org, LDS Church, 2014 թ․ հոկտեմբերի 13, Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 21-ին
↑ Esposito, John L. (2003). The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press. էջ 158. ISBN 978-0-19-975726-8.
↑ Paget, James C. (2001). «Quests for the historical Jesus». In Bockmuehl, Markus N.A. (ed.). Cambridge companion to Jesus. Cambridge University Press. էջ 183. ISBN 978-0-521-79678-1.
↑ Ashraf, Irshad (Director) (2007 թ․ օգոստոսի 19). The Muslim Jesus (Television production). ITV Productions.
↑ «Jesus, Son of Mary». Oxford Islamic Studies Online. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 3-ին.
↑ Aboul-Enein, Youssef H. (2010). Militant Islamist Ideology: Understanding the Global Threat. Naval Institute Press. էջ 20. ISBN 978-1-61251-015-6.
↑ ^296,0 ^296,1 Fasching, Darrell J.; deChant, Dell (2001). Comparative Religious Ethics: A Narrative Approach. John Wiley & Sons. էջեր 241, 274–75. ISBN 978-0-631-20125-0.
↑ Shedinger, Robert F. (2009). Was Jesus a Muslim?: Questioning Categories in the Study of Religion. Fortress Press. էջ ix. ISBN 978-1-4514-1727-2.
↑ ^298,0 ^298,1 ^298,2 Burns, Robert A. (2011). Christianity, Islam, and the West. University Press of America. էջ 32. ISBN 978-0-7618-5560-6.
↑ ^299,0 ^299,1 Peters, F. E. (2003). Islam: A Guide for Jews and Christians. Princeton University Press. էջ 23. ISBN 978-0-691-11553-5.
↑ Cooper, Anne; Maxwell, Elsie A. (2003). Ishmael My Brother: A Christian Introduction To Islam. Monarch Books. էջ 59. ISBN 978-0-8254-6223-8.
↑ Morgan, Diane (2010). Essential Islam: A Comprehensive Guide to Belief and Practice. ABC-CLIO. էջեր 45–46. ISBN 978-0-313-36025-1.
↑ Khalidi, Tarif (2001). The Muslim Jesus: Sayings and Stories in Islamic Literature. Harvard University Press. էջ 12. ISBN 978-0-674-00477-1.
↑ Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices. ABC-CLIO. 2010 թ․ սեպտեմբերի 21. էջ 55. ISBN 978-1-59884-203-6.
↑ ^304,0 ^304,1 «Jesus Christ in the Bahá'í Writings». Bahá'í Studies Review. 2 (1). 1992. {{cite journal}}: |first= missing |last= (օգնություն)
↑ ^305,0 ^305,1 ^305,2 Cole, Juan (1982). «The Concept of Manifestation in the Bahá'í Writings». Bahá'í Studies. 9: 1–38.
↑ ^306,0 ^306,1 Smith, Peter (2000). «peace». A concise encyclopedia of the Bahá'í Faith. Oneworld Publications. էջ 214. ISBN 978-1-85168-184-6.
↑ Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. Cambridge University Press. էջ 128. ISBN 978-0-521-86251-6.
↑ Lepard, Brian D. (2008). In the Glory of the Father: The Bahai Faith and Christianity. Bahai Publishing. էջ 118. ISBN 978-1-931847-34-6.
↑ ^309,0 ^309,1 Cole, Juan R. I. (1997). «Behold the Man: Baha'u'llah on the Life of Jesus». Journal of the American Academy of Religion. 65 (1): 51, 56, 60.

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հիսուս» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հիսուս» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո:

[6] The New Testament records a variety of names and titles accorded to Jesus.

[19] The BBC describes this as follows: "Year 1: CE – What is nowadays called the 'Current Era' traditionally begins with the birth of a Jewish teacher called Jesus. His followers came to believe he was the promised Messiah and later split away from Judaism to found Christianity."^[17]

[25] This article uses quotes from the New Revised Standard Version of the Bible.

[exist-178] In a 2011 review of the state of modern scholarship, Bart Ehrman wrote, "He certainly existed, as virtually every competent scholar of antiquity, Christian or non-Christian, agrees".^[169] Richard A. Burridge states: "There are those who argue that Jesus is a figment of the Church's imagination, that there never was a Jesus at all. I have to say that I do not know any respectable critical scholar who says that any more".^[170] Robert M. Price does not believe that Jesus existed, but agrees that this perspective runs against the views of the majority of scholars.^[171] James D. G. Dunn calls the theories of Jesus' non-existence "a thoroughly dead thesis".^[172] Michael Grant (a classicist) wrote in 1977, "In recent years, 'no serious scholar has ventured to postulate the non historicity of Jesus' or at any rate very few, and they have not succeeded in disposing of the much stronger, indeed very abundant, evidence to the contrary".^[173] Robert E. Van Voorst states that biblical scholars and classical historians regard theories of non-existence of Jesus as effectively refuted. ^[174]

[180] Amy-Jill Levine writes: "There is a consensus of sorts on a basic outline of Jesus' life. Most scholars agree that Jesus was baptized by John, debated with fellow Jews on how best to live according to God's will, engaged in healings and exorcisms, taught in parables, gathered male and female followers in Galilee, went to Jerusalem, and was crucified by Roman soldiers during the governorship of Pontius Pilate"^[175]

[197] Tuckett writes: "All this does at least render highly implausible any far-fetched theories that even Jesus' very existence was a Christian invention. The fact that Jesus existed, that he was crucified under Pontius Pilate (for whatever reason) and that he had a band of followers who continued to support his cause, seems to be part of the bedrock of historical tradition. If nothing else, the non-Christian evidence can provide us with certainty on that score."^[191]

[269] In the New Testament, Jesus is described as Jewish / Judean (Ioudaios as written in Koine Greek) on three occasions: by the Magi in Matthew 2, who referred to Jesus as "King of the Jews" (basileus ton ioudaion); by both the Samaritan woman at the well and by Jesus himself in John 4; and (in all four gospels) during the Passion, by the Romans, who also used the phrase "King of the Jews".^[262]

[278] Ehrman writes: ""In simpler terms, the historical Jesus did not exist. Or if he did, he had virtually nothing to do with the founding of Christianity." further quoting as authoritative the fuller definition provided by Earl Doherty in Jesus: Neither God Nor Man. Age of Reason, 2009, pp. vii–viii: it is "the theory that no historical Jesus worthy of the name existed, that Christianity began with a belief in a spiritual, mythical figure, that the Gospels are essentially allegory and fiction, and that no single identifiable person lay at the root of the Galilean preaching tradition."^[270]

[_01aa4f74f2d3fc67-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Evangelist L. t. Εὐαγγέλιον κατὰ Λουκάν — 0085.

[_30e0f6160cb0403b-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 Four Evangelists Չորս ավետարանիչներ

[_310b97f0c1504108-3] Pellegrino C. R. The Jesus Family Tomb

[_67db41e28cdf5e2f-4] համատես ավետարաններ

[_afad235c95c10e2d-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 Καινή Διαθήκη — 0100.

[7] Bauckham, Richard (2011). Jesus: A Very Short Introduction. Oxford University Press. էջեր 1–5. ISBN 978-0-19-957527-5. «Jesus of Nazereth, or Jesus Christ (As Christians call him), is undoubtedly the best known and most influential human person in world history...»

[Vermes_1981-8] 7,0 ^7,1 ^7,2 Vermes, Geza (1981). Jesus the Jew: A Historian's Reading of the Gospels. Philadelphia: First Fortress. էջեր 20, 26, 27, 29. ISBN 978-0-8006-1443-0.

[Ehrman_Jesus_became_God-9] 8,0 ^8,1 Ehrman, Bart D. (2014). How Jesus became God: The Exaltation of a Jewish Preacher from Galilee. HarperOne. ISBN 978-0-06-177818-6.

[Dunn2013-10] Dunn, James D.G. (2013). The Oral Gospel Tradition. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 290–91.

[ISBEO-11] James Orr, ed. (1939). «International Standard Bible Encyclopedia Online». Wm. B. Eerdmans Publishing Co.

[Levine—2006——4-12] 11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 Levine, 2006, էջ 4

[13] Charlesworth, James H. (2008). The Historical Jesus: An Essential Guide. էջ 113. ISBN 978-1-4267-2475-6.

[Sanders—1993——11-14] 13,0 ^13,1 ^13,2 Sanders, 1993, էջ 11

[Grudem—1994——568–603-15] Grudem, 1994, էջեր 568–603

[16] Garrett, James L. (2014). Systematic Theology, Volume 2, Second Edition: Biblical, Historical, and Evangelical. Wipf and Stock Publishers. էջ 766. ISBN 978-1-62564-852-5.

[AD-17] «anno Domini». Merriam Webster Online Dictionary. Merriam-Webster. 2003. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 3-ին. «Etymology: Medieval Latin, in the year of our Lord»

[CE-18] BBC Team (2005 թ․ փետրվարի 8). «History of Judaism 63 BCE–1086 CE». BBC Religion & Ethics. British Broadcasting Corporation. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 20-ին.

[uscsite-20] 18,0 ^18,1 «Quran 3:46–158». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 1-ին.

[CEI-21] 19,0 ^19,1 ^19,2 Glassé, Cyril (2008). Concise Encyclopedia of Islam. Rowman & Littlefield. էջեր 270–71. ISBN 978-0-7425-6296-7.

[Siddiqui-22] 20,0 ^20,1 Siddiqui, Mona (2013). Christians, Muslims, and Jesus. Yale University Press. ISBN 978-0-300-16970-6.

[JE1906-23] 21,0 ^21,1 Jacobs, Joseph; Kohler, Kaufmann; Gottheil, Richard; Krauss, Samuel. «Jesus of Nazareth». Jewish Encyclopedia.

[Britannica-24] 22,0 ^22,1 ^22,2 ^22,3 ^22,4 ^22,5 ^22,6 ^22,7 ^22,8 Sanders, Ed P.; Pelikan, Jaroslav J. «Jesus Christ». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 10-ին.

[26] Mark 10:47 {{{3}}}

[27] Mark 6:3 {{{3}}}

[28] Matthew 13:55 {{{3}}}

[29] Luke 4:22 {{{3}}}

[30] John 1:45 {{{3}}}

[CE_name-31] 28,0 ^28,1 Maas, Anthony J. (1913). «Origin of the Name of Jesus Christ» . In Herbermann, Charles (ed.). Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.

[32] Wycliffe Bible Dictionary. entry Hebrew Language: Hendrickson Publishers. 1975.

[EhrmanDid29-33] Ehrman, Bart D. (2012). Did Jesus Exist?: The Historical Argument for Jesus of Nazareth. HarperOne. էջ 29. ISBN 978-0-06-208994-6.

[34] «Joshua». Merriam-Webster. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 4-ին.

[35] Hare, Douglas (2009). Matthew. Westminster John Knox Press. էջ 11. ISBN 978-0-664-23433-1.

[36] Rogers, Cleon (1999). Topical Josephus. Zondervan. էջ 12. ISBN 978-0-310-23017-5.

[Eddy—Boyd——129-37] Eddy, Boyd, էջ 129

[France—2007——53-38] France, 2007, էջ 53

[Doninger—1999——212-39] Doninger, 1999, էջ 212

[Pannenberg—1968——30–31-40] Pannenberg, 1968, էջեր 30–31

[41] Bultmann, Rudolf K. (2007). Theology of the New Testament. Baylor University Press. էջ 80. ISBN 978-1-932792-93-5.

[42] Heil, John P. (2010). Philippians: Let Us Rejoice in Being Conformed to Christ. Society of Biblical Lit. էջ 66. ISBN 978-1-58983-482-8.

[43] Gwynn, Murl E. (2011). Conflict: Christianity's Love Vs. Islam's Submission. iUniverse. էջ 92. ISBN 978-1-4620-3484-0.

[Vine—1940——274–75-44] Vine, 1940, էջեր 274–75

[Mills—Bullard——[https://books.google.am/books?id=goq0VWw9rGIC&lpg=PA142&pg=PA142#v=onepage&q=142%20allegiance_142]-45] Mills, Bullard, էջ 142

[Bruce1988-46] Bruce, Frederick F. (1988). The Book of the Acts. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 362. ISBN 978-0-8028-2505-6.

[47] Evans, C.A. (2008). Exploring the Origins of the Bible. Baker Academic. էջ 154.

[48] Keener, Craig S. (2009). The Historical Jesus of the Gospels. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 56.

[5GIntro-49] 46,00 ^46,01 ^46,02 ^46,03 ^46,04 ^46,05 ^46,06 ^46,07 ^46,08 ^46,09 ^46,10 ^46,11 ^46,12 ^46,13 ^46,14 ^46,15 Funk, Robert W.; Hoover, Roy W. (1993). The Five Gospels. Harper. էջ 3.

[50] Burridge, R. A. (2006). Gospels. In J. W. Rogerson & Judith M. Lieu (Eds) The Oxford Handbook of Biblical Studies. Oxford: Oxford University Press. p. 433

[51] Talbert, C. H. (1977) What are the Gospels? A Comparison with Graeco-Roman Biography. rev. updated edn. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans.

[52] Graham N. Stanton (2004 թ․ հուլիսի 8). Jesus and Gospel. Cambridge University Press. էջ 192. ISBN 978-0-521-00802-0.

[53] J. W. Rogerson; Judith M. Lieu (2006 թ․ մարտի 16). The Oxford Handbook of Biblical Studies. Oxford University Press. էջ 437. ISBN 978-0-19-925425-5.

[Sanders—1993——3-54] 51,0 ^51,1 ^51,2 Sanders, 1993, էջ 3

[Grudem—1994——90–91-55] Grudem, 1994, էջեր 90–91

[Köstenberger—Kellum——117–25-56] Köstenberger, Kellum, էջեր 117–25

[Ehrman—1999——22–23-57] Ehrman, 1999, էջեր 22–23

[Sanders—1993——71-58] Sanders, 1993, էջ 71

[Theissen—Merz——17–62-59] 56,0 ^56,1 ^56,2 Theissen, Merz, էջեր 17–62

[60] Roberts, Mark D. (2007). Can We Trust the Gospels?: Investigating the Reliability of Matthew, Mark, Luke, and John. Crossway. էջ 58. ISBN 978-1-4335-1978-9.

[Licona—2010——210–21-61] Licona, 2010, էջեր 210–21

[Synoptic-62] Haffner, Paul (2008). New Testament Theology. էջ 135. ISBN 978-88-902268-0-9.

[Synoptic2-63] Scroggie, W. Graham (1995). A Guide to the Gospels. Kregel Publications. էջ 128. ISBN 978-0-8254-9571-7.

[Moloney3-64] Moloney, Francis J.; Harrington, Daniel J. (1998). The Gospel of John. Liturgical Press. էջ 3. ISBN 978-0-8146-5806-2.

[65] Ladd, George E. (1993). A Theology of the New Testament. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 251. ISBN 978-0-8028-0680-2.

[numPassover-66] 63,0 ^63,1 Metzger, Paul L. (2010). The Gospel of John: When Love Comes to Town. InterVarsity Press. էջ 281.

[ThompsonPortraits-67] 64,0 ^64,1 ^64,2 Thompson, Frank Charles. The Thompson Chain-Reference Bible. Kirk bride Bible Co & Zondervan Bible Publishers. 1983. pp. 1563–64.

[May_Metzger_Luke-68] 65,0 ^65,1 May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "Luke" pp. 1240–85.

[MayMetzgerJohn-69] May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "John" pp. 1286–318.

[Harris—1985——302–10-70] 67,0 ^67,1 ^67,2 ^67,3 Harris, 1985, էջեր 302–10

[Rahner—2004——730–31-71] Rahner, 2004, էջեր 730–31

[72] O'Collins, Gerald (2009). Christology: A Biblical, Historical, and Systematic Study of Jesus. OUP Oxford. էջեր 1–3. ISBN 978-0-19-955787-5.

[Turner613-73] Turner, David L. (2008). Matthew. Baker Academic. էջ 613. ISBN 978-0-8010-2684-3.

[Aslan2013-74] Aslan, Reza (2013). Zealot: The Life and Times of Jesus of Nazareth. Random House. էջ 756. ISBN 9781400069224.

[Harris—1985——270–72-75] 72,0 ^72,1 ^72,2 ^72,3 ^72,4 Harris, 1985, էջեր 270–72

[literacy-76] Evans, Craig A. (2001). «Context, family and formation». In Bockmuehl, Markus N. A. (ed.). Cambridge companion to Jesus. Cambridge University Press. էջեր 14, 21. ISBN 978-0-521-79678-1.

[Blomberg—2009——224–29-77] 74,0 ^74,1 ^74,2 Blomberg, 2009, էջեր 224–29

[Köstenberger—Kellum——141–43-78] Köstenberger, Kellum, էջեր 141–43

[McGrath—2006——16–22-79] McGrath, 2006, էջեր 16–22

[EerRoger-80] Dunn, James D. G.; Rogerson, John W. (2003). Eerdmans commentary on the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 1010. ISBN 978-0-8028-3711-0.

[Zanzig-81] 78,0 ^78,1 Zanzig, Thomas (2000). Jesus of history, Christ of faith. Saint Mary's Press. էջ 118. ISBN 978-0-88489-530-5.

[82] Sheen, Fulton J. (2008). Life of Christ. Random House. էջ 65. ISBN 978-0-385-52699-9.

[Redford—2007——117–30-83] Redford, 2007, էջեր 117–30

[84] Vaught, Carl G. (2001). The Sermon on the mount: a theological investigation. Baylor University Press. էջեր xi–xiv. ISBN 978-0-918954-76-3.

[85] Nash, Henry S. (1909). «Transfiguration, The». In Jackson, Samuel M. (ed.). The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Thought: Son of Man-Tremellius V11. Funk & Wagnalls Company. էջ 493. ISBN 978-1-4286-3189-2.

[Barton132-86] 83,0 ^83,1 ^83,2 Barton, Stephen C. The Cambridge Companion to the Gospels. Cambridge University Press. էջեր 132–33. ISBN 978-0-521-80766-1.

[Cox—Easley——155–70-87] 84,0 ^84,1 ^84,2 ^84,3 ^84,4 ^84,5 Cox, Easley, էջեր 155–70

[Redford—2007——257–74-88] Redford, 2007, էջեր 257–74

[89] Patella, Michael F. (2009). «The Gospel According to Luke». In Durken, Daniel (ed.). New Collegeville Bible Commentary: New Testament. Liturgical Press. էջ 255. ISBN 978-0-8146-3260-4.

[90] Stassen, Glen H.; Gushee, David P. (2003). Kingdom Ethics: Following Jesus in Contemporary Context. InterVarsity Press. էջեր 102–03, 138–40, 197–98, 295–98. ISBN 978-0-8308-2668-1.

[autogenerated98-91] Osborn, Eric F. (1993). The emergence of Christian theology. Cambridge University Press. էջ 98. ISBN 978-0-521-43078-4.

[92] Köstenberger, Andreas J. (1998). The missions of Jesus and the disciples according to the Fourth Gospel. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 108–09. ISBN 978-0-8028-4255-8.

[93] Lisco, Friedrich G. (1850). The Parables of Jesus. Daniels and Smith Publishers. էջեր 9–11.

[94] Oxenden, Ashton (1864). The parables of our Lord?. William Macintosh Publishers. էջ 6.

[95] Boucher, Madeleine I. «The Parables». BBC. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 3-ին.

[Britannica2-96] Sanders, Ed P.; Pelikan, Jaroslav J. «Jesus Christ». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 10-ին.

[Sign-97] Achtemeier, Paul J.; Green, Joel B.; Thompson, Marianne M. (2001). Introducing the New Testament: Its Literature and Theology. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 198. ISBN 978-0-8028-3717-2.

[98] van der Loos, Hendrik (1965). The Miracles Of Jesus. Brill. էջ 197.

[WPent212-99] Pentecost, J. Dwight (1981). The words and works of Jesus Christ. Zondervan. էջ 212. ISBN 978-0-310-30940-6.

[100] Lockyer, Herbert (1988). All the Miracles of the Bible. Zondervan. էջ 235. ISBN 978-0-310-28101-6.

[KingsburyMark-101] Kingsbury, Jack D. (1983). The Christology of Mark's Gospel. Fortress Press. էջեր 91–95. ISBN 978-1-4514-1007-5.

[Lee—2004——21–30-102] 99,0 ^99,1 ^99,2 Lee, 2004, էջեր 21–30

[Nobbs-103] 100,0 ^100,1 Harding, Mark; Nobbs, Alanna (2010). The Content and the Setting of the Gospel Tradition. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 281–82. ISBN 978-0-8028-3318-1.

[Cross—Livingstone—John,_Gospel_of—-104] Cross, Livingstone, John, Gospel of

[Karris-105] Karris, Robert J. (1992). The Collegeville Bible Commentary: New Testament. Liturgical Press. էջեր 885–86. ISBN 978-0-8146-2211-7.

[106] Kingsbury, Jack D.; Powell, Mark A.; Bauer, David R. (1999). Who do you say that I am? Essays on Christology. Westminster John Knox Press. էջ xvi. ISBN 978-0-664-25752-1.

[Donahue—Harrington——336-107] Donahue, Harrington, էջ 336

[OneTeacher-108] Yieh, John Y. H. (2004). One teacher: Jesus' teaching role in Matthew's gospel. Walter de Gruyter. էջեր 240–41. ISBN 978-3-11-018151-7.

[Pannenberg—1968——53–54-109] Pannenberg, 1968, էջեր 53–54

[Lee—2004——72–76-110] Lee, 2004, էջեր 72–76

[111] Գործք, 1.3

[May_Metzger_Mark-112] 109,0 ^109,1 May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "Mark" p. 1213–39

[Harris—1985——285–96-113] 110,0 ^110,1 Harris, 1985, էջեր 285–96

[Boring—Craddock——-114] Boring, Craddock

[Evans—2003——381–95-115] Evans, 2003, էջեր 381–95

[Lockyer106-116] Lockyer, Herbert (1988). All the Apostles of the Bible. Zondervan. էջեր 106–11. ISBN 978-0-310-28011-8.

[117] Hayes, Doremus A. (2009). The Synoptic Gospels and the Book of Acts. HardPress. էջ 88. ISBN 978-1-313-53490-1.

[Fahlbusch52-118] 115,0 ^115,1 ^115,2 Fahlbusch, Erwin (2005). The Encyclopedia of Christianity. Vol. 4. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 53–56. ISBN 978-0-8028-2416-5.

[Evans—2003——465–77-119] 116,0 ^116,1 Evans, 2003, էջեր 465–77

[Cox—Easley——180–91-120] Cox, Easley, էջեր 180–91

[Cox—Easley——182-121] 118,0 ^118,1 Cox, Easley, էջ 182

[Denial-122] 119,0 ^119,1 Perkins, Pheme (2000). Peter: apostle for the whole church. Fortress Press. էջ 85. ISBN 978-1-4514-1598-8.

[123] Lange, Johann P. (1865). The Gospel according to Matthew, Volume 1. Charles Scribner Co. էջ 499.

[Walvoord—Zuck——83–85-124] 121,0 ^121,1 Walvoord, Zuck, էջեր 83–85

[Harris—1985——272–85-125] 122,0 ^122,1 Harris, 1985, էջեր 272–85

[Gail142-126] O'Day, Gail R.; Hylen, Susan (2006). John. Westminster John Knox Press. էջեր 142–68. ISBN 978-0-664-25260-1.

[Herman546-127] Ridderbos, Herman (1997). The Gospel according to John. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 546–76. ISBN 978-0-8028-0453-2.

[Cross—Livingstone—Jesus—-128] Cross, Livingstone, Jesus

[129] Michaels, J. Ramsey (211). John (Understanding the Bible Commentary Series). Baker Books. էջ 187. ISBN 9781441236593.

[Brown—1997——146-130] Brown, 1997, էջ 146

[131] Bromiley, Geoffrey W. (1988). International Standard Bible Encyclopedia: E–J. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 1050–52. ISBN 978-0-8028-3782-0.

[Evans—2003——487–500-132] 129,0 ^129,1 ^129,2 ^129,3 Evans, 2003, էջեր 487–500

[Blomberg—2009——396–400-133] 130,0 ^130,1 ^130,2 Blomberg, 2009, էջեր 396–400

[Holman608-134] 131,0 ^131,1 ^131,2 ^131,3 ^131,4 Holman Concise Bible Dictionary. B&H Publishing Group. 2011. էջեր 608–09. ISBN 978-0-8054-9548-5.

[Evans—2003——495-135] Evans, 2003, էջ 495

[Blomberg—2009——396–98-136] Blomberg, 2009, էջեր 396–98

[137] O'Toole, Robert F. (2004). Luke's presentation of Jesus: a christology. Editrice Pontificio Istituto Biblico. էջ 166. ISBN 978-88-7653-625-0.

[138] Binz, Stephen J. (2004). The Names of Jesus. Twenty-Third Publications. էջեր 81–82. ISBN 978-1-58595-315-8.

[139] Ironside, H. A. (2006). John. Kregel Academic. էջ 454. ISBN 978-0-8254-9619-6.

[Niswonger—1992——172-140] 137,0 ^137,1 Niswonger, 1992, էջ 172

[Majerník—Ponessa——181-141] Majerník, Ponessa, էջ 181

[Carter—2003——120–21-142] 139,0 ^139,1 Carter, 2003, էջեր 120–21

[Evans-143] Evans, Craig A. (2012). Matthew (New Cambridge Bible Commentary). Cambridge University Press. էջ 453. ISBN 978-0521011068.

[Blomberg—2009——400–01-144] Blomberg, 2009, էջեր 400–01

[Brown—1988——93-145] Brown, 1988, էջ 93

[Senior-146] Senior, Donald (1985). The Passion of Jesus in the Gospel of Matthew. Liturgical Press. էջ 124. ISBN 978-0-8146-5460-6.

[Blomberg—2009——402-147] Blomberg, 2009, էջ 402

[Evans—2003——509–20-148] 145,0 ^145,1 ^145,2 ^145,3 ^145,4 ^145,5 ^145,6 Evans, 2003, էջեր 509–20

[Köstenberger—Kellum——211–14-149] 146,0 ^146,1 Köstenberger, Kellum, էջեր 211–14

[Doninger—1999——271-150] 147,0 ^147,1 Doninger, 1999, էջ 271

[151] Ehrman, Bart D. (2009). Jesus, Interrupted: Revealing the Hidden Contradictions in the Bible (And Why We Don't Know About Them). HarperCollins. էջ 82. ISBN 978-0-06-186328-8.

[Köstenberger—Kellum——213–14-152] Köstenberger, Kellum, էջեր 213–14

[Morris—1992——-153] Morris, 1992

[Harris—1985——308–09-154] Harris, 1985, էջեր 308–09

[Harris—1985——297–301-155] Harris, 1985, էջեր 297–301

[Evans—2003——521–30-156] 153,0 ^153,1 Evans, 2003, էջեր 521–30

[Cox—Easley——216–26-157] Cox, Easley, էջեր 216–26

[158] Frederick F., Bruce (1990). The Acts of the Apostles. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 210. ISBN 978-0-8028-0966-7.

[HarringtonActs-159] Johnson, Luke T.; Harrington, Daniel J. (1992). The Acts of the Apostles. Liturgical Press. էջեր 164–67. ISBN 978-0-8146-5807-9.

[160] Van den Biesen, Christian (1913). «Apocalypse» . In Herbermann, Charles (ed.). Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.

[161] Catholic Encyclopedia: Proselyte: "The English term "proselyte" occurs only in the New Testament where it signifies a convert to the Jewish religion (Matthew 23:15; Acts 2:11; Acts 6:5; etc.), though the same Greek word is commonly used in the Septuagint to designate a foreigner living in Palestine. Thus the term seems to have passed from an original local and chiefly political sense, in which it was used as early as 300 BC, to a technical and religious meaning in the Judaism of the New Testament epoch."

[Ehrman—2012——87–90-162] Ehrman, 2012, էջեր 87–90

[163] Jaeger, Werner (1961). Early Christianity and Greek Paideia. Harvard University Press. էջեր 6, 108–09. ISBN 9780674220522. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 26-ին.

[164] Galatians 2.9, Acts 1.13

[165] Cross, F.L., ed. (2005). «Paul». The Oxford dictionary of the Christian Church (3rd rev. ed.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780192802903.

[166] Cohen, Shaye J.D. (1988). From the Maccabees to the Mishnah 0-664-25017-3 pp. 224–225

[167] Fee, Gordon; Stuart, Douglas (2014). How to Read the Bible for All Its Worth: Fourth Edition. Zondervan. ISBN 978-0-310-51783-2.

[Ehrman120ce-168] Bart D. Ehrman (1997). The New Testament: A Historical Introduction to the Early Christian Writings. Oxford University Press. էջ 8. ISBN 978-0-19-508481-8. «The New Testament contains twenty-seven books, written in Greek, by fifteen or sixteen different authors, who were addressing other Christian individuals or communities between the years 50 and 120 C.E. (see box 1.4). As we will see, it is difficult to know whether any of these books was written by Jesus' own disciples.»

[Levine—2006——5-169] Levine, 2006, էջ 5

[Witherington—1997——113-170] Witherington, 1997, էջ 113

[Powell—1998——19–23-171] Powell, 1998, էջեր 19–23

[172] Ehrman, Bart (2011). Forged: writing in the name of God – Why the Bible's Authors Are Not Who We Think They Are. HarperCollins. էջ 285. ISBN 978-0-06-207863-6.

[173] Burridge, Richard A.; Gould, Graham (2004). Jesus Now and Then. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 34. ISBN 978-0-8028-0977-3.

[174] Price, Robert M. (2009). «Jesus at the Vanishing Point». In Beilby, James K.; Eddy, Paul R. (eds.). The Historical Jesus: Five Views. InterVarsity. էջեր 55, 61. ISBN 978-0-8308-7853-6.

[175] Sykes, Stephen W. (2007). «Paul's understanding of the death of Jesus». Sacrifice and Redemption. Cambridge University Press. էջեր 35–36. ISBN 978-0-521-04460-8.

[Grant1977-176] Grant, Michael (1977). Jesus: An Historian's Review of the Gospels. Scribner's. էջ 200. ISBN 978-0-684-14889-2.

[Van_Voorst—2000——16-177] Van Voorst, 2000, էջ 16

[179] Amy-Jill Levine in The Historical Jesus in Context edited by Amy-Jill Levine et al. Princeton University Press 978-0-691-00992-6 p. 4

[Theissen-181] Theissen, Gerd; Winter, Dagmar (2002). The Quest for the Plausible Jesus: The Question of Criteria. Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press. էջ 5. ISBN 978-0664225377.

[182] Jesus Research: An International Perspective (Princeton-Prague Symposia Series on the Historical Jesus) by James H. Charlesworth and Petr Pokorny (September 15, 2009) 0802863531 pp. 1–2

[183] Keener, Craig S. (2012). The Historical Jesus of the Gospels. William B. Eerdmans Publishing. էջ 163. ISBN 978-0-8028-6292-1.

[Chilton—Evans——27-184] Chilton, Evans, էջ 27

[Evans—2012——4–5-185] Evans, 2012, էջեր 4–5

[186] Borg, Marcus J. (1994). Jesus in Contemporary Scholarship. Continuum. էջեր 4–6. ISBN 978-1-56338-094-5.

[Theissen—Winter——142–43-187] Theissen, Winter, էջեր 142–43

[188] Anderson, Paul N.; Just, Felix; Thatcher, Tom (2007). John, Jesus, and History, Volume 1: Critical Appraisals of Critical Views. Society of Biblical Lit. էջ 131. ISBN 978-1-58983-293-0.

[Meier—2006——124-189] Meier, 2006, էջ 124

[190] Barr, James (1989). «Chapter 3 - Hebrew, Aramaic and Greek in the Hellenistic age». In Davies, W.D.; Finkelstein, Louis (eds.). The Cambridge history of Judaism. Volume 2: The Hellenistic Age (1. publ. ed.). Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 79–114. ISBN 9781139055123.

[Harris—1985——263-191] 186,0 ^186,1 Harris, 1985, էջ 263

[Rausch—2003——36–37-192] Rausch, 2003, էջեր 36–37

[193] Anderson, Paul N.; Just, Felix; Thatcher, Tom (2007). John, Jesus, and History, Volume 2. Society of Biblical Lit. էջ 291. ISBN 978-1-58983-293-0.

[194] Anderson, Paul N.; Just, Felix; Thatcher, Tom (2007). John, Jesus, and History, Volume 2. Society of Biblical Lit. էջ 292. ISBN 978-1-58983-293-0.

[Funk—Hoover——471–532-195] Funk, Hoover, էջեր 471–532

[196] Tuckett, Christopher (2001). «Sources and methods». In Bockmuehl, Markus N. A. (ed.). Cambridge Companion to Jesus. Cambridge University Press. էջեր 123–24. ISBN 978-0-521-79678-1.

[Blomberg—2009——431–36-198] Blomberg, 2009, էջեր 431–36

[Van_Voorst—2000——39–53-199] Van Voorst, 2000, էջեր 39–53

[Theissen—Merz——-200] Theissen, Merz

[Humphreys1992-201] 195,0 ^195,1 Humphreys, Colin J.; Waddington, W. G. (1992). «The Jewish Calendar, a Lunar Eclipse and the Date of Christ's Crucifixion» (PDF). Tyndale Bulletin. 43 (2): 340. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 6-ին.

[Maier—1989——115–18-202] Maier, 1989, էջեր 115–18

[Niswonger—1992——121–22-203] 197,0 ^197,1 Niswonger, 1992, էջեր 121–22

[Köstenberger—Kellum——137–38-204] Köstenberger, Kellum, էջեր 137–38

[Niswonger—1992——122–24-205] Niswonger, 1992, էջեր 122–24

[Vermes2006-206] 200,0 ^200,1 Vermes, Géza (2010). The Nativity: History and Legend. Random House Digital. էջեր 81–82. ISBN 978-0-307-49918-9.

[Dunn—2003——324-207] Dunn, 2003, էջ 324

[Meier1991-208] Meier, John P. (1991). A Marginal Jew: The roots of the problem and the person. Yale University Press. էջ 407. ISBN 978-0-300-14018-7.

[Finegan-209] Finegan, Jack (1998). Handbook of Biblical Chronology, rev. ed. Hendrickson Publishers. էջ 319. ISBN 978-1-56563-143-4.

[Köstenberger_—Kellum——140-210] Köstenberger, Kellum, էջ 140

[Freedman—2000——249-211] 205,0 ^205,1 Freedman, 2000, էջ 249

[Maier—1989——120–21-212] Maier, 1989, էջեր 120–21

[Köstenberger—Kellum——140-213] Köstenberger, Kellum, էջ 140

[Maier—1989——123-214] Maier, 1989, էջ 123

[215] Evans, Craig (2006). «Josephus on John the Baptist». In Levine, Amy-Jill; Allison, Dale C.; Crossan, John D. (eds.). The Historical Jesus in Context. Princeton University Press. էջեր 55–58. ISBN 978-0-691-00992-6.

[216] Gillman, Florence M. (2003). Herodias: at home in that fox's den. Liturgical Press. էջեր 25–30. ISBN 978-0-8146-5108-7.

[Köstenberger—Kellum——398-217] Köstenberger, Kellum, էջ 398

[Theissen—Merz——81–83-218] Theissen, Merz, էջեր 81–83

[219] Green, Joel B. (1997). The gospel of Luke: New International Commentary on the New Testament Series. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 168. ISBN 978-0-8028-2315-1.

[Carter—2003——44–45-220] Carter, 2003, էջեր 44–45

[Köstenberger—Kellum_——398–400-221] Köstenberger, Kellum, էջեր 398–400

[222] Barnett, Paul (2002). Jesus & the Rise of Early Christianity: A History of New Testament Times. InterVarsity Press. էջ 21. ISBN 978-0-8308-2699-5.

[223] Pratt, J. P. (1991). «Newton's Date for the Crucifixion». Journal of the Royal Astronomical Society. 32: 301–04. Bibcode:1991QJRAS..32..301P.

[White-224] White, L. Michael (2010). Scripting Jesus: The Gospels in Rewrite. HarperOne.

[225] Brown, Raymond E. (1978). Mary in the New Testament. Paulist Press. էջ 64. ISBN 9780809121687.

[Theissen—Merz——194-226] 220,0 ^220,1 Theissen, Merz, էջ 194

[ActJMark-227] Funk, Robert W. and the Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998. "Mark," pp. 51–161

[Cross——James,_St.—-228] Cross, James, St.

[Vermes—1981——283-229] Vermes, 1981, էջ 283

[230] Bromiley, Geoffrey (1995) International Standard Bible Encyclopedia, Eerdmans Publishing, 978-0-8028-3784-4, p. 991.

[231] Craig S. Keener, The Gospel of Matthew (Eerdmans 2009 978-0-8028-6498-7), p. 83

[232] Donald A. Hagner, Matthew 1–13 (Paternoster Press 1993 978-0-8499-0232-1), pp. 14–15, cited in the preceding

[233] Millard Erickson, Christian Theology (Baker Academic 1998 978-0-8010-2182-4), p. 761

[234] Fritz Allhoff, Scott C. Lowe, [1] Christmas – Philosophy for Everyone: Better Than a Lump of Coal (Wiley-Blackwell 2010 978-1-4443-3090-8), p. 28

[235] Frederick Dale Bruner, Matthew: The Christbook (Eerdmans 2004 9780802811189), p. 41

[Sanders—1993——80–91-236] 230,0 ^230,1 Sanders, 1993, էջեր 80–91

[Theissen—Merz——196-237] Theissen, Merz, էջ 196

[Dunn—2003——339-238] 232,0 ^232,1 Dunn, 2003, էջ 339

[Powell—1998——47-239] Powell, 1998, էջ 47

[240] Murphy, Catherine (2003). John the Baptist: Prophet of Purity for a New Age. Liturgical Press. էջեր 29–30. ISBN 978-0-8146-5933-5.

[Theissen—Merz——235-241] Theissen, Merz, էջ 235

[Dunn303-242] Borg, Marcus J. (2006). «The Spirit-Filled Experience of Jesus». In Dunn, James D. G.; McKnight, Scot (eds.). The Historical Jesus in Recent Research. Eisenbrauns. էջ 303. ISBN 978-1-57506-100-9.

[Sanders—1993——205–23-243] Sanders, 1993, էջեր 205–23

[Ehrman—1999——164–67-244] 238,0 ^238,1 Ehrman, 1999, էջեր 164–67

[Ehrman—1999——171–76-245] Ehrman, 1999, էջեր 171–76

[246] Funk, Robert W., Roy W. Hoover, and the Jesus Seminar. The five gospels. HarperSanFrancisco. 1993. p. 294

[Theissen—Merz——310-247] Theissen, Merz, էջ 310

[Sanders—1993——10-248] 242,0 ^242,1 Sanders, 1993, էջ 10

[Ehrman—1999——186–87-249] 243,0 ^243,1 ^243,2 Ehrman, 1999, էջեր 186–87

[Sanders—1993——123–24-250] 244,0 ^244,1 ^244,2 Sanders, 1993, էջեր 123–24

[Theissen—Merz——336-251] Theissen, Merz, էջ 336

[Theissen—Merz——533–40-252] 246,0 ^246,1 Theissen, Merz, էջեր 533–40

[253] Ehrman, Bart (2015 թ․ դեկտեմբերի 1). «Judas and the Messianic Secret». The Bart Ehrman Blog.

[254] Ehrman, Bart (2015 թ․ դեկտեմբերի 1). «Jesus' Claim to be the Messiah». The Bart Ehrman Blog.

[Sanders—1993——254–62-255] Sanders, 1993, էջեր 254–62

[Sanders—1993——263–64-256] Sanders, 1993, էջեր 263–64

[Cross—Livingstone—Jesus_Christ—-257] 251,0 ^251,1 ^251,2 Cross, Livingstone, Jesus Christ

[Sanders—1993——269–73-258] Sanders, 1993, էջեր 269–73

[Meier—2006——126–28-259] Meier, 2006, էջեր 126–28

[Houlden—2006——63–99-260] Houlden, 2006, էջեր 63–99

[Erricker44-261] Erricker, Clive (1987). Teaching Christianity: a world religions approach. James Clarke & Co. էջ 44. ISBN 978-0-7188-2634-5.

[Green—McKnight——442-262] Green, McKnight, էջ 442

[BarrLang-263] Barr, James (1970). «Which language did Jesus speak». Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester. 53 (1): 9–29. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-12-03-ին. Վերցված է 2019-01-30-ին.

[Porter110-264] Porter, Stanley E. (1997). Handbook to exegesis of the New Testament. Brill. էջեր 110–12. ISBN 978-90-04-09921-0.

[Dunn—2003——313–15-265] Dunn, 2003, էջեր 313–15

[Ehrman—1999——96-266] Ehrman, 1999, էջ 96

[Celebrating_sacraments-267] Stoutzenberger, Joseph (2000). Celebrating sacraments. St Mary's Press. էջ 286.

[268] Elliott, John (2007). «Jesus the Israelite Was Neither a 'Jew' nor a 'Christian': On Correcting Misleading Nomenclature». Journal for the Study of the Historical Jesus. 5 (119): 119. doi:10.1177/1476869007079741. ISSN 1476-8690.

[270] Garroway, Rabbi Joshua (2011). «Ioudaios». In Amy-Jill Levine, Marc Z. Brettler (ed.). The Jewish Annotated New Testament. Oxford University Press. էջեր 524–26. ISBN 978-0195297706.

[271] Miller, David M. (2010). «The Meaning of Ioudaios and its Relationship to Other Group Labels in Ancient 'Judaism'». Currents in Biblical Research. 9 (1): 98–126. doi:10.1177/1476993X09360724.

[272] Mason, Steve (2007). «Jews, Judaeans, Judaizing, Judaism: Problems of Categorization in Ancient History» (PDF). Journal for the Study of Judaism. 38 (4): 457–512. doi:10.1163/156851507X193108. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ մարտի 25-ին.

[273] Jensen, Robin M. (2010). «Jesus in Christian art». In Burkett, Delbert (ed.). The Blackwell Companion to Jesus. John Wiley & Sons. էջեր 477–502. ISBN 978-1-4443-5175-0.

[Perkinson30-274] Perkinson, Stephen (2009). The likeness of the king: a prehistory of portraiture in late medieval France. University of Chicago Press. էջ 30. ISBN 978-0-226-65879-7.

[Kidd48-275] Kidd, Colin (2006). The forging of races: race and scripture in the Protestant Atlantic world. Cambridge University Press. էջեր 48–51. ISBN 978-1-139-45753-8.

[276] Gibson, David (2004 թ․ փետրվարի 21). «What Did Jesus Really Look Like?». New York Times.

[277] Bart Ehrman, Did Jesus Exist? Harper Collins, 2012, p. 12

[Theissen—Merz——113–15-279] Theissen, Merz, էջեր 113–15

[Theissen—Merz——90-280] 272,0 ^272,1 Theissen, Merz, էջ 90

[DunnPaul35-281] James D.G. Dunn "Paul's understanding of the death of Jesus" in Sacrifice and Redemption edited by S.W. Sykes (December 3, 2007) Cambridge University Press 052104460X pp. 35–36

[Then'_2004_page_34-282] Jesus Now and Then by Richard A. Burridge and Graham Gould (April 1, 2004) 0802809774 p. 34

[Jesus'_page_200-283] Jesus by Michael Grant 2004 1898799881 p. 200

[Jesus'_page_145-284] The Gospels and Jesus by Graham Stanton, 1989 0192132415 Oxford University Press, p. 145

[voorst16-285] Robert E. Van Voorst Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence Eerdmans Publishing, 2000. 0-8028-4368-9 p. 16

[286] Did Jesus Exist?:The Historical Argument for Jesus of Nazareth. HarperCollins. 2012. ISBN 978-0-06-220460-8.

[287] B. Ehrman, 2011 Forged : writing in the name of God 978-0-06-207863-6. p. 285

[288] Schreiner, Thomas R. (2008). New Testament Theology: Magnifying God in Christ. Baker Academic. էջեր 23–37. ISBN 978-0-8010-2680-5.

[Cross—Livingstone—Great_Schism—-289] Cross, Livingstone, Great Schism

[290] «The Letter of Paul to the Corinthians». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 26-ին.

[Oxford_Companion-291] Metzger, Bruce M.; Coogan, Michael D. (1993). Oxford Companion to the Bible. Oxford University Press. էջ 649. ISBN 978-0-19-974391-9.

[292] Cullmann, Oscar (1959). The Christology of the New Testament. Westminster John Knox Press. էջ 79. ISBN 978-0-664-24351-7.

[293] Deme, Dániel (2004). The Christology of Anselm of Canterbury. Ashgate Publishing. էջեր 199–200. ISBN 978-0-7546-3779-0.

[294] Pannenberg, Wolfhart (2004). Systematic Theology. Vol. 2. Continuum. էջեր 297–303. ISBN 978-0-567-08466-8.

[McGrath—2006——4–6-295] McGrath, 2006, էջեր 4–6

[296] Friedmann, Robert. «Antitrinitarianism». Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.

[297] Joyce, George H. (1913). «Blessed Trinity» . In Herbermann, Charles (ed.). Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.

[298] «Mormonism 101: What is Mormonism», MormonNewsroom.org, LDS Church, 2014 թ․ հոկտեմբերի 13, Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 21-ին

[299] Esposito, John L. (2003). The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press. էջ 158. ISBN 978-0-19-975726-8.

[300] Paget, James C. (2001). «Quests for the historical Jesus». In Bockmuehl, Markus N.A. (ed.). Cambridge companion to Jesus. Cambridge University Press. էջ 183. ISBN 978-0-521-79678-1.

[301] Ashraf, Irshad (Director) (2007 թ․ օգոստոսի 19). The Muslim Jesus (Television production). ITV Productions.

[302] «Jesus, Son of Mary». Oxford Islamic Studies Online. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 3-ին.

[303] Aboul-Enein, Youssef H. (2010). Militant Islamist Ideology: Understanding the Global Threat. Naval Institute Press. էջ 20. ISBN 978-1-61251-015-6.

[comparative-304] 296,0 ^296,1 Fasching, Darrell J.; deChant, Dell (2001). Comparative Religious Ethics: A Narrative Approach. John Wiley & Sons. էջեր 241, 274–75. ISBN 978-0-631-20125-0.

[305] Shedinger, Robert F. (2009). Was Jesus a Muslim?: Questioning Categories in the Study of Religion. Fortress Press. էջ ix. ISBN 978-1-4514-1727-2.

[RobB32-306] 298,0 ^298,1 ^298,2 Burns, Robert A. (2011). Christianity, Islam, and the West. University Press of America. էջ 32. ISBN 978-0-7618-5560-6.

[Peters23-307] 299,0 ^299,1 Peters, F. E. (2003). Islam: A Guide for Jews and Christians. Princeton University Press. էջ 23. ISBN 978-0-691-11553-5.

[308] Cooper, Anne; Maxwell, Elsie A. (2003). Ishmael My Brother: A Christian Introduction To Islam. Monarch Books. էջ 59. ISBN 978-0-8254-6223-8.

[Morgan-309] Morgan, Diane (2010). Essential Islam: A Comprehensive Guide to Belief and Practice. ABC-CLIO. էջեր 45–46. ISBN 978-0-313-36025-1.

[Khalidi-310] Khalidi, Tarif (2001). The Muslim Jesus: Sayings and Stories in Islamic Literature. Harvard University Press. էջ 12. ISBN 978-0-674-00477-1.

[Melton55-311] Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices. ABC-CLIO. 2010 թ․ սեպտեմբերի 21. էջ 55. ISBN 978-1-59884-203-6.

[stockman-312] 304,0 ^304,1 «Jesus Christ in the Bahá'í Writings». Bahá'í Studies Review. 2 (1). 1992. {{cite journal}}: |first= missing |last= (օգնություն)

[manifestation-313] 305,0 ^305,1 ^305,2 Cole, Juan (1982). «The Concept of Manifestation in the Bahá'í Writings». Bahá'í Studies. 9: 1–38.

[Smith-jesus-314] 306,0 ^306,1 Smith, Peter (2000). «peace». A concise encyclopedia of the Bahá'í Faith. Oneworld Publications. էջ 214. ISBN 978-1-85168-184-6.

[psmith128-315] Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. Cambridge University Press. էջ 128. ISBN 978-0-521-86251-6.

[Lepart118-316] Lepard, Brian D. (2008). In the Glory of the Father: The Bahai Faith and Christianity. Bahai Publishing. էջ 118. ISBN 978-1-931847-34-6.

[Cole-317] 309,0 ^309,1 Cole, Juan R. I. (1997). «Behold the Man: Baha'u'llah on the Life of Jesus». Journal of the American Academy of Religion. 65 (1): 51, 56, 60.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[Ն 1]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[Ն 2]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[Ն 3]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]