Հրեաներ

Հրեաներ
Ընդհանուր քանակ
Բնակեցում
Լեզու(ներ)
	Եբրայերեն
Հավատք(ներ)
	Հուդայականություն
Բարեկամական էթնիկ խմբեր
	Ասորիներ - Արաբներ - Հայեր

Հրեաներ (եբրայերեն՝ יְהוּדִים եհուդիմ)՝ սեմական ծագումով ազգ է, որի արմատները գնում են Հին Իսրայելի և Հրեաստանի բնակչությանը։ Ապրում են շատ երկրներում և հատկապես 1948 թ․-ին պետություն հռչակված Իսրայելում։ Քանակը 12-ից 14 միլիոն^[1], որից 40%-ը բնակվում է Իսրայելում, իսկ 35%-ը ԱՄՆ-ում։ Հրեաների կրոնը ավանդաբար հուդայականությունն է։ Իսրայելի պետական լեզուն եբրայերենն է (իվղիթը) (սեմական լեզվաընտանիք), վերածնված XIX դարում։ Տարբեր երկրներում կան սպեցեֆիկ հրեական լեզուներ, որոնցից ամենախոշորը Յիդիշն է (հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի գերմանական խումբ)։ Ժամանակակից ինքնանունը եբր. יְהוּדִים, եհուդիմ; յիդիշ ייִדן, (յ) իդն; լադինո ג׳ודיוס, ջուդիոս։ Հին ինքնանունը եղել է բնեյ-Յիսրաէլ - Իսրայելի (Հակոբի) որդիներ։

Հրեաների խմբեր

Աշքենազներ՝ ձևավորվել է Կենտրոնական Եվրոպայում։ Քանակը՝ 8-11.2 մլն։ Ապրում են Իսրայելում, Լեհաստանում, Լիտվայում, ԱՄՆ-ում, Ֆրանսիայում, Գերմանիայում, Ռուսաստանում, Ուկրաինայում, Բելառուսում, Հոլանդիայում, Սկանդինավյան և շատ այլ երկրներում։ Կենցաղային լեզուն յիդիշն է (Իսրայելում՝ եբրայերենը, Ռուսաստանում՝ ռուսերենը)։ Անունը ծագում է միջնադարյան Գերմանիայի «Աշքենազ» սեմական անունից, որն ընկալվում էր Հաբեթի թոռ Աշքենազի ժառանգների տարածման երկիր։

20-րդ դարի վերջի տվյալներով աշքենազները կազմում են աշխարհի հրեաների մեծամասնությունը՝ 80%։ Բուն Իսրայելում կազմում են հրեական բնակչության համարյա կեսը։

Միզրահներ (מזרחים, միզրահիմ՝ Արևելքում ապրողներ)՝ Մերձավոր Արևելքում և հյուսիսային Աֆրիկայում ապրած և ապրող հրեաների հավաքական անունն է։ Քանակը՝ 4 մլն։ Ապրում են Իսրայելում, բոլոր արաբական երկրներում, Իրանում, Միջին Ասիայում, Քուրդիստանում, Վրաստանում, Հայաստանում (հայկական հրեաները խառնվել են հայերի հետ)։ Հիմա Հայաստանում ապրում է մոտավորապես 6000 հրեա, որոնք աշքենազներ են։ Միզրահների խմբի մեջ են մտնում արաբահրեաները, պարսկահրեաները, վրացահրեաները, բուխարայի հրեաները, լեռնային հրեաները, հնդկական հրեաները և քրդական հրեաները։
Սեֆարդներ (եբրայերեն՝ סְפָרַדִּים‎ սֆարադիմ) Քանակը՝ 1.5-2 մլն։ Ապրում են Իսրայելում, Իսպանիայում, Իտալիայում, ԱՄՆ-ում և այլն։ Լեզուն լադինոն է (սեֆարդերենը) և եբրայերենը (Իսրայելում)։ Ձևավորվել են Պիրենեյան թերակղզում։ Անունը ծագում է Իսպանիայի հետ նույնացվող Սֆարադ տեղանունից։
Սամարացիներ (եբրայերեն՝ שומרונים‎ շոմրոնիմ) Քանակը՝ 720 մարդ (2008 թ.)։ Լեզուն եբրայերենն է։ Սրբազան գրքերն են Թորան և Հեսու Նավեի գիրքը։ Ապրում են Թել Ավիվի արվարձանում և Նևե Քեդեմ գյուղում։
Բնեյ Մենաշե (եբրայերեն בני מנשה Մենաշեի զավակներ) Հնդկաստանի Մանիպուր և Միզորամ նահանգների միզո, կուկի և չին ազգությունների ներկայացուցիչներն են, ովքեր հայտարարել են, որ Մենաշեի ժառանգներ են սկսել են դավանել հուդայականություն։ Ապրում են Իսրայելում։ Լեզուն եբրայերենն է։ Ապրում են Հնդկաստանում և Իսրայելում։ Քանակն ավելի քան վեց հազար է։
Բեթա Իսրայել (եբրայերեն בֵּיתֶא יִשְׂרָאֵל Իսրայելի տուն) Մինչև հայրենադարձվելը Եթովպիայում ապրած հրեաներ։

Հրեաների էթնիկ խմբեր

Հիմնական հոդված` հրեաների էթնիկ խմբերը։
Հրեաների հիմնական էթնիկ խումբը կազմում են աշքենազները (Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի, մասնավորապես ողջ Ռուսաստանի հրեաները) և սեֆարդները (սկզբում Իսպանիայի ու Պորտուգալիայի, այնուհետև ողջ Միջերկրածովյան տարածաշրջանով ցրված հրեաները)։ Մյուս էթնիկ խմբերն են՝ լախլուխները, պարսկական և բուխարյան հրեաները, վրացական հրեաները, լեռնային հրեաները, հնդկական հրեաները, ռոմանիոտները, իտալացի, ֆալաշ և այլ հրեաներ։ Հրեաների տարբեր խմբերի և այլ ժողովուրդների գենոտիպերի ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ հրեաների հիմնական խմբերը ավելի մոտ են իրար, քան հարևան ժողովուրդներին։ Սա հակասում է այն փաստերին, որ հրեաները միավորվում են միայն մշակութային, այլ ոչ էթնիկ ծագմամբ^[2] ^[3] ^[4]:[br] Հեղափոխությունից հետո Ռուսաստանի մարդահամարի անցկացման արդյունքները նշեցին հետևյալը. մինչև 30-ական թվականները հրեաների մեջ չկային այնպիսիք, որ ճընդունեին իրենց հրեա լինելու փաստը (շուրջ 20 %)^[5]։ Ավելի ուշ, ԽՍՀՄ-ում հրեաների մեծամասնությունը, որը էական չի համարում իրենց [ազգային պատկաբնելությունը], շարունակեց աճել `մինչև 1980-ականների սկիզբը։

**Անհամեմատ մեծ հրեաբնակ երկրների տվյալներն աշխարհում**
№ Երկրներ	Երկրներ	Հրեաներ	% երկրում	% բոլոր հրեաներից	թիվ
1	ԱՄՆ (2009)	6544,000	2,1 %	42,89%
2	Իսրայել (2010)	5800,000	75,5 %	38,02%
3	Ֆրանսիա	606,000	1,0 %	3,97%
4	Կանադա	393,660	1,2 %	2,58%
5	Մեծ Բրիտանիա	350,000	0,57 %	2,29%
6	Արգենտինա	280,000	0,8 %	1,84%
7	Ռուսաստան^[6]	157,641	0,14 %	1,03%	2010
8	Ավստրալիա	120,000	0,56 %	0,79%
9	Գերմանիա	118,000	0,14 %	0,77%
10	Բրազիլիա	96,500	0,05 %	0,63%
11	Ուկրաինա	80,000	0,16 %	0,52%
12	Հարավային Աֆրիկա	72,000	0,15 %	0,47%
13	Լեհաստան	50,000	0,6 %	0,33%
14	Հունգարիա	49,700	0,4 %	0,33%
15	Իսպանիա	48,409	0,12 %	0,32%
16	Նիդեռլանդներ	45,000	0,28 %	0,29%
17	Մեքսիկա	39,800	0,03 %	0,26%
18	Բելգիա	31,200	0,3 %	0,20%
19	Մոլդովա	31,187	0,7 %	0,20%
20	Ուրուգվայ	30,743	0,9 %	0,20%
21	Իտալիա	30,213	0,05 %	0,20%
22	Չիլի	25,375	0,13 %	0,17%
23	Վենեսուելա	20,900	0,1 %	0,14%
24	Իրան	25,405	0,035 %	0,17%
25	Եթովպիա	20,000	0,027 %	0,13%
26	Շվեդիա	20,000	0,2 %	0,13%
27	Ուզբեկստան	17,453	0,065 %	0,11%
28	Թուրքիա	17,415	0,025 %	0,11%
29	Շվեյցարիա	17,000	0,2 %	0,11%
30	Հնդկաստան	15,405	0,005 %	0,101%
31	Պանամա	10,029	0,33 %	0,066%
32	Լատվիա	9,001	0,397 %	0,059%
33	Ավստրիա	8,184	0,1 %	0,054%
34	Վրաստան	7,951	0,17 %	0,052%
35	Ադրբեջան	7,911	0,1 %	0,052%
36	Դանիա	7,062	0,13 %	0,046%
37	Ռումինիա	6,029	0,027 %	0,040%
38	Նոր Զելանդիա	7,077	0,17 %	0,046%
39	Հունաստան	5,334	0,05 %	0,035%
40	Մարոկկո	5,236	0,016 %	0,034%
41	Ղազախստան	4,100	0,027 %	0,027%
42	Լիտվա	3,596	0,1 %	0,024%
43	Կոլումբիա	3,400	0,008 %	0,022%
44	Չեխիա	4,000	0,03 %	0,026%
45	Սլովակիա	3,041	0,056 %	0,020%
46	Պերու	2,800	0,01 %	0,018%
47	Կոստա Ռիկա	2,500	0,06 %	0,016%
48	Բուլղարիա	2,300	0,031 %	0,015%
49	Հայաստան^[7]	2,000	0,035 %	0,013%
50	Իռլանդիա	1,930	0,045 %	0,013%
Ընդամենը	50 երկիր	15 256,487	-	100 %

Աշխարհի շուրջ 110 երկրներում գործում են հրեական համայնքներ։

Գրականություն

Ռուբեն Անգալադյան. Հրեաներն ու հայերը, «Գարուն», 2001, № 2

Ծանոթագրություններ

↑ «Աշխարհում հրեաների թիվը մեկ տարվա ընթացքում ավելացել է 70 հազարով». armenpress.am. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 15-ին.
↑ Studies Show Jews’ Genetic Similarity
↑ Происхождение евреев выяснили учёные, проанализировав 237 геномов
↑ Conference on Jewish genomics
↑ В. И. Биншток, С. А. Новосельский, «Демографический очерк», — В сб,: Вопросы биологии и патологии евреев . Л., 1926, цит. по М.Бейзер: http://www.jewishpetersburg.ru/userimages/Mikhail%20Beyzer_Evrei%20v%20Peterburge.htm Արխիվացված 2012-01-15 Wayback Machine
↑ «Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации».
↑ «Еврейская община Армении». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.

Արտաքին հղումներ

Հրեաների մասին դասարան․ամ֊ում

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 628)։

[1] «Աշխարհում հրեաների թիվը մեկ տարվա ընթացքում ավելացել է 70 հազարով». armenpress.am. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 15-ին.

[2] Studies Show Jews’ Genetic Similarity

[3] Происхождение евреев выяснили учёные, проанализировав 237 геномов

[4] Conference on Jewish genomics

[5] В. И. Биншток, С. А. Новосельский, «Демографический очерк», — В сб,: Вопросы биологии и патологии евреев . Л., 1926, цит. по М.Бейзер: http://www.jewishpetersburg.ru/userimages/Mikhail%20Beyzer_Evrei%20v%20Peterburge.htm Արխիվացված 2012-01-15 Wayback Machine

[6] «Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации».

[7] «Еврейская община Армении». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]