Իրաք

Իրաք (արաբ․՝ العراق‎‎ ալ-Իրաք; քրդ.՝ عێراق Էրաք), պաշտոնական անվանումը՝ Իրաքի Հանրապետություն (արաբ․՝ جُمُهورية العِراق‎‎, քրդ.՝ کۆماری عێراق Քոմարի Էրաք), պետություն Արևմտյան Ասիայում։ Սահմանակից է հյուսիսից Թուրքիային, արևելքից՝ Իրանին, հարավարևելքից՝ Քուվեյթին, հարավից՝ Սաուդյան Արաբիային, հարավարևմուտքից՝ Հորդանանին և արևմուտքից՝ Սիրիային։ Մայրաքաղաքը, ինչպես նաև ամենախոշոր քաղաքը Բաղդադն է։ Իրաքում բնակվում են ամենատարբեր էթնիկ ծագում ունեցող ժողովուրդներ՝ արաբներ, քրդեր, ասորիներ, թուրքմեններ, շաբաքներ, եզդիներ, հայեր, մանդեյիներ, ադիգեներ, գնչուներ։ Պետության 37 միլիոն բնակիչների 95%-ը մուսուլման է, սակայն կան նաև քրիստոնյաներ, յարսաններ, եզդիներ, մանդեականներ։ Իրաքի պետական լեզուներն են արաբերենն ու քրդերենը։

جمهورية العراق Իրաքի Հանրապետություն
Դրոշ Զինանշան
Նշանաբան՝ الله أكبر Ալլահու Աքբար Ալլահը մեծագույնն է
Ազգային օրհներգ՝ "Մաուտինի]" "موطني" (հայերեն՝ "Իմ հայրենիք")
Իրաքի դիրքը Իրաքի տեղագրական քարտեզ
Իրաքի դիրքը Իրաք
Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք		Բաղդադ 33°20′N, 44°26′E
Պետական լեզուներ		արաբերեն, քրդերեն
Կառավարում		դաշնային խորհրդանական հանրապետություն
-	Նախագահ	Լաթիֆ Ռաշիդ
-	Վարչապետ	Մոհամմեդ Շիա Ալ Սուդանի
Անկախություն
-	Անկախություն Օսմանյան Կայսրությունից	հոկտեմբերի 1, 1919
-	Անկախություն Միացյալ Թագավորությունից	հոկտեմբերի 3, 1932
-	Հանրապետության հռչակում	հուլիսի 14, 1958
-	Իրաքի սահմանադրություն	հոկտեմբերի 15, 2005
Տարածք
-	Ընդհանուր	438,317 կմ²  (58րդ)
-	Ջրային (%)	1.1
Բնակչություն
-	2016 նախահաշիվը	37,202,572  (36-րդ)
-	Խտություն	82.7 /կմ² (125-րդ) 183.9 /մղոն²
ՀՆԱ (ԳՀ)		2019 գնահատում
-	Ընդհանուր	$733.926 միլիարդ (34-րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	$17,952 (76-րդ)
ՄՆԶԻ (2017)		0.685 (չշարված) (120-րդ)
Արժույթ		Իրաքյան դինար (IQD)
Ժամային գոտի		AST (ՀԿԺ+3)
-	Ամռանը (DST)	ADT (ՀԿԺ+4)
Ազգային դոմեն		.iq
Հեռախոսային կոդ		+964

Իրաքը Պարսից ծոցի հյուսիսային հատվածում ունի 58 կմ երկարությամբ ափ և ընդգրկում է Տիգրիս-Եփրատ գետերի համակարգը, Զագրոս լեռնաշղթայի հյուսիսարևմտյան մասը և Սիրիական անապատի արևելյան հատվածը։ Երկու խոշոր գետեր Եփրատն ու Տիգրիսը հոսում են Իրաքի միջով և Պարսից ծոցի մոտակայքում խառնվում Շատ ալ-Արաբին։ Այս գետերը Իրաքին ապահովում են զգալի քանակությամբ բարեբեր հողով։

Տիգրիս և Եփրատ գետերի միջև ընկած տարածքը, որը պատմականորեն հայտնի է Միջագետք անունով, հաճախ համարվում է քաղաքակրթությունների օրրան։ Հենց այստեղ է մարդկությունն առաջին անգամ սովորել գրել, կարդալ, օրենքներ ստեղծել և ապրել քաղաքներում՝ ստեղծելով կառավարություն, հատկապես Ուրուքում, որտեղից էլ ծագում է «Իրաք» բառը։ Այս տարածքը իրար հաջորդող քաղաքակրթությունների օրրան է եղել դեռևս մ․թ․ա․ 6-րդ հազարամյակից։ Իրաքի տարածքում են ստեղծվել Աքքադական, Շումերական, Ասորական և Բաբելոնյան կայսրությունները։ Այն նաև եղել է Մարաստանի, Աքեմենյան, Սելևկյան, Պարթևական, Սասանյան, Հռոմեական, Ռաշիդուն, Օմայյան, Աբբասյան, Այյուբյան, Մոնղոլական, Սեֆյան, Աֆշարների և Օսմանյան կայսրության մասը։

Պետությունը, որն այսօր հայտնի է Իրաք անունով, եղել է Օսմանյան կայսրության մի շրջան մինչև 20-րդ դարում կայսրության մասնատումը։ Այն կազմված է եղել երեք վիլայեթներից՝ Մոսուլ, Բաղդադ և Բասրա։ 1920 թվականի ապրիլին Ազգերի լիգայի լիազորությամբ տարածաշրջանն անցել է Միջագետքի Բրիտանական մանդատի տակ։ Բրիտանական աջակցություն ստացող միապետությունը միացել է այս վիլայեթներին, և 1921 թվականին ստեղծվել է մեկ թագավորություն Իրաքի Ֆայսալ I թագավորի գլխավորությամբ։ 1932 թվականին Հաշիմյանների Իրաքի թագավորությունը անկախություն է ձեռք բերել Մեծ Բրիտանիայից։ 1958 թվականին միապետությունը կործանվել է և ստեղծվել է Իրաքի Հանրապետությունը։ Իրաքում 1968-2003 թվականների ընթացքում իշխել է արաբական սոցիալիստական Բաաթ կուսակցությունը։ 2003 թվականին ԱՄՆ և նրա դաշնակիցների՝ Իրաք ներխուժումից հետո Սադամ Հուսեյնի Բաաթ կուսակցություն իշխանությունից հեռացվել է, և 2005 թվականին անցկացվել են բազմակուսակցական խորհրդարանական ընտրություններ։ ԱՄՆ ներկայությունն Իրաքում ավարտվել է 2011 թվականին, սակայն Իրաքի ապստամբությունը շարունակվել է և ավելի է ուժեղացել, երբ Սիրիական քաղաքացիական պատերազմի զինյալները ներթափանցել են պետություն։ Ապստամբությունից բացի ավելի կործանիչ ուժեր հայտնվեցին, որոնք իրենց կոչում էին Իրաքի և Լևանտի իսլամական պետություն, և գրավեցին երկրի հյուսիսային և արևմտյան հատվածները։ Այսօր այն հիմնականում պարտության է մատնվել։ Իրաքի Քուրդիստանի հետ կապված վեճերը, սակայն, շարունակվում են։ 2017 թվականի սեպտեմբերի 25-ին Իրաքի Քուրդիստանը հանրաքվե է անցկացրել ինքիշխանություն ձեռք բերելու համար։ 2017 թվականի դեկտեմբերի 9-ին Իրաքի վարչապետ Հայդեր ալ-Աբադին հայտարարել է, որ հաղթանակ է տարել ԻԼԻՊ-ի նկատմամբ այն բանից հետո, երբ Իրաքում այս խումբը կորցրել է իր տիրույթները։

Իրաքը դաշնային խորհրդարանական հանրապետություն է, որը կազմված է 19 նահանգներից և մեկ ինքնավար շրջանից (Իրաքի Քուրդիստան)։ Պետության պաշտոնական կրոնը իսլամն է։ Մշակութային առումով Իրաքը բավականին հարուստ ժառանգություն ունի ինչպես մինչիսլամական շրջանից, այնպես էլ հետիսլամական շրջանից, և հատկապես հայտնի է իր բանաստեղծներով։ Իրաքի նկարիչներն ու ճարտարապետները արաբական աշխարհում լավագույններից են, նրանցից շատերը նույնիսկ համաշխարհային մասշտաբով են հայտնի։ Իրաքը ՄԱԿ-ի, Արաբական պետությունների լիգայի, Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության, Արժույթի միջազգային հիմնադրամի, Չմիացած երկրների շարժման համահիմնադիրներից է։

Անվանում

Արաբերեն العراق (ալ-Իրաք) ձևը օգտագործվել է նաև մինչև 6-րդ դարը։ Անվան ծագումնաբանության տարբեր առաջարկնել կան։ Դրանցից մեկի համաձայն անունը ծագել է շումերական Ուրուք քաղաքի անունից և հետևաբար ունի շումերական ծագում, քանզի Ուրուքը շումերական Ուրուգ քաղաքի աքքադական անունն էր, որը իր մեջ ներառում էր շումերական «քաղաք» բառը՝ ՈւՐ։ Արաբական ժողովրդական ծագումնաբանության համաձայն բառը ունի «խորը արմատավորված, լավ ջրված, բարեբեր» իմաստները։

Միջնադարում գոյություն է ունեցել մի շրջան, որը կոչվել էʿIrāq ʿArabī («Արաբական Իրաք») և օգտագործվել է Ստորին Միջագետքի համար, ևʿIrāq ʿAjamī («Պարսկական Իրաք»), որն էլ օգտագործվել է Կենտրոնական և Արևմտյան Իրանի համար։ Տերմինը պատմականորեն վերաբերել է Համրինի լեռների հարավում ընկած հարթավայրի համար և չի ներառել ժամանակակից Իրաքի տարածքի հեռավոր հյուսիսային և արևմտյան շրջանները։ Նախքան 19-րդ դարի կեսերը Իրաքը նկարագրելու համար օգտագործվել է Արաբական Իրաք անվանումը։

Վաղ իսլամական շրջանում օգտագործվել է նաև սաուադ տերմինը Տիգրիս և Եփրատ գետերի բերուկային հարթավայրային շրջանը անվանելու համար՝ այն հակադրելով արաբական չոր անապատի հետ։ Իբրև արաբերեն բառ՝ عراق (ուրուք) նշանակում է «ափ», «եզր», ուստի ժողովրդական ծագումնաբանության համաձայն բառը նշանակել է «թեք լանջ», այսինքն՝ Ջեզիրեի բարձրավանդակի հարավային և արևելյան մասը, որը կազմում է «ալ-Իրաք Արաբիի» հյուսիսային և արևմտյան եզրը։

Արաբական արտասանությամբ [ʕiˈrɑːq], իսկ անգլերենում կա՛մ /ɪˈrɑːk/, կա՛մ /ɪˈræk/, իսկ ամերիկյան մեդիայում հազվադեպ կարելի է լսել նաև /aɪˈræk/ տարբերակը։

2005 թվականի սահմանադրության համաձայն պետության պաշտոնական անվանումն է Իրաքի Հանրապետություն (Jumhūrīyyat al-'Irāq)։

Պատմություն

Նախապատամական շրջան

Մ․թ․ա․ 65,000-35,000 թվականներին հյուսիսային Իրաքը նեանդերթալյան մշակույթի կենտրոն էր, որի հնագիտական մնացորդները հայտնաբերվել են Շանիդարի քարանձավում։ Այս նույն տարածաշրջանում են գտնվել նաև մի շարք նախանեոլիթական գերեզմանոցներ, որոնք թվագրվում են մոտավորապես մ․թ․ա․ 11,000 թվականով։

Մ․թ․ա․ մոտավորապես 10,000 թվականից ի վեր Իրաքը (Լևանտի և Փոքր Ասիայի հետ միասին) կովկասյան նեոլիթի մշակույթի (հայտնի է Նախախեցեղենային նեոլիթի Ա շրջան) կենտրոններից է, որտեղ էլ աշխարհում առաջին անգամ ի հայտ է եկել գյուղատնտեսությունն ու խոշոր եղջերավոր անասունների բուծումը։ Նեոլիթի հաջորդ շրջանը (հայտնի է Նախախեցեղենային նեոլիթի Բ շրջան) բնորոշվում է ուղղանկյուն տներով։ Այս նախախեցեղենային նեոլիթի դարաշրջանում մարդիկ օգտագործում էին քարից, գիպսից և այրված կրաքարից պատրաստված անոթներ։ Փոքր Ասիայում հայտնաբերված վանակատից գործիքները հանդիսանում են առևտրային վաղ հարաբերությունների գոյության ապացույց։

Մարդկության զարգացման համար կարևոր վայրերից են Ջառմոն (մ․թ․ա․ մոտ 7100), հալաֆական մշակույթը և ուբայդական շրջանը (մ․թ․ա․ 6500-3800)։ Այս շրջանները ցույց են տալիս գյուղատնտեսության, գործիքաշինության և ճարտարապետության զարգացման հետագա մակարդակները։

Հնագույն Իրաք

Գլանաձև կնիք, Հին բաբելոնական շրջան, մ․թ․ա․ մոտ 1800 թվական, հեմատիտ։ Թագավորը կենդանի է առաջարկում աստված Շամաշին։ Այս կնիքը հավանաբար ստեղծվել է Սիփարի արհեստանոցում"

Իրաքում պատմական շրջանը իրականում սկսվել է Ուրուքի դարաշրջանում (մ․թ․ա․ 4000-3100), երբ ստեղծվել են շումերական մի շարք քաղաքներ, օգտագործվել են ժայռապատկերները, գլանաձև կնիքները և արտադրվել են տարբեր ապրանքներ։

«Քաղաքակրթությունների օրրանը», փաստորեն, տերմին է, որն օգտագործվում է ժամանակակից Իրաքի համար՝ իբրև ամենավաղ քաղաքակրթության՝ շումերական քաղաքակրթության հայրենիք, որը զարգացել է Իրաքի հյուսիսում՝ Տիգրիս և Եփրատ գետերի բարեբեր հովտում, էնեոլիթի դարաշրջանում։ Հենց այստեղ մ․թ․ա․ մոտավորապես 4-րդ հազարամյակի վերջին է ստեղծվել աշխարհի առաջին գրային համակարգը և գրի առնված պատմությունը։ Շումերները առաջինն են եղել, որ օգտագործել են անիվ և ստեղծել քաղաք-պետություններ, հենց նրանց գրություններում կարելի է հանդիպել մաթեմատիկայի, աստղագիտության, աստղագուշակության, գրավոր օրենքների, բժշկության և կանոնակարգված կրոնի մասին առաջին տեղեկությունների։

Շումերների լեզուն մեկուսացված լեզու է։ Վաղ շումերական շրջանի խոշոր քաղաքներն են Էրիդու, Բադ-տիբիրա, Լարսա, Սիփար, Շուրուփակ, Ուրուք, Քիշ, Ուր, Նիպուր, Լագաշ, Գիրսու, Ումմա, Համազի, Ադաբ, Մարի, Իսին, Քութա, Դեր և Աքշաք։

Հյուսիսի քաղաքները, ինչպես օրինակ Աշուրը, Աբելան (ներկայիս Էրբիլ) և Արապպան (ներկայիս Քիրքուք), նույնպես պահպանվել են այն տարածքում, որը կոչվելու էր Ասորեստան մ․թ․ա․ 25-րդ դարում, սակայն, այն ժամանակ դրանք շումերական ղեկավարության տակ գտնվող կենտրոններ էին։

Աքքադի Նարամ-Սինի հաղթական ստելան

Բրոնզի դար

Մ․թ․ա․ 26-րդ դարում Լագաշի թագավոր Էանաթումը հիմնել է պատմության մեջ թերևս առաջին կայսրությունը՝ չնայած այն կարճ կյանք է ունեցել։ Ավելի ուշ Լուգալզագեսին՝ Ումմայի քուրմ-թագավորը, վերացրել է տարածաշրջանում Լագաշի դինաստիայի գերակայությունը, այնուհետև գրավել է Ուրուքը՝ դարձնելով այն իր մայրաքաղաքը։ Այնուհետև հռչակել է կայսրություն, որը ձգվում էր Պարսից ծոցից մինչև Միջերկրական ծով։ Հենց այս շրջանում էլ ձևավորվել է Գիլգամեշի էպոսը, որը ներառում էր Մեծ ջրհեղեղի մասին լեգենդը։

Մ․թ․ա․ 29-րդ դարից ի վեր աքքադական սեմական անունները սկսել են հայտնվել թագավորական ցուցակներում և քաղաք-պետությունների ադմինիստրատիվ փաստաթղթերում։ Աքքադի հստակ տեղադրության մասին որևէ կոնկրետ տեղեկություն չկա․ հայտնի չէ նաև, թե որտեղ է այն հասել իր հզորության գագաթանկետին։ Բնակչությունը խոսել է աքքադերեն, որ արևելասեմական լեզու է։

Մ․թ․ա․ 3-րդ հազարամյակում շումերների և աքքադների միջև ձևավորվում է մշակութային համակցությունը, որը տարածվում է ընդհուպ մինչև երկլեզվություն։ Շումերերենի և աքքադերենի փոխազդեցությունը ակնհայտ է բոլոր ոլորտներում՝ բառապաշարային, ձևաբանական, շարահյուսական և հնչյունաբանական։ Այս փոխազդեցությունը պատճառ է դարձել, որ գիտնականները շումերերենը և աքքադերենը համարեն մ․թ․ա․ 3-րդ հազարամյակի լեզվական միություն։ Այս դարաշրջանից ի վեր Իրաքի քաղաքակրթությունը հայտնի է դարձել որպես շումեր-աքքադական։

Մ․թ․ա․ 29-24-րդ դարերում Իրաքի թագավորությունների և քաղաք-պետությունների մի մասը ունեցել են աքքադերեն խոսող արքայատոհմեր, այդ թվում Ասորեստանը, Էկալատումը, Իսինը և Լարսան։

Շուրուպակում տղամադր ստրուկի և մի շինության վաճառքի փաստաթուղթ, մ․թ․ա․ մոտ 2600 թվական։

Այնուամենայնիվ, շումերները շարունակել են գերակա դիրք ունենալ մինչև Աքքադական կայսրության (մ․թ․ա․ 2335–2124) վերելքը, որի կենտրոնն Աքքադն էր կենտրոնական Իրաքում։ Սարգոն Աքքադացին, ով շումեր թագավորի ռաբշակեհն էր (տիտղոս, որը նշանակում է արքայազների ղեկավար), հիմնադրել է կայսրությունը և գրավել Իրաքի կենտրոնական և հարավային շրջանները քաղաք-պետությունները, իրեն է ենթարկեցրել Ասորեստանի թագավորներին՝ այսպիսով միավորելով շումերներին և աքքադացիներին մեկ պետության մեջ։ Այնուհետև Սարգոն թագավորը սկսել է ընդլայնել իր կայսրությունը՝ գրավելով Գութինը, Էլամը։ Նա նաև հաղթանակներ է տարել Հնագույն Սիրիայի ամովրհացիների և Էբլայի բնակիչների դեմ։

Մ․թ․ա․ 22-րդ դարի վերջին Աքքադական կայսրության անկումից հետո գութինցիները գրավել են հարավային շրջանները, մինչդեռ հյուսիսում Ասորեստանը վերահաստատել է իր անկախությունը։ Սրանց հաջորդել է շումերական վերածնունդը Նեոշումերական կայսրության տեսքով։ Շումերները Շուլգի թագավորի գլխավորությամն գրավել են ողջ Իրաքը բացի հյուսիսային հատվածներից, որը մոտենում էր Ասորեստանի սահմաններին, և իրենց գերիշխանությունն են հաստատել գութինցիների, էլամցիների և ամովրհցիների նկատմամբ՝ ոչնչացնելով առաջինին և ճնշելով վերջիններին։

Մ․թ․ա․ 2004 թվականին էլամականների նվաճմամբ վերջ է դրվել շումերական վերածնունդին։ Մինչև մ․թ․ա․ 21-րդ դարի կեսերը աքքադերենն օգտագործող Ասորեստանի թագավորությունը Իրաքի հյուսիսում գերակա դիրք է ընդնունել։ Ասորեստանը իր տիրույթները ընդարձակել է հյուսիս-արևելքում մինչև Լևանտ, կենտրոնական Իրաք և Փոքր Ասիայի արևելյան շրջաններ՝ ստեղծելով Հին Ասորական կայսրությունը (մ․թ․ա․ մոտ 2035–1750 թվականներ) Պուզուր-Աշուր I-ի, Սարգոն I-ի, Իլուշումայի և Էրիշում I-ի գլխավորությամբ։ Վերջինս այն ժամանակների համար առաջին մանրամասն գրի առնված օրենքների հեղինակն էր։ Հարավը բաժանվել է մի շարք աքքադախոս պետությունների, որոնցից ամենախոշորներն էին Իսինը, Լարսան և Էշնունան։

Մ․թ․ա․ 20-րդ դարի ընթացքում քանաանախոս ամովրհացիները սկսել են գաղթել դեպի հարավային Միջագետք։ Ի վերջո նրանք հարավում ստեղծել են փոքր աննշան թագավորություններ, ինչպես նաև սկսել են զավթել պահպանված քաղաք-պետությունների գահերը՝ Իսին, Լարսա և Էշնունա։

Այն ժամանակի փոքր թագավորություններից ամովրհացիների թագավորությունը, որը հիմնադրվել էր մ․թ․ա․ 1894 թվականին, իր սահմանների մեջ ներառում էր նաև ադմինիստրատիվ քաղաք Բաբելոնը։ Այն շուրջ մեկ դար աննշան թագավորություն է եղել՝ աչքի չընկնելով մի շարք այլ հին և հզոր պետությունների պատճառով՝ Ասորեստան, Էլամ, Իսին, Էշնունա և Լարսա։

Համմուրապին Շամաշից արքայական շքանշանները ստանալիս։ Համմուրապիի օրենսգրքի հուշակոթողի վերին հատվածում արված պատկեր։

Մ․թ․ա․ 1792 թվականին իշխանության է եկել ամովրհացիների ղեկավար Համմուարպին․ նա անմիջապես սկսել է կառուցել Բաբելոնը՝ փոքր քաղաքից դարձնելով մեծ քաղաք և իրեն հռչակել է թագավոր։ Համմուրապին գրավել է Իրաքի կենտրոնական և հարավային շրջանները, ինչպես նաև արևելքում Էլամը և արևմուտքում՝ Մարին, որից հետո երկարատև պատերազմ է սկսել ասորական թագավոր Իշմե Դագանի հետ տարածաշրջանում գերիշխանություն հաստատելու համար՝ ստեղծելով կարճ կյանք ունեցած Բաբելոնի թագավորությունը։ Մինչև մ․թ․ա․ 18-րդ դարի կեսերը շումերները կորցրել են իրենց մշակութային ինքնությունը և դադարել են գոյություն ունենալ՝ իբրև անջատ ժողովուրդ։ Գենետիկ և մշակութային հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Իրաքի հարավի ճահիճների արաբները նրանց ժամանակակից ամենամոտ ժառանգներն են։

Հենց Համմուապիի ժամանակներից էլ հարավային Իրաքը հայտնի է դարձել Բաբելոն անունով, մինչդեռ հյուսիսային շրջանները շատ վաղուց միացվել էին Ասորեստանին։ Այնուամենայնիվ, նրա կայսրությունը կարճ կյանք է ունեցել և արագորեն փլուզվել է նրա մահից հետո։ Արդյունքում թե՛ Ասորեստանը, թե՛ հարավային Իրաքը Սիլենդի դինաստիայի գլխավորությամբ կրկին հայտնվել են բնիկ աքքադացիների ձեռքում։ Ամովրհացիները շարունակել են կառչել ավելի թույլ և փոքր Բաբելոնի իշխանությունից մինչև հնդեվրոպական լեզվով խոսող և Փոքր Ասիայում տարածվող Խեթական կայսրությունը վերջնականապես գրավել է այն մ․թ․ա․ 1595 թվականին։ Այնուհետև մեկ այլ օտար ժողովուրդ՝ մեկուսացած լեզվով խոսող քասիթները, որ ծագում էին Հնագույն Իրանի Զագրոսյան լեռներից, իրենց գերիշխանությունն են հաստատել Բաբելոնում՝ ղեկավարելով գրեթե 600 տարի, որի արդյունքում էլ դարձել են ամենաերկար կառավարած արքայատոհմը Բաբելոնում։

Փաստորեն Իրաքը բաժանվել է երեք պետությունների՝ հյուսիսում Ասորեստան, հարավային կենտրոնական շրջանում՝ քասիթների Բաբելոն, հեռավոր հարավում՝ Սիլենդների դինաստիա։ Վերջինս ի վերջո նվաճվել է քասիթների Բաբելոնի կողմից մ․թ․ա․ մոտ 1980 թվականին։

Միջին Ասորական կայսրությունը համարում էր Ասորեստանը ժամանակի հայտնի պետություններից ամենահզորը։ Աշուր-ուբալիթ I-ի արշավանքների արդյունքում Ասորեստանը ոչնչացրել է խուռիական Միտաննի կայսրությունը, Խեթական կայսրությունից գրավել հսկայական տարածքներ, քասիթներից գրավել է հյուսիսային Բաբելոնը, ստիպել է Եգիպտական կայսրությանը հեռանալ տարածաշրջանից և պարտության է մատնել էլամցիներին, փռյուգիացիներին, քանաանցիներին, փյունիկեցիներին, դիլմունցիներին, գութինցիներին, կիլիկիացիներին և արամեացիներին։ Իր հզորության գագաթնակետին այս կայսրությունը ձգվում էր Կովկասից մինչև Դիլմուն (ներկայիս Բահրեյն), Միջերկրականի ափերին գտնվող Փյունիկիայից մինչև Զագրոսի լեռներ։ Մ․թ․ա․ 1235 թվականին Բաբելոնի գահին է բարձրացել Ասորեստանի Թուքուլթի-Նինուրթա I թագավորը՝ այսպիսով դառնալով առաջինբնիկ միջագետքցին, ով դարձել է պետության ղեկավար։

Բրոնզի դարի անկման ընթացքում (մ․թ․ա․ 1200–900) Բաբելոնը, երկար ժամանակ մնալով Էլամի և Ասորեստանի տիրապետության, քաոսային վիճակում էր հայտնվել։ Ասորեստանի և Էլամի կողմից քասիթները իշխանությունից հեռացվել էին՝ թույլ տալով առաջին անգամ բնիկ միջագետքցի թագավորներին ղեկավարել Բաբելոնում՝ չնայած հաճախ իշխանությունը հայտնվում էր նաև ասորական կամ էլամցի թագավորի ձեռքում։ Սակայն այս արևելասեմական աքքադական թագավորները ի վիճակի չէին կանգնեցնել հարավային Իրաք ներխուժող արևմտասեմական գաղթյալների հոսքը, իսկ մ․թ․ա․ 11-րդ դարում արամեացիները և սութեանցիները Բաբելոն են մտել Լևանտից, որին հաջորդել են մ․թ․ա․ 10-9-րդ դարերում արամեացիների հետ կապված քաղդեացի գաղթյալների հոսքը Բաբելոն։

Իսրայելի թագավոր Յեհուն խոնարհվում է Ասորեստանի Սալմանասար III-ի առջև, մ․թ․ա․ 825 թվական։

Երկաթի դար

Ասորեստանում նկատված անկումից որոշ ժամանակ անց սկսվել է Նեոասորական կայսրության ընդլայնման գործընթացը (մ․թ․ա․935–605 թվականներ)։ Սա տարածաշրջանի երբևէ գոյություն ունեցած ամենամեծ կայսրությունն էր, իսկ Ադադ-Նիրար II-ի, Աշուրնասիրապալի, Սալմանասար III-ի, Շամիրամի, Թիգլաթպալասար III-ի, Սարգոն II-ի, Սինաքերիբի, Ասարհադոնի և Աշուրբանիպալի գլխավորությամբ Իրաքը դարձել է կայսրության կենտրոնը, որը ձգվում էր արևելքում Պարսկաստանից, Էլամից մինչև արևմուտքում Կիպրոս և Անտիոք, և հյուսիսում Կովկասից մինչև հարավում Եգիպտոս, Նուբիա և Արաբիա։

Արաբներն ու քաղդիացիները առաջին անգամ գրավոր պատմության մեջ (մ․թ․ա․ մոտ 850) հիշատակվել են Սալմանասար III-ի տարեգրության մեջ։

Հենց այս ժամանակաշրջանում է իր վրա աքքադական ազդեցություն կրած արևելյան արամեերենը ընդունվել ասորիների կողմից՝ իբրև լինգվա ֆրանկա իրենց հսկայածավալ կայսրության համար, և Միջագետքի արամեերենը սկսել է դուրս մղել աքքադերենին՝ դառնալով Ասորեստանի և Բաբելոնի բնակչության խոսակցական լեզուն։ Այս լեզվից մնացած բարբառները մինչ օրս պահպանվում են հարավային Իրաքի մանդեացիների և հյուսիսային Իրաքի ասորիների շրջանում։

Մ․թ․ա․ 7-րդ դարի վերջին Ասորեստանը մասնատվել է դաժան քաղաքացիական պատերազմների պատճառով՝ թուլանալով այնքան, որ նրա նախկին սուբյեկտների կոալիցիան՝ բաբելոնացիներ, քաղդիացիներ, մարեր, պարսիկներ, պարթևներ, սկյութներ և կիմերներ, կարողացել է հարձակվել Ասորեստանի վրա՝ ի վերջո պատճառ դառնալով մ․թ․ա․ 605 թվականին կայսրության կործանման։

Նինվեի հյուսիսային պալատից առյուծի որսի ցայտաքանդակ, մ․թ․ա․ 645–635 թվականներ։

Բաբելոնյան և պարսկական շրջաններ

Կարճատև գոյատևած Նեոբաբելոնյան կայսրությունը (մ․թ․ա․ 620–539) փոխարինել է Ասորեստանին։ Այս կայսրությունը չի կարողացել ձեռք բերել նախորդի հզորությունը, չափերն ու երկարակեցությունը, այնուամենայնիվ, նրա գերիշխանության տակ է եղել Լևանտը, Քանանը, Արաբիան, Իսրայելը և Հուդայի թագավորությունը, այն նաև պարտության է մատնել Եգիպտոսին։ Սկզբնապես Բաբելոնը գտնվում էր օտար արքայատոհմի՝ քաղդիացիների տիրապետության տակ, ովքեր մ․թ․ա․ 10-9-րդ դարերի սկզբին գաղթել էին և հաստատվել այս տարածաշրջանում։ Ամենահայտնի թագավորներից Նաբուգոդոնոսոր II-ը կռվել է մեկ այլ օտար ղեկավարի՝ ամովրհացի թագավոր Համմուրապիի հետ, ով ևս Բաբելոնի մեծ թագավորներից էր։ Սակայն մինչև 556 թվականը ծնունդով ասորի Նաբոնիդուսը և նրա որդի ու խնամակալ Բելշազարը քաղդիացիների ձեռքից խլել են իշխանությունը։

Մ․թ․ա․ 6-րդ դարում հարևան Պարսկաստանի թագավոր Կյուրոս Բ Մեծը պարտության է մատնել Նեոբաբելոնյան կայսրությանը Ուպիսի ճակատամարտում, որից հետո շուրջ երկու դար Բաբելոնը եղել է Աքեմենյան կայսրության տիրապետության տակ։ Աքեմենյանները Բաբելոնը դարձրել են իրենց մայրաքաղաքը։ Քաղդիացիները և Քաղդիան այս շրջանում վերացել են՝ չնայած Ասորեստանն ու Բաբելոնը շարունակել են գոյատևել և նույնիսկ բարգավաճել Աքեմենյանների ղեկավարության տակ։ Պարսիկների տիրապետության տակ շատ փոփոխություններ տեղի չեն ունեցել, երեք դար ասորական ղեկավարության տակ գտնվելուց հետո նրանց թագավորները սկսել են իրենց համարել Աշուրբանիպալի ժառանգորդ, արդյունքում նրանք վերականգնել են ասորական կայսրեական արամեերենը՝ իբրև կայսրության լեզու, պահպանել են նաև ասորական կայսերական ենթակառուցվածքները, արվեստում և ճարտարապետության մեջ ասորական ոճը։

Սելևկյանների կայսրությունը (դեղինով) Սելևկիա մայրաքաղաքով, որը գտնվում էր Բաբելոնից հյուսիս՝ Տիգրիսի ափին։

Մ․թ․ա․ 4-րդ դարի վերջին Ալեքսանդր Մակեդոնացին գրավել է տարածաշրջանը, արդյունքում երկու դար տարածաշրջանը մնում է հելլենիստական Սելևկյանների տիրապետության տակ։ Սելևկյանները ներկայացրել են հնդխեթական և հունական Սիրիա եզրը տարածաշրջանի համար։ Երկար դարեր շարունակ այս անունը կիրառվել է հնդեվրոպական Ասորեստան բառի նշանակությամբ և վերաբերել է միայն Ասորեստանին, սակայն Սելևկյանները սկսել են տերմինն օգտագործել նաև Լևանտի (Արամ) համար, որի արդյունքում հունահռոմեական աշխարհում ասորիներին և Ասորեստանը, արամեացիներին և Լևանտը կոչելու համար օգտագործվել է Սիրիա և սիրիացիներ տերմինը։

Պարսկաստանի պարթևները (մ․թ․ա․ 247-մ․թ․ 224) գրավել են տարածաշրջանը Պարթևստանի թագավոր Միհրդատ I-ի օրոք (մ․թ․ա․ 171-138 թվականներ)։ Հռոմեացիները Սիրիայից բազմիցս գրավել են արևմտյան հատվածները՝ Ասորեստանում հիմնելով Assyria Provincia (Ասորեստանի հռոմեական նահանգը)։ Արդեն 1-3-րդ դարերում քրիստոնեությունը սկսել է տարածում գտնել Իրաքում, իսկ Ասորեստանը դարձել է ասորական քրիստոնեության՝ Արևելքի եկեղեցի, և ասորական գրականության կենտրոն։ Պարթևական դարաշրջանում հյուսիսում ձևավորվել են մի շարք անկախ պետություններ՝ Ադիաբենե, Օսրոյենե, Հաթրա և Աշուր։

2-րդ դարում բարգավաճած պարթևական Հաթրա քաղաքում պարզ երևում է դասական և պարթևական ճարտարապետության և արվեստի եզակի միախառնում։

Պարսկաստանի Սասանյանները Արտաշիր I-ի գլխավորությամբ վերացրել են Պարթևական կայսրությունը և 224 թվականին գրավել տարածաշրջանը։ 240-250-ական թվականներին Սասանյանները աստիճանաբար գրավել են անկախ պետությունները, իսկ 256 թվականին՝ Աշուրը։ Այսպիսով՝ շուրջ 4 դար տարածաշրջանը եղել է Սասանյան կայսրության մի նահանգ, ինչպես նաև առաջնագիծ և ռազմադաշտ Բյուզանդական կայսրության և Սասնյանների միջև։ Երկու կայսրությունների միմյանց թուլացման քաղաքականության արդյունքում 7-րդ դարի կեսերին արաբա-մուսուլմանական ուժերը գրավել են Պարսկաստանը։

Միջին դարեր

7-րդ դարում արաբա-մուսուլմանական նվաճման արդյունքում իսլամը տարածում է գտել Իրաքում, և նկատվել է արաբների ներհոսք։ Ռաշիդուն խալիֆայության ժամանակաշրջանում Մուհամմադ մարգարեի զարմիկ և փեսա Ալին 4-րդ խալիֆ դառնալուց հետո մայրաքաղաքը տեղափոխել է Քուֆա։ 7-րդ դարում Օմայյան խալիֆայությունը Իրաքը ղեկավարել է Դամասկոսից։ (Սակայն եղել է նաև անկախ և առանձին Կորդովայի խալիֆայությունը Իբերիայում։)

Աբբասյան խալիֆայությունը իր հզորության գագաթնակետին, մոտ 850 թվական։

8-րդ դարում Աբբասյան խալիֆայությունը կառուցել է Բաղդադը և դարձրել այն մայրաքաղաք, որը կարճ ժամանակում դարձել է և շուրջ 5 դար պահպանել է իր նշանակությունը արաբների և մուսուլմանների համար՝ իբրև մետրոպոլիս։ Բաղդադը միջնադարի ամենաբազմազան մշակույթներն ունեցող քաղաքն է եղել, որի բնակչությունը հասել է միլիոնի։ Այն եղել է նաև կրթության կենտրոն Իսլամի ոսկե դարում։ Մոնղոլները ոչնչացրել են քաղաքն ու այրել նրա գրադարանը 13-րդ դարում Բաղդադի պաշարման ժամանակ։

1257 թվականին Հուլաղու խանը հավաքել է մեծ քանակությամբ զորք՝ Մոնղոլական կայսրության ուժերի մեծ մասը, Բաղդադը գրավելու համար։ Երբ նրանք հասել են Բաղդադ, Հուլաղու խանւ պահանջել է հանձնվել, սակայն Աբբասյան վերջին խալիֆ Ալ-Մուսթասամը հրաժարվել է։ Սա զայրացրել է Հուլաղուին, ով չէր կարող տանել դիմադրությունը, ուստի նա պաշարել է Բաղդադը, գրավել այն և կոտորել բնակչության մեծ մասին։ Սպանվածների ընդհանուր քանակը հաշվարկվում է 200,000 մինչև մեկ միլիոն։

Մոնղոլները ոչնչացրել են Աբբասյան խալիֆայությունը և Բաղդադի Իմաստության տունը, որտեղ պահպանվում էին արժեքավոր և պատմական նշանակություն ունեցող անհամար փաստաթղթեր։ Դրանից հետո քաղաքն այլևս չի կարողացել վերականգնել իր նշանակությունը՝ իբրև մշակութային կենտրոն։ Որոշ պատմաբաններ հավատում են, որ մոնղոլական նվաճումների արդյունքում ոչնչացել է ոռոգման ողջ համակարգը, որը գոյություն է ունեցել Միջագետքում մի ամբողջ հազարամյակ։ Պատմաբանները նշում են նաև, որ տեղի ունեցած ռազմական գործողությունների պատճառով գյուղատնտեսությունն անկում է ապրել՝ հանգեցնելով հողի աղակալման։

Բաղդադի գրավումը մոնղոլների կողմից։

14-րդ դարի կեսերին Սև մահը ավերածություններ է իսլամական աշխարհում։ Ըստ որոշ հաշվարկների Միջին Արևելքում բնակչության մեկ երրորդը զոհ է գնացել այս համաճարակին։

1401 թվականին մոնղոլական ծագում ունեցող Լենկթեմուրը գրավել է Իրաքը։ Բաղդադի գրավումից հետո քաղաքի 20,000 բնակիչներ կոտորվել են։ Լենկթեմուրը հրամայել է իր զինվորներին վերադառնալ յուրաքանչյուրը երկու կտրված գլխով (շատերը ստիպված էին գլխատել արշավանքի սկզբում բռնված իրենց գերիներին, որպեսզի կատարեն Լենկթեմուրի հրամանը)։ Լենկթեմուրը կոտորել է նաև ասորի բնիկ քրիստոնյաների, որոնք մինչ այդ հյուսիսային Միջագետքի բնակչության մեծամասնությունն էին կազմում, և հենց այս ժամանակ էլ ամայացել է հնագույն ասորական քաղաք Աշուրը։

Օսմանյան Իրաք

1803 թվականի Նոր ատլասը, որը ցույց է տալիս Իրաք կոչվող տարածքի բաժանումը «Ալ-Ջազիրայի» (վարդագույն), «Քուրդիստանի» (կապույտ), «Իրաքի» (կանաչ) և «Աշ-Շամի» (դեղին)։

14-րդ դարի վերջին և 15-րդ դարի սկզբին Իրաքի տարածքը գտնվել է Քարա-Քոյունլու թուրքմենների գերիշխանության տակ։ 1466 թվականին Աք-Քոյունլու թուրքմենները պարտության են մատնել Քարա-Քոյունլուներին և իրենց տիրապետությունը հաստատել տարածաշրջանում։ 16-րդ դարի սկզբներին՝ 1508 թվականին, ինչպես Աք-Քոյունլուների մյուս տիրույթները, այնպես էլ Իրաքը հայտնվել է իրանյան Սեֆյանների տիրապետության տակ։ Օսմանա-պարսկական պատերազմների ընթացքում Իրաքը մշտապես կռվախնձոր է եղել Սեֆյան Պարսկաստանի և հարևան Օսմանյան կայսրության միջև։

Սեֆյան Իրանի հետ մղվող պատերազմի արդյունքում 1639 թվականին Ղասրե Շիրինի պայմանագրով ներկայիս Իրաքի մեծ մասն ի վերջո անցել է Օսմանյան կայսրությանը՝ իբրև Բաղդադի էյալեթ։ Օսմանյան ղեկավարության գրեթե ամբողջ ընթացքում (1533-1918 թվականներ) ներկայիս Իրաքի տարածքը ռազմադաշտ է դարձել տարածաշրջանային կայսրությունների և ցեղային դաշինքների միջև։

Մինչև 17-րդ դարը Սեֆյանների հետ շարունակական պատերազմը թուլացրել են Օսմանյան կայսրության ուժերը և հանգեցրել նրա իշխանության թուլացմանը նահանգներում։ Քոչվոր բնակչությունը մեծ չափերի է հասել Արաբական թերակղզում՝ պայմանավորված Նաջդից բեդվինների ներթափանցմամբ։ Բեդվինների հարձակումները այս տարածքների վրա հնարավոր չի եղել կանգնեցնել։

1747-1831 թվականներին Իրաքը գտնվել է վրացական ծագմամբ Մամլուքյան դինաստիայի տիրապետության տակ, որոնց հաջողվել է ինքնավարություն ձեռք բերել Բարձր դռնից, ճնշել ցեղային ընդվզումները, սանձահարել ենիչերիների իշխանությունը, վերականգնել կարգ ու կանոնը և տնտեսության ու ռազմական ոլորտներում ներկայացնել մոդեռնիզացման ծարգիրը։ 1831 թվականին օսմանցիներին հաջողվել է տապալել մամլուքներին և իրենց տիրապետությունը հաստատել Իրաքի վրա։ Իրաքի բնակչությունը, որը 800 թվականի հաշվարկներով շուրջ 30 միլիոն էր, 20-րդ դարի սկզբին կազմում էր 5 միլիոն։

Անգլիացի հնէաբան Օստին Հենրի Լայարդը հնագույն ասորական Նինվե քաղաքում, 1852 թվական։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Օսմանյան կայսրությունը Գերմանիայի և Առանցքի պետությունների դաշնակիցն էր։ Առանցքի պետությունների դեմ Միջագետքի արշավանքի ժամանակ բրիտանական ուժերը գրավել են երկիրը և սկզբում պարտություն կրել թուրքական զորքից Քութի պաշարման ժամանակ (1915-1916 թվականներ)։ Սակայն շուտով Մեծ Բրիտանիային հաջողվել է նախաձեռնությունն իր ձեռքը վերցնել և աջակցություն ստանալ տեղացի արաբներից և ասորիներից։ 1916 թվականին Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան կնքել են Սայքս-Պիկոյի պայմանագիրը, որով պատերազմի ավարտից հետո բաժանվելու էր Արևմտյան Ասիան այս երկու պետությունների միջև։ Բրիտանական ուժերը համախմբվել և 1917 թվականին գրավել են Բաղդադը և պարտության մատնել օսմանյան զորքին։ 1918 թվականին զինադադար է կնքվել։ Միջագետքի արշավանքի ժամանակ բրիտանացիները կորցրել են 92,000 զինվոր։ Օսմանյան կողմի կորուստների մասին հստակ փաստեր չկան, սակայն բրիտանացիները գերեվարել են 45,000 ռազմագերիների։ Մինչև 1918 թվականը Մեծ Բրիտանիան 410,000 մարդ է տեղակայել տարածաշրջանում, որոնցից 112,000 մարտական ուժեր էին։

Բրիտանական մանդատ և անկախ թագավորություն

Հիմնական հոդված՝ Իրաքի թագավորություն

Բրիտանական զորքերը Բաղդադում, 1941 թվականի հունիս։

Մինչև 20-րդ դարում Օսմանյան կայսրության բաժանում ներկայիս Իրաքի տարածքը Օսմանյան կայսրության մի շրջանն էր։ Այն կազմված էր երեք նահանգներից, որոնք օսմաներենով հայտնի են վիլայեթներ անունով, Մոսուլի վիլայեթ, Բաղդադի վիլայեթ և Բասրայի վիլայեթ։ Այս երեք նահանգները միավորվել են մեկ թագավորության մեջ այն ժամանակ, երբ Իրաքը դարձել է Ազգերի Լիգայի մանդատ՝ գտնվելով Բրիտանական վերահսկողության տակ և կրելով «Իրաքի պետություն» անունը։ Մեծ Բրիտանիան Իրաքում հաստատել է իր դրածո Հաշիմիտյան թագավոր Ֆայսալ I-ին, ում ֆրանսիացիները դուրս էին մղել Սիրիայից։ Նմանապես բրիտանական ղեկավարությունը ընտրել է սուննի արաբ էլիտայի ներկայացուցիչների կառավարության և նախարարական պաշտոնների նշանակելու համար։

Պայմանավորված աճող ծախսերով և Թայմսում պատերազմի հերոս Լոուրենսի հանրային բողոքներով՝ Մեծ Բրիտանիան ստիպված է եղել 1920 թվականի հոկտեմբերին Արնոլդ Վիլսոնի փոխարեն նոր Քաղաքացիական կոմիսար նշանակել Սըր Փերսի Քոքսին։ Քոքսին հաջողվել է ճնշել ապստամբությունը, սակայն միևնույն ժամանակ նա պատասխանատու է եղել Իրաքի սուննի փոքրամասնության հետ սերտ համագործակցության քաղաքականության հաստատման համար։ 1920-ական թվականներին վերացվել է ստրկության ինստիտուտը։

1932 թվականին Ֆայսալ թագավորի պնդմամբ Մեծ Բրիտանիան անկախություն է շնորհել Իրաքի թագավորությանը՝ չնայած Մեծ Բրիտանիան պահպանել է իր ռազմաբազաները և տեղաշարժվելու իրավունքը։ 1933 թվականին Ֆայսալ թագավորի մահից հետո Գազի թագավորը դարձել է զուտ անվանական ղեկավար․ նրա իշխանությունը թուլացել է ռազմական հեղաշրջումների փորձերի պատճառով մինչև 1939 թվականի իր մահը։ Գազիին հաջորդել է նրա անչափահաս որդին՝ Ֆայսալ II-ը։ Այս շրջանում խնամակալ է եղել Աբդ ալ-Իլահը։

1941 թվականի ապրիլի 1-ին Ռաշիդ Ալի ալ-Գայլանին և Ոսկե քառակուսու անդամները ռազմական հեղաշրջում են կազմակերպել և տապալել են Աբդ ալ-Իլահի կառավարությանը։ Դրան հաջորդած անգլո-իրաքյան պատերազմի ժամանակ Միացյալ Թագավորությունը (որը դեռևս պահպանել էր Իրաքում ռազմաօդային բազաները) գրավել է Իրաքը՝ վախենալով, որ Ռաշիդ Ալիի կառավարությունը կարող է կտրել նավթի մատակարարումը Արևմուտքի երկրներին Առանցքի ուժերի հետ ունեցած կապերի պատճառով։ Պատերազմը սկսվել է մայիսի 2-ին, և Մեծ Բրիտանիան հավատարիմ ասորական զինված ուժերի հետ պարտության է մատնել Ալ-Գայլանիի ուժերին՝ ստիպելով զինադադար կնքել մայիսի 31-ին։

Ռազմական օկուպացիային հաջորդել է Հաշիմյանների միապետության նախահեղափոխական կառավարության վերականգնումը։ 1947 թվականի հոկտեմբերի 26-ին օկուպացիան ավարտվել է, սակայն Մեծ Բրիտանիան մինչև 1954 թվականը պահպանել է իր ռազմաբազաները Իրաքում, որից հետո ասորական զինված ուժերը ցրվել են։ Օկուպացիայի ժամանակ ղեկավարները և Հաշիմյանների միապետությունից մնացածները Նուրի աս-Սաիդն ու Աբդ ալ-Իլահն էին, որոնցից առաջինը ինքնիշխան վարչապետ էր եղել 1930-1932 թվականներին, իսկ վերջինը նախկին խնամակալ էր, ով այժմ ծառայում էր իբրև Ֆայսալ II թագավորի խորհրդական։

Հանրապետություն և Բաասական Իրաք

Հիմնական հոդված՝ Իրան-իրաքյան պատերազմ

1958 թվականի Հուլիսի 14-ի հեղաշրջում։

1958 թվականին տեղի ունեցած Հուլիսի 14-ի հեղաշրջումը ղեկավարում էր գեներալ Աբդ ալ-Քարիմ Կասիմը։ Այս ապստամբությունը բնույթով խիստ հակաիմպերիալիստական և հակամիապետական էր և ուներ սոցիալիստական տարրեր։ Հեղաշրջման ընթացքում բավականին շատ մարդիկ են սպանվել՝ այդ թվում Ֆայսալ II թագավորը, Աբդ ալ-Իլահը և Նուրի աս-Սաիդը։ Կասիմ Իրաքում ռազմական իշխանություն էր հաստատել և 1958 թվականին նա սկսել է մի քաղաքականություն վարել, որով ստիպողաբար նվազեցրել է մի շարք քաղաքացիներին պատկանող հողերի քանակը և իրականացրել է հողերի վերաբաժանում։ Նրան տապալել է գնդապետ Աբդուլ Սալամ Արիֆը 1963 թվականի փետրվարյան հեղաշրջման ժամանակ։ 1966 թվականին վերջինիս մահից հետո նրան հաջորդել է եղբայրը՝ Աբդուլ Ռահման Արիֆը, ով 1968 թվականին տապալվել է Բաաս կուսակցության կողմից։ Ահմեդ Հասան ալ-Բաքրը դարձել է Բաաս կուսակցությունից Իրաքի առաջին նախագահը, սակայն աստիճանաբար շարժումն անցել է Սադամ Հուսեյնի վերահսկողության տակ, ով ստանձնել է Հեղափոխական հրամանատարական խորհրդի, իսկ 1979 թվականի հուլիսին նաև Իրաքի գերագույն գործադիր մարմնի նախագահությունն ու վերահսկողությունը։

1979 թվականին Իրանում տեղի է ունեցել Իսլամական հեղափոխությունը։ Երկու պետությունների միջև ամիսներ շարունակ սահմանային բախումներ են տեղի ունեցել, իսկ 1980 թվականի սեպտեմբերին Սադամ Հուսեյնը պատերազմ է հայտարարել Իրանին՝ սկսելով Իրան-իրաքյան պատերազմը (կամ Ծոցի առաջին պատերազմ)։ Իրանում հետհեղափոխական քաոսային իրավիճակից օգտվելով՝ Իրաքը կարողացել է Իրանի հարավ-արևմուտքում գրավել մի շարք շրջաններ, սակայն Իրանը երկու տարվա ընթացքում վերագրավել է այդ տիրույթները, իսկ հաջորդ 6 տարիների ընթացքում Իրանը հարձակողական դիրքում էր։ Պատերազմը, որն ավարտվել է 1988 թվականին փակուղային իրավիճակում հայտնվելով, 1-1,5 միլիոն մարդկանց մահվան պատճառ է դարձել։ 1981 թվականին Իսրայելի ռազմաօդային ուժերը ռմբակոծել են Իրաքի միջուկային նյութերի փորձարկման ռեակտորը, որը ՄԱԿ-ի կողմից խստիվ քննադատվել է։ Իրանի դեմ 8-ամյա պատերազմի ընթացքում Սադամ Հուսեյնը օգտագործել է մեծ քանակությամբ քիմիական զենքեր։ Իրան-իրաքյան պատերազմի վերջին փուլում Բաասական Իրաքի վարչակարգը իրականացրել է Ալ-Անֆալի գործողությունը, որը ցեղասպանական գործողություն էր Իրաքի քրդերի դեմ․ դրա արդյունքում սպանվել է 50,000-100,000 քաղաքացի։ Իրաքում 1991 թվականի ապստամբությունների ժամանակ ևս քիմիական զենքեր են օգտագործվել Իրաքի շիա քաղաքացիների դեմ։

1990 թվականի օգոստոսին Իրաքը գրավել և բռնակցել է Քուվեյթը։ Սրա պատճառով Միացյալ Նահանգները ռազմական միջամտություն է կատարել Ծոցի առաջին պատերազմի ընթացքում։ Կոալիցիոն ուժերը սկսել է ռազմական թիրախները ռմբակոծել, որից հետո սկսել են 100 ժամանոց ցամաքային հարձակում Իրաքի ուժերի դեմ, որոնք տեղակայված էին Հարավային Իրաքում և Քուվեյթի տարածքում։

Իրաքի զինված ուժերը պատերազմի ընթացքում լրիվ սպառվել էին։ 1991 թվականին՝ պատերազմի ավարտից կարճ ժամանակ անց, իրաքցի քրդերը և շիաները մի շարք ապստամբություններ են իրականացրել Սադամ Հուսեյնի վարչակարգի դեմ, սակայն սրանք հաջողությամբ ճնշվել են՝ օգտագործելով իրաքյան անվտանգության ուժեր և քիմիական զենքեր։ Հաշվարկների համաձայն ավելի քան 100,000 մարդ, այդ թվում նաև քաղաքացիներ, սպանվել են։ Ապստամբության ընթացքում ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան և Թուրքիան, հիմք ընդունելով ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի 688-րդ բանաձևը, ստեղծել են իրաքյան ոչ թռիչքային գոտին քուրդ և շիա բնակչությանը Սադամ Հուսեյնի վարչակարգի հարձակումներից պաշտպանելու համար։

Սադամ Հուսեյնի հանդիպումը Դոնալդ Ռամսֆելդի հետ Իրան-իրաքյան պատերազմի ժամանակ։ Հուսեյնը կառավարել է 1979-2003 թվականներին։

Իրաքին պահանջ է ներկայացվել վերացնել քիմիական և կենսաբանական զենքերը, և ՄԱԿ-ը փորձել է հատուկ պատժամիջոցների միջոցով հարկադրել Սադամ Հուսեյնի կառավարությանը զինաթափ լինել և համաձայնվել զինադադարին։ Իրաքի կառավարությունը չի կատարել պահանջները, որի պատճառով էլ պատժամիջոցները շարունակվել են մինչև 2003 թվականը։ Իրաքի քաղաքացիական բնակչության վրա պատժամիջոցների ունեցած ազդեցությունը վիճարկելի թեմա է։ Տեսակետ կա, որ պատժամիջոցների պատճառով մանկական մահացությունը մեծ չափերի է հասել, սակայն վերջին հետազոտությունները ցույց են տվել, որ տվյալները պարզապես կեղծվել են իրաքյան կառավարության կողմից և իրականում «Իրաքում 1990 թվականից հետո և մասնավորապես պատժամիջոցների շրջանում մանկական մահացության աճ չի գրանցվել»։ 1996 թվականին ստեղծվել է նավթ սննդամթերքի դիմաց ծրագիրը, որի նպատակն էր թեթևացնել պատժամիջոցների ազդեցությունը։

Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական հարձակումներից հետո Ջորջ Բուշի վարչակազմը սկսել է ծրագրել Սադամ Հուսեյնի կառավարության տապալումը, և 2002 թվականի հոկտեմբերին ԱՄՆ Կոնգրեսը ընդունել է Իրաքի դեմ ԱՄՆ զինված ուժերի օգտագործման թույլտվության մասին համատեղ որոշումը։ 2002 թվականի նոյեմբերին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը ընդունել է 1441 բանաձևը և 2003 թվականի մարտին ԱՄՆ և դաշնակից ուժերը գրավել են Իրաքը։

2003-2007 թվականներ

2003 թվականին Իրաքյան պատերազմից կարճ ժամանակ անց Բաղդադի Ֆիրդուսի հրապարակում իջեցվել է Սադամ Հուսեյնի արձանը։

2003 թվականի մարտի 20-ին ԱՄՆ-ի կողմից ստեղծված կոալիցիան գրավել է Իրաքը այն հիմնավորմամբ, որ Իրաքը շարունակել է օգտագործել զանգվածային ոչնչացման զենքեր՝ խախտելով ՄԱԿ-ի 687 բանաձևը։ Այս ամենին որպես հիմք օգտագործվել են Բրիտանական կառավարության և Կենտրոնական հետախուզական վարչության կողմից տրամադրված փաստաթղթերը, սակայն հետագայում պարզ է դարձել, որ դրանք այնքան էլ վստահելի աղբյուր չեն։

Նվաճումից հետո ԱՄՆ ստեղծել է Դաշնակիցների ժամանակավոր իշխանությունը (այսուհետ՝ ԴԺԻ), որը կառավարելու էր Իրաքը։ 2003 թվականի մայիսին Փոլ Բրեմերը՝ ԴԺԻ-ի գլխավոր գործադիր տնօրենը, հրամայել է Իրաքի նոր կառավարությունից հեռացնել Բաաս կուսակցության անդամներին (ԴԺԻ հրաման 1) և ցրել իրաքյան բանակը (ԴԺԻ հրաման 2)։ Որոշման արդյունքում սուննի իրաքյան բանակը լուծարվել է, պետության նախկին կառավարության պաշտոնյաներին արգելվել է մասնակցություն ունենալ երկրի կառավարմանը, այդ թվում նաև 40,000 ուսուցիչների, ովքեր միացել էին Բաաս կուսակցությանը իրենց աշխատանքները պահպանելու նպատակով՝ այսպիսով օգնելով հեղափոխությունից հետո երկրում քաոսային մթնոլորտի տարածմանը։

2003 թվականի ամռանը ԱՄՆ-ի կողմից ղեկավարվող դաշինքի դեմ Իրաքի գաղտնի ոստականության և բանակի ներկայացուցիչները ապստամբություն են սկսել՝ ստեղծելով պարտիզանական ուժեր։ 2003 թվականի աշնանը ջիհադիստական խմբերը թիրախավորել են կոալիցիոն ուժերին։ 2003 թվականին ստեղծվել են սուննիական զինված ուժեր, օրինակ՝ Ջամաաթ աթ-Թահուիդ վալ-Ջիհադը, որը ղեկավարում էր Աբու Մուսաբ ալ-Զարքավին։ Ապստամբությունը բնորոշվում է նաև սուննիների և շիաների միջև ընթացքող բախումներով։ 2003 թվականի վերջերին Amnesty International-ը (Միջազգային համաներում) և Ասոշիեյթիդ փրեսը պատմել են Աբու Ղրայբի տանջանքների սկանդալի մասին։

2003 թվականի ամռանը Մուքթադա աս-Սադրի կողմից հիմնադրված շիական զինված ուժերը՝ Մահդիների բանակը, 2004 թվականի ապրիլին սկսել է կռվել Կոալիցիայի դեմ։ 2004 թվականին սուննի և շիա զինվորների կռվում էին իրար դեմ, 2004 թվականի հունիսին նրանք կռվում էին Իրաքի ժամանակավոր կառավարության դեմ, ինչպես նաև Կոալիցիոն ուժերի դեմ, ապրիլին՝ Ֆալուջայի առաջին ճակատամարտում, իսկ նոյեմբերին՝ Ֆալուջայի երկրորդ ճակատամարտում։ Սուննիական Ջամաաթ աթ-Թաուհիդ վալ-Ջիհադ զինված ուժերը 2004 թվականի հոկտեմբերին դարձել են Իրաքի Ալ-Քաիդա և սկսել են թիրախավորել ոչ միայն Կոալիցիոն ուժերին, այլև քաղաքացիներին, մասնավորապես շիա մուսուլմաններին՝ հետագայում սրելով էթնիկ լարվածությունը։

ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուսը Ալ Ֆաուի փողոցներում պարեկություն անելիս, 2003 թվականի հոկտեմբեր։

2005 թվականի հունվարին տեղի են ունեցել նվաճումից հետո առաջին ընտրություններ, իսկ հոկտեմբերին հաստատվել է նոր սահմանադրությունը, որից հետո դեկտեմբերին անցկացվել են խորհրդարանական ընտրությունները։ Սակայն ապստամբությունները սովորական էին դարձել, դրանք 2004 թվականի 26,496-ից 2005 թվականին դարձել էին 34,131։

2006 թվականի ընթացքում կռիվները շարունակվել են, և բռնությունները մեծ չափերի են հասել, ավելի շատ պատերազմի հանցագործությունները հանրային տարածում գտել․ Աբու Մուսաբ ալ-Զարքավին, ով Իրաքում Ալ-Քաիդայի առաջնորդն էր սպանվել է ԱՄՆ ուժերի կողմից և Իրաքի նախկին բռնապետ Սադամ Հուսեյնը դատապարտվել է մահվան մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների համար և կախաղան է բարձրացվել։ 2006 թվականի վերջին ԱՄՆ կառավարության Իրաքի ուսումնասիրության խումբը առաջարկել է ԱՄՆ-ին ավելի շատ ուշադրություն դարձնել Իրաքի ռազմական անձնակազմի վարժացեմանը և 2007 թվականի հունվարին ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Բուշը հայտարարել է, որ ԱՄՆ զորքերը դուրս են բերվում Իրաքից։

2007 թվականի մայիսին Իրաքի խորհրդարանը պահանջել է ԱՄՆ-ին զորքի դուրսբերման ժամանակացույց կազմել, և ԱՄՆ դաշնակիցները՝ ՄԲ և Դանիա, սկսել են իրենց ուժերը դուրս բերել երկրից։ Իրաքում տեղի ունեցած պատերազմը դարձել է 151,000-1,2 միլիոն իրաքցիների սպանության պատճառ։

2008 թվականից մինչ օրս

2008 թվականին կռիվները շարունակվել են և Իրաքի նորավարժ զինված ուժերը հարձակումներ են սկսել զինյալների դեմ։ Իրաքյան կառավարությունը կնքել է ԱՄՆ-Իրաք զինված ուժերի կարգավիճակի մասին համաձայնագիր, որը պահանջում էր ԱՄՆ զինված ուժերին դուրս գալ Իրաքի քաղաքներից մինչև 2009 թվականի հունիսի 30-ը և մինչև 2011 թվականի դեկտեմբերի 31-ը ամբողջությամբ լքել Իրաքի տարածքը։

2009 թվականի հունիսին ԱՄՆ զորքը անվտանգության պարտականությունները թողել է իրաքյան զինված ուժերին՝ չնայած նրանք շարունակել են աշխատել իրաքյան զինված ուժերի հետ նաև հեռանալուց հետո։ 2011 թվականի դեկտեմբերի 18-ի առավոտյան ԱՄՆ զորքերի վերջին զորակազմը լքել է երկրը՝ հեռանալով Քուվեյթի հետ սահմանի մոտակայքից։ Մինչև 2009 թվականի կեսերը ԱՄՆ զինված ուժերի դուրսբերումից հետո հանցագործությունն ու բռնությունները լայն տարածում գտան, սակայն չնայած այս կտրուկ աճին՝ 2009 թվականի նոյեմբերին Իրաքի Ներքին գործերի նախարարության պաշտոնյաները զեկույցներ են հրապարակել, ըստ որի քաղաքացիների մահացության գործակիցը նվազել է՝ հասնելով 2003 թվականի նվաճումից ի վեր ամենացածր աստիճանի։

2015 թվականի ռազմական դրությունը

2011 թվականին՝ ԱՄՆ զինված ուժերի դուրսբերումից հետո, ապստամբությունը շարունակվել է և Իրաքում պահպանվել է քաղաքական անկայունությունը։ 2011 թվականի փետրվարին Իրաքում տարածվել են Արաբական գարնան բողոքի ցույցերը, սակայն այս սկզբնական բողոքները չեն կարողացել տապալել կառավարությանը։ Իրաքի ազգային շարժումը, որը հիմնականում ներկայացված էր Իրաքի սուննի բնակչությամբ, մի քանի ամիս շարունակ բոյկոտել է Խորհրդարանի գործունեությունը (2011 թվականի վերջին և 2012 թվականի սկզբին)՝ հայտարարելով, թե շիական մեծամասնություն ունեցող կառավարությունը ձգտում է միանալ սուննիներին։

2012 և 2013 թվականներին բռնությունը հասել է իր գագաթնակետին, և Իրաքի ներսում գտնվող զինված խմբավորումները հանկարծակի են եկել, երբ սկսվել է Սիրիական քաղաքացիական պատերազմը։ Թե՛ սուննիները, թե՛ շիաները անցել են սահմանը, որպեսզի կռվեն Սիրիայում։ 2012 թվականի դեկտեմբերին սուննի արաբները բողոքի ցույց են սկսել կառավարության դեմ՝ հայտարարելով, թե վերջինս մեկուսացրել է իրենց։

2013 թվականի ընթացքում սուննի ռազմական խմբավորումները իրենց հարձակման թիրախ են դարձրել Իրաքի շիա բնակչությանը՝ նպատակ ունենալով թուլացնել Նուրի ալ-Մալիքիի կառավարության ինքնավստահությունը։ 2014 թվականին սուննի ապստամբները, ովքեր ահաբեկչական Իրաքի և Լևանտի իսլամական պետություն խմբի ներկայացուցիչներից էին, կարողացել են վերահսկողություն սահմանել Իրաքի մի քանի խոշոր քաղաքների նկատմամբ՝ Թիքրիթ, Մոսուլ և Ֆալուջահ, որի պատճառով հարյուր հազարավոր ներքին տեղահանված անձանց խմբեր են ձևավորվել։

2014 թվականի ապրիլի ընտրությունից հետո Նուրի ալ-Մալիքին դարձել է ժամանակավոր վարչապետ։

Օգոստոսի 11-ին Իրաքի բարձրագույն դատարանը հայտարարել է, որ վարչապետ Մալիքիի խմբակցությունը ամենամեծն է խորհրդարանում, որը նշանակում էր, որ Մալիքին մնալու է վարչապետ։ Օգոստոսի 13-ին, սակայն, Իրաքի նախագահը հանձնարարել է Հայդեր ալ-Աբադիին կազմավորել նոր կառավարություն, որից հետո ՄԱԿ-ը, ԱՄՆ-ն, ԵՄ-ն, Սաուդյան Արաբիան, Իրանը և Իրաքի քաղաքական գործիչները իրենց ցանկությունն են հայտնել, որ Իրաքը ունենա նոր ղեկավարություն, օրինակ՝ Հայդեր ալ-Աբադին։ Օգոստոսի 14-ին Մալիքին հրաժարական է տվել և աջակցել է ալ-Աբադիին «երկրի շահերը պաշտպանելու համար»։ ԱՄՆ կառավարությունը ողջունել է սա՝ այն համարելով Իրաքի միավորմանն ուղղված «մեծ քայլ»։ 2014 թվականի սեպտեմբերի 9-ին Հայդեր ալ-Աբադին նոր կառավարություն է կազմավորել և դարձել նոր վարչապետ։ Սուննիների, շիաների և քրդական խմբավորումների միջև պարբերաբար շարունակվող հակամարտությունը հանգեցրել է բանավեճերի, թե պետք է Իրաքը բաժանել երեք ինքնիշխան շրջանների՝ ներառելով սուննի Քուրդիստանը հյուսիս-արևելքում, Սուննիստանը՝ արևմուտքում և Շիաստանը՝ հարավ-արևելքում։

2014 թվականի առաջին կեսին ԻԼԻՊ-ի տարածքային նվաճումներին, համաշխարհայնորեն դատապարտված մահապատիժներին և մարդու իրավունքների խախտմանն ի պատասխան՝ շատ պետություններ սկսել են միջամտել Իրաքի քաղաքացիական պատերազմին (2014-2017 թվականներ)։ Երբ օդային հարվածները սկսվել են, ԻԼԻՊ-ը կորցրել է շատ տարածքներ թե՛ Իրաքում և թե՛ Սիրիայում։ ԻԼԻՊ-ի գործողությունների պատճառով սպանվել են տասնյակ հազարավոր քաղաքացիներ։ ԻԼԻՊ-ի կողմից եզդիների ցեղասպանությունը դարձել է նրանց արտաքսման, գաղթի պատճառ իրենց նախնիների հողերից՝ Հյուսիսային Իրաքից։ 2016 թվականի Քարադայի ռմբակոծության արդյունքում սպանվել են 400 քաղաքացիներ, վիրավորվել են հարյուրները։ 2017 թվականի մարտի 17-ին Մոսուլի վրա ԱՄՆ կոալիցիայի կողմից իրականացված օդային հարձակման պատճառով զոհվել է 200 քաղաքացի։

2015 թվականից ի վեր ԻԼԻՊ-ը կորցրել է իր տարածքները Իրաքում, այդ թվում Թիքրիթը 2015 թվականի մարտին և ապրիլին, Բայջին՝ 2015 թվականի հոկտեմբերին, Սինջարը՝ 2015 թվականի նոյեմբերին, Ռամադին՝ 2015 թվականի դեկտեմբերին, Ֆալուջահը՝ 2016 թվականի հունիսին և Մոսուլը՝ 2017 թվականի հուլիսին։ Մինչև 2017 թվականի դեկտեմբերը, այսինքն՝ 2017 թվականի Արևմտյան Իրաքի արշավանքից հետո, ԻԼԻՊ-ն այլևս չուներ որևէ տարածք Իրաքում։

2017 թվականի սեպտեմբերին Իրաքում անցկացվել է հանրաքվե Քուրդիստանի անկախության վերաբերյալ։ Իրաքի քրդերի 92%-ը կողմ է քվեարկել անկախությանը։ Բաղդադի դաշնային կառավարության կողմից անցկացված հանրաքվեն հայտարարվել է անօրինական։ 2018 մարտին Թուրքիան ռազմական գործողություններ է սկսել, որոնց նպատակն էր վերացնել Հյուսիսային Իրաքի քրդական անջատողական ուժերին։ Հակաամերիկյան տրամադրություններով հոգևորական Մուքթադա աս-Սադրի քաղաքական կոալիցիան հաղթանակ է տարել Իրաքում 2018 թվականի մայիսին տեղի ունեցած խորհրդարանական ընտրություններում։

Աշխարհագրություն

Իրաքի քարտեզի տիեզերքից

Իրաքի քարտեզը Կյոպպենի կլիմաների դասակարգմամբ

Հիմնական հոդված՝ Իրաքի վարչական բաժանում

Իրաքը ընկած է հյուսիսային զուգահեռականի 29° և 38° լայնության և արևելյան միջօրեականի 39° և 49° երկայնության (39°-ից արևմուտք ընկած փոքր տարածք) վրա։ Ունենալով 437,072 կմ² տարածք՝ այն իր տարածքով աշխարհում 58-րդն է։ Այն իր չափով հավասար է ԱՄՆ Կալիֆորնիա նահանգին և որոշ չափով մեծ է Պարագվայից։

Իրաքը հիմնականում կազմված է անապատներից, սակայն երկու գլխավոր գետերի՝ Տիգրիս և Եփրատ, շրջանում կա բարեբեր բերուկային հող, քանզի գետերը տարեկան շուրջ 60,000,000 մ³ տիղմ են բերում դեպի գետերի դելտա։ Երկրի հյուսիսային շրջանները հիմնական լեռնային են․ ամենաբարձր կետը 3,611 մ բարձրություն ունի, քարտեզներում այն որևէ անունով չի հիշատակվում, սակայն տեղացիների շրջանում հայտնի է Շիխա դար (սև վրան) անունով։ Իրաքը 58 կմ երկարությամբ ափամերձ շրջան ունի Պարսից ծոցի երկայնքով։ Ափի մոտակայքում և Շատ Էլ-Արաբի երկայնքով ժամանակին ճահճային շրջաններ են եղել, սակայն 1990-ական թվականներին դրանք չորացվել են։

Կլիմա

Իրաքի տարածքի մեծ մասը բնորոշվում է մերձարևադարձային ազդեցությամբ չորային կլիմայով։ Գրեթե ամբողջ երկրի համար ամառային միջին ջերմաստիճանը 40 °C է, երբեմն կարող է գերազանցել 48 °C-ը։ Ձմեռային միջին ջերմաստիճանը երբեմն կարող է անցնել 21 °C-ը, սակայն հիմնականում 15-19 °C է, իսկ գիշերը իջնում է մինչև 2-5 °C։ Ընդհանուր առմամբ տեղումները շատ քիչ են, տարածքի մեծ մասը ունենում է տարեկան 250 մմ-ից էլ քիչ տեղումներ, իսկ առավելագույն տեղումները նկատվում են ձմեռային ամիսներին։ Տեղումներն ամառային ամիսները հազվադեպ են՝ չնայած դրանք կարող են նկատվել երկրի հյուսիսային շրջաններում։ Հյուսիսային լեռնային շրջանները ունենում են ցուրտ ձմեռներ ձյան առատ տեղումներով, որը հաճախ հեղեղների պատճառ է դառնում։

Կառավարություն և քաղաքականություն

Բաղդադի համաժողովների կենտրոն՝ Իրաքի ներկայիս Ներկայացուցիչների խորհրդի հանդիպման վայրը։

Իրաքի դաշնային կառավարությունը Իրաքի սահմանադրությամբ սահմանվում է իբրև ժողովրդավարական, դաշնային խորհրդարանական հանրապետություն։ Դաշնային կառավարությունը կազմված է գործադիր, օրենսդիր և դատական համակարգերից, ինչպես նաև մի շարք անկախ հանձնաժողովներից։ Բացի դաշնային կառավարությունից, Իրաքում կան նաև շրջաններ (կազմված է մեկ կամ ավելի նահանգներից), նահանգներ և մարզեր, որոնք ունեն իրենց իրավասությունները տարբեր հարցերի համար ինչպես և սահմանված է օրենքով։

Ազգային դաշինքը խորհրդարանական հիմնական խմբակցությունն է՝ շիական ուղղվածությամբ, և ձևավորվել է վարչապետ Նուրի Մալիքիի Իրավական կոալիցիայի պետության և Իրաքի ազգային դաշինքի միաձուլման արդյունքում։ Իրաքի ազգային շարժման ղեկավարը Իյադ Ալավին է՝ աշխարհիկ շիա, ով աջակցություն էր ստանում սուննիներից։ Այս կուսակցությունը ավելի հակաաղանդավորական է, քան նրա հակառակորդները։ Քրդական ցուցակում գերիշխում են երկու կուսակցություններ՝ Քրդական ժողովրդավարական կուսակցությունը Մասուդ Բարզանիի գլխավորությամբ և Քուրդիստանի հայրենասիրական միությունը Ջալալ Թալաբանիի գլխավորությամբ։ Երկու կուսակցություններն էլ աշխարհիկ են և սերտ կապեր ունեն Արևմուտքի հետ։

2018 թվականին Չկայացած պետությունների ինդեքսի համաձայն՝ Իրաքը աշխարհում քաղաքական տեսանկյունից անկայուն պետությունների շարքում 11-րդն է։ Իշխանության կենտրոնացումը Նուրի ալ-Մալիքիի ձեռքում և ընդդիմության նկատմամբ աճող ճնշումները անհանգստություն են առաջացրել՝ կապված Իրաքում քաղաքական իրավունքների ապագայի հետ։ Այնուամենայնիվ, որոշակի առաջընթաց է գրանցվել, և պետությունը մինչև 2013 թվականը բարձրացել է 11-րդ տեղ։ 2014 թվականի օգոստոսին ալ-Մալիքին իշխանությանը վերջ է դրվել։ 2014 թվականի օգոստոսի 14-ին նա հայտարարել է, որ նա մի կողմ է քաշվելու, որպեսզի Հայդեր ալ-Աբադին, ով նորանշանակ նախագահ Ֆուադ Մասումի կողմից մի քանի օր առաջ առաջադրվել էր իբրև թեկնածու, կարողանա վերցնել իշխանությունը։ Մինչ այդ պահը ալ-Մալիքին կառչած էր իշխանությանը և նույնիսկ պահանջում էր, որ դաշնային դատարանը վետո դնի նախագահի առաջադրած թեկնածության վրա՝ այն համարելով սահմանադրության խախտում։

Թրանսփարենսի ինթերնեշնլը հայտարարել է, որ Իրաքի կառավարությունը աշխարհում 8-րդ ամենակոռումպացված կառավարությունն է։ Կառավարության աշխատողների և աշխատավարձի քանակը Սադամ Հուսեյնի ժամանակներում եղած 1 միլիոնի փոխարեն 2016 թվականին դարձել է 7 միլիոն։ Նավթի գների անկմանը զուգընթաց կառավարության բյուջեի պակասորդը 2016 թվականի տվյալներով կազմել է ՀՆԱ-ի 25%-ը։

1990-1991 թվականների Ծոցի պատերազմին հաջորդած ոչ թռիչքային գոտու հաստատումից ի վեր քրդերը ստեղծել են են իրենց ինքնավար շրջանը։

Պրոանկախական հանրահավաք Իրաքյան Քուրդիստանում 2017 թվականի սեպտեմբերին։

Իրավունք

2005 թվականի հոկտեմբերին անցկացված հանրաքվեով հաստատվել է Իրաքի նոր սահմանադրությունը, կողմ է քվեարկել բնակչության 78%-ը, սակայն երկրի տարբեր շրջաններում կողմ քվեարկածների տոկոսը անհամաչափ է եղել։ Նոր սահմանադրությանն աջակցում էին շիաներն ու քրդական համայնքը, սակայն այն մերժվում էր արաբ սուննիների կողմից։ Նոր սահմանադրության համաձայն 2005 թվականի դեկտեմբերի 15-ին անցկացվել են խորհրդարանական ընտրություններ։ Ընտրություններին մասնակցել են Իրաքի երեք խոշոր էթնիկ խմբերը, ինչպես նաև ասորի և թուրքմեն փոքրամասնությունները։

1959 թվականի համար 188 օրենքը (Անձնական կարգավիճակի մասին օրենք) դժվարացրել է բազմակնությունը, մորը իրավունք է տվել խնամակալության տակ վերցնել երեխային ամուսնալուծվելու դեպքում, արգելել է 16 տարեկանից ցածր ամուսնությունը։ Քաղաքացիական օրենսգրքի առաջին հոդվածը ևս մատնանշում է իսլամական իրավունքը՝ որպես իրավունքի պաշտոնական աղբյուր։ Իրաքը շարիաթական դատարաններ չունի, սակայն քաղաքացիական դատարաններում օգտագործում է Շարիաթը անձնական կարգավիճակի, ամուսնության և ամուսնալուծության հարցերի համար։ 1995 թվականին Իրաքը ներկայացրել է շարիաթով սահմանված պատիժներ մի շարք քրեական հանցագործությունների համար։ Օրենսգիրքը հիմված է ֆրանսիական քաղաքացիական իրավունքի վրա, ինչպես նաև Շարիաթի սուննիական և ջաֆարիական (շիական) մեկնաբանության վրա։

2004 թվականին Ժամանակավոր կոալիցիոն կառավարության գլխավոր գործադիր տնօրեն Փոլ Բրեմենրը ասել է, որ ինքը վետո է դնելու այն բոլոր սահմանադրական օրինագծերի վրա, որոնք շարիաթը որևէ կերպ փորձելու դարձնել օրենքի գլխավոր աղբյուր։ Այս հայտարարությունը ընդգրկել է տեղական շիա կրոնավորների, և մինչև 2005 թվականը ԱՄՆ-ն նահանջել է և թույլ տվել, որ շարիաթը որոշակի դերակատարում ունենա սահմանադրության մեջ՝ այսպիսով վերացնելով սահմանադրության օրինագծերի հարցով առաջացած փակուղին։

Իրաքյան Քրեական օրենսգիրքը Իրաքի կանոնադրական օրենքն է։

Ռազմական ուժեր

Իրաքյան զորքի 14-րդ դիվիզիայի 53-րդ բրիգադի զինվորները իրենց վարժանքն ավարտելիս

2018 թվականի մայիսի 3-ի դրությամբ Իրաքի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքները՝
     Գտնվում է Իրաքի կառավարության վերահսկողության տակ     Գտնվում է Իրաքի քրդերի վերահսկողության տակ (Փեշմերգա)

Իրաքի անվտանգության ուժերը կազմված են մի շարք ուժերից՝ Ներքին գործերի նախարարության (որը վերահսկում է Ոստիկանության և Ժողովրդական զորահավաքային ուժերը) և Պաշտպանության նախարարության, ինչպես նաև Ահաբեկչության դեմ պայքարի բյուրոյի, որը ենթարկվում է անմիջապես Իրաքի վարչապետին, ով էլ վերահսկում է Իրաքի հատուկ գործողությունների ուժերը։ Պաշտպանության նախարարության վերահսկողության տակ են Իրաքի զորքը, Իրաքի օդային ուժերը և Իրաքի նավատորմը։ Փեշմերգաները առանձին ուժեր են, որոնք հավատարիմ են Քուրդիստանի տարածաշրջանային կառավարությանը։ Տարածաշրջանային կառավարությունն ու կենտրոնական կառավարությունը համաձայնության չեն եկել, արդյոք նրանք Բաղդադի իշխպանության տակ են և ինչ չափով։

Իրաքյան զորքը հակաապստամբական ուժեր են, որոնք 2009 թվականի նոյեմբերի տվյալներով կազմված են 14 դիվիզիաներից, որոնցից յուրաքանչյուրը իր հերթին բաժանվում է 4 բրիգադների։ Այն համարվում է ապստամբությունների դեմ պայքարի ամենակարևոր գործիքը։ Թեթև հետևակային բրիգադները զինված են փոքր զենքերով, գնդացիրներով, հակահրթիռային նռնակներով, թեթև զրահապատ մեքենաներով։ Մեքենայացված հետևակային բրիգադները զինված են Տ-55 տանկերով և ԲՄՊ-1 հետևակի մարտական մեքենաներով։ 2008 թվականի կեսերի դրությամբ լոգիստիկ խնդիրներից են մատակարարման հետ կապված ճգնաժամը և շարունակական մատակարարմանը խնդիրները։

Իրաքյան ռազմաօդային ուժերի նպատակն է ցամաքային ուժերին ապահովել հետախուզությամբ, վերահսկողությամբ և զորքի տեղափոխման հարցերով։ Հետախուզական երկու էսկադրոնները օգտագործում են թեթև ինքնաթիռներ, ուղղաթիռային երեք էսկադրոնները հիմնականում զորքերի տեղափոխմամբ են զբաղվում և օդային տրանսպորտային մեկ էսկադրոնն օգտագործում է C-130 բեռնափոխադրող ինքնաթիռը զենք, զինամթերք և պաշարներ տեղափոխելու նպատակներով։ Այն ներկայումս կազմված է 3000 հոգանոց անձնակազմից։ Մինչև 2018 թվականը նախատեսվում է ընդլայնել անձնակազմը՝ այն հասցնելով 18 հազարի 550 ինքնաթիռներով։

Իրաքյան նավատորմը 1500 նավաստիներից և սպաներից կազմված փոքր ուժ է, որը ներառում է 800 ծովային հետևակ և նախատեսված է ապստամբների ներթափանցումից ափամերձ շրջանների պաշտպանության համար։ Նավատորմը պատասխանատու է նաև օֆշորային նավթային շրջանների համար։ Նավատորմը կազմված է ափամերձ պահակային էսկադրիլիայից, հարձակողական նավերի էսկադրիլիայից և ծովային գումարտակից։ Մինչև 2010 թվականը ռազմածովային ուժերը կազմված են եղել 2000-2500 հոգուց։

Արտաքին հարաբերություններ

ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը Իրաքի վարչապետ Հայդեր ալ-Աբադիի հետ 2017 թվականին

2008 թվականի նոյեմբերի 17-ին ԱՄՆ-ն և Իրաքը համաձայնության են եկել Ռազմավարական շրջանակային համաձայնագրի մասը կազմող Ուժերի կարգավիճակի մասին համաձայնագրի շուրջ։ Ըստ համաձայնագրի՝ «Իրաքի կառավարությունը խնդրում է», որ ԱՄՆ ուժերը ժամանակավորապես մնան Իրաքում, որպեսզի «պահպանեն անվտանգությունն ու կայունությունը», և Իրաքը իրավասություն ունի ԱՄՆ անձնակազմի նկատմամբ, երբ այն չի գտնվում ամերիկյան ռազմաբազաներում կամ էլ ծառայության մեջ չէ։

2009 թվականի փետրվարի 12-ին Իրաքը դարձել է Քիմիական զենքների արգելման մասին կոնվենցիայի 186-րդ անդամ պետությունը։ Այս պայմանագրի դրույթների համաձայն Իրաքը համարվում է անդամ, ով հայտարարել է, որ ունի քիմիական զենքերի պաշարներ։ Այն պատճառով, որ Իրաքը ուշ է միացել այս պայմանագրին, այն ազատված է քիմիական զենքերի ոչնչացման գոյություն ունեցող ժամանակացույցից։ Այժմ մշակվում են հատուկ չափորոշիչներ, որոնք պետք է կանոնակարգեն Իրաքի յուրահատուկ կարգավիճակը։

2005 թվականից ի վեր Իրան-իրաքյան հարաբերությունները սկսել են զարգացում ապրել՝ պայմանավորված բարձր մակարդակի փոխադարձ այցելություններով։ Իրաքի վարչապետ Նուրի ալ-Մալիքին, ինչպես նաև Ջալալ Թալաբանին, հաճախակի այցեր են կատարել Իրան, որի նպատակն էր բարելավել երկկողմանի համագործակցությունը տարբեր ոլորտներում։ 2009 թվականի դեկտեմբերին հակասություններ են առաջացել, երբ Իրաքը մեղադրել է Իրանին սահմանամերձ նավթահորը գրավելու մեջ։

Թուրքիայի հետ հարաբերությունները բավականին լարված են՝ պայմանավորված Քուրդիստանի տարածաշրջանային կառավարությամբ, բացի այդ Թուրքիայի և Քրդական բանվորական կուսակցության միջև հակասությունները շարունակվում են։ 2011 թվականի հոկտեմբերին թուրքական խորհրդարանը վերականգնել է այն օրենքը, ըստ որի թուրքական զինված ուժերը իրավունք ունեն հետապնդելու Իրաքի սահմանի շրջանում հայտնվաշ ապստամբներին։

Մարդու իրավունքներ

Վերջին տարիներին Իրաքի և այնտեղ բնակվող քրդական բնակչության միջև հարաբերությունները բավականին լարված են եղել, մասնավորապես 1980-ական թվականներին Սադդամ Հուսեյնի կողմից իրականացրած ցեղասպանական գործողության պատճառով։ 1990-ական թվականների սկզբին տեղի ունեցած ապստամբություններից հետո շատ քրդերի փախուստի են դիմել իրենց հայրենիքից, և Իրաքի հյուսիսային շրջաններում ստեղծվել են ոչ թռիչքային գոտիներ նոր հակասությունները կանխարգելելու նպատակով։ Չնայած պատմականորեն ձևավորված բարդ հարաբերություններին՝ որոշակի առաջընթաց է գրանցվել, երբ 2005 թվականին Իրաքը ընտրել է իր առաջին քուրդ նախագահին՝ Ջալալ Թալաբանիին։ Ավելին՝ սահմանադրության 4-րդ հոդվածի համաձայն քրդերենը արաբերենի հետ միասին Իրաքի պաշտոնական լեզուն է։

Իրաքում ԼԳԲՏ իրավունքները դեռևս մնում են սահմանափակված։ Իրաքյան հասարակությունը շարունակում է հոմոֆոբ մնալ համասեռականության նկատմամբ։ Մարդկանց թիրախավորելը իրենց սեռական կողմնորոշման համար դարձել է սովորական երևույթ և դա կատարվում է ընտանեկան պատվի անվան տակ։ Մարդկանց, ովքեր հագնվում են էմոյի նման, հաճախ շփոթում են համասեռամոլների հետ և հալածանքների են ենթարկում։ 2008 և 2009 թվականներին BBC-ի և այլ արևմտյան ԶԼՄ-ների կողմից իրականացրած հետազոտությունների արդյունքում պարզ է դարձել, որ Սադդամ Հուսեյնի տապալումից հետո ԼԳԲՏ ներկայացուցիչների նկատմամբ հալածանքներն ավելի մեծ չափերի են հասել։

Վարչական բաժանում

Հիմնական հոդված՝ Իրաքի վարչական բաժանում

Իրաքը կազմված է 19 նահանգներից (արաբերեն՝ muhafadhat (եզակին՝ muhafadhah), քրդերեն՝ پارێزگا Pârizgah)։ Նահանգները իրենց հերթին բաժանվում են շրջանների (qadhas), որոնք էլ բաժանվում են ենթաշրջանների (nawāḥī)։ Իրաքյան Քուրդիստանը (Էրբիլ, Դոհուկ, Սուլեյմանիյե և Հալաբջա) Իրաքի ներսում օրենքով սահմանված միակ շրջանն է, որն ունի իր կառավարությունը և պաշտոնական զորքերը՝ Փեշմերգա։

1. Դոհուք
2. Նինվե
3. Էրբիլ
4. Քիրքուք
5. Սուլեյմանիյե
6. Սալադին
7. Ալ-Անբար
8. Բաղդադ
9. Դիյալա
10. Քերբելա
11. Բաբիլ
12. Վասիթ
13. Նաջաֆ
14. Ալ-Քադիսիյահ
15. Մայսան
16. Մութհանա
17. Զի Քար
18. Բասրա
19. Հալաբջա (նշված չէ)

Տնտեսություն

Յուրաքանչյուր անձին հասնող ՀԱԱ-ն 1950-2008 թվականներին

2006 թվականին Իրաքի արտահանումների քարտեզ

Իրաքի տնտեսության մեջ գերիշխող է նավթի արտադրությունը, որն ավանդաբար ապահովում է արտաքին առևտրաշրջանառությունից ստացվող եկամտի 95%-ը։ Տնտեսության այլ ճյուղերի զարգացվածության ցածր մակարդակի պատճառով գործազրկությունը կազմում է 18-30%, իսկ մեկ անձին հասնող միջին ՀՆԱ-ն կազմում է 4000 դոլար։ 2011 թվականի տվյալներով պետական սեկտորը ապահովել է աշխատատեղերի 60%-ը։ Իրաքի տնտեսության մեջ գերիշխող տեղ ունեցող նավթի արտահանումը շատ քիչ աշխատատեղեր է ապահովում բնակիչների համար։ Ներկայումս միայն կանանց առավել զարգացած զանգվածն է (2011 թվականին ամենաբարձր ցուցանիշն է գրանցվել՝ 22%) աշխատուժ հանդիսանում։

Գնաճի մակարդակն Իրաքում

Նախքան ԱՄՆ-ի կողմից բռնազավթումը Իրաքի կենտրոնացված տնտեսությունը արգելում էր Իրաքի բիզնեսների օտարերկրյա սեփականության իրավունքը, իսկ խոշոր արդյունաբերությունները պետության ձեռքում էին գտնվում, և պետությունն օգտագործում էր շատ հարկեր և տուրքեր օտարերկրյա ապրանքների մուտքը թույլ չտալու համար։ 2003 թվականին Իրաքի բռնազավթումից հետո Ժամանակավոր կոալիցիոն իշխանությունը արագորեն սահմանել է մի շարք կարգեր, որոնց նպատակն էր սեփականաշնորհել Իրաքի տնտեսությունը և բացել այն օտարերկրյա ներդրումների համար։

2004 թվականի նոյեմբերի 20-ին վարկատու երկրների Փարիզի խումբը համաձայնվել է Իրաքի 42 միլիարդ դոլար պարտքի 80%-ը (33 միլիարդ) չեղարկել։ 2003 թվականի բռնազավթման շրջանում Իրաքի ընդհանուր արտաքին պարտքը կազմել է 120 միլիարդ դոլար, իսկ մինչև 2004 թվականը հասել է 5 միլիարդի։ Պրատքի չեղարկումը կատարվելու է երեք փուլով․ երկու փուլում 30% և երրորդ փուլում՝ 20%։

Բնակչության հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է։

2011 թվականի փետրվարին Սիթիգրուփը Իրաքին ներառել է այն պետությունների շարքում, որոնք նկարագրվում են՝ իբրև «3G» պետություններ՝ պնդելով, որ այն ապագայում տնտեսական լուրջ աճ է գրանցելու։

Իրաքի պաշտոնական արժույթը իրաքյան դինարն է։ Ժամանակավոր կոալիցիոն իշխանությունը թողարկել է նոր մետաղադրամներ և թղթադրամներ, որոնցից թղթադրամները թողարկվել են Դե Լա Ռուի կողմից՝ օգտագործելով ժամանակակից տեխնոլոգիաներ։ 2009 թվականի հոկտեմբերի 20-ին CNBC-ով Ջիմ Քրամերի կողմից իրաքյան դինարի հաստատումը ավելի շատ հետաքրքրություն է առաջացրել ներդրումների համար։

Բռնազավթումից 5 տարի անց կատարված հաշվարկների համաձայն ընդհանուր առմամբ 2,4 միլիոն ներքին տեղահանվածներ են եղել (Իրաքից դուրս կան ավելի քան 2 միլիոն փախստականներ), շուրջ 4 միլիոն իրաքցիներ ապահովված չէին ուտելիքով (երեխաները մեկ քառորդը ի ծնե թերսնված էին) և միայն իրաքցի երեխաների մեկ երրորդը հնարավորություն ուներ օգտվելու մաքուր խմելու ջրից։

Ըստ Օտարերկրյա զարգացման ինստիտուտի միջազգային ՀԿ-ներին չի հաջողվում իրականացնել իրենց առաքելությունը՝ թողնելով, որ իրենց աջակցությունը «լինի աստիճանական և հիմնականում գաղտնի՝ երբեմն հանդիպելով խոչընդոտների անվստահության, ոչ համակարգված ֆինանսավորման, սահմանափակ կարողության և տեղեկատվության պատճառով»։ Միջազգային ՀԿ-ները թիրախավորվում էին և առաջին 5 տարիների ընթացքում 94 աշխատողներ են սպանվել, 248-ը՝ վիրավորվել, 24-ը՝ ձերբակալվել և 89-ը՝ առևանգվել։

Նավթարդյունաբերություն և էներգետիկա

Բասրայի նավթային տերմինալի հեղուկանավեր։

Նավթի պաշարներով, որը հաշվվում է 143.1 միլիարդ բարել, Իրաքը աշխարհում երրորդն է Վենեսուելայից և Սաուդյան Արաբիայից հետո։ Մինչև 2012 թվականի դեկտեմբերը նավթարդյունաբերությունը օրական կազմել է 3,4 միլիոն բարել։ Իրաքում փորվել է ընդամենը 2000 նավթահոր, մինչդեռ միայն Տեխասում փորված է շուրջ 1 միլիոն նավթահոր։ Իրաքը համարվում է ՕՊԵԿ-ի հիմնադիր երկրներից մեկը։

1970-ական թվականներին Իրաքը օրական արդյունահանել է ավելի քան 3,5 միլիոն բարել նավթ, սակայն 1990 թվականին Քուվեյթի բռնազավթումից հետո Իրաքի դեմ կիրառված պատժամիջոցների պատճառով երկրի նավթային սեկտորը բավականին վնաս է կրել։ Այս պատժամիջոցների համաձայն Իրաքը իրավունք չի ունեցել մինչև 1996 թվականը նավթ արդյունահանել, արդյունքում Ծոցի առաջին պատերազմին հաջորդող տարիներին երկրի արտադրողականությունը նվազել է 85%-ով։ Այս պատժամիջոցները վերացվել են 2003 թվականին այն բանից հետո, երբ ԱՄՆ-ի ղեկավարությամբ իրականացրած բռնազավթման արդյունքում իշխանությունից հեռացվել է Սադդամ Հուսեյնը, սակայն ընթացիկ հակամարտության պատճառով Իրաքի նավթային ռեսուրսների զարգացում տեղի չի ունեցել։

2010 թվականի տվյալներով չնայած նավթային պաշարների անվտանգության ապահովման համար միլիարդավոր դոլարներ են ներդրվել՝ Իրաքը կարողանում է միան մասամբ բավարարել սպառողների պահանջները, որն էլ պատճառ է դառնում ամառային ամիսներին բողոքների ցույցերի։

Իրաքի նավթի մասին օրենքը, որն առաջադրվել է 2007 թվականին Իրաքի ներկայացուցիչների խորհրդին, չի հաստատվել Իրաքի քաղաքական տարբեր խմբավորումների միջև առաջացած անհամաձայնությունների պատճառով։

2007 թվականի մայիսին արված ԱՄՆ հետազոտության համաձայն անցյալ 4 տարիների ընթացքում օրական 100 հազարից մինչև 300 հազար բարել նավթ է յուրացվել կոռուպցիայի և մաքսանենգության արդյունքում։ 2008 թվականին Ալ Ջազիրան հայտարարել է, որ Իրաքի նավթային պաշարներից ստացվող 13 միլիարդ դոլարի եկամուտը ԱՄՆ-ում սխալ է հաշվարկվել, որից 2,6 միլիարդ դոլարը առհասարակ չի հաշվվել։ Որոշները հայտնում են, որ կառավարությունը նվազեցրել է պետական գնումների ժամանակ տարածված կոռուպցիոն ռիսկերը, սակայն կաշառակերությունը շարունակում է պահպանվել։

2008 թվականի հունիսին Իրաքի նավթարդյունաբերության նախարարությունը հայտարարել է, որ նախատեսում է մեկ կամ երկու տարի շարունակ մենաշնորհային պայմանագիր կնքել Իրաքի նավթային ընկերության գործընկերներ ExxonMobil-ի, Ռոյալ Դաթչ Շել-ի, Total-ի և BP-ի, ինչպես նաև Շեվրոնի և փոքր գործընկերությունների հետ, որոնք պետք է ծառայեին Իրաքի ամենամեծ ոլորտին։ Ըստ Իրաքի նավթարդյունաբերության նախարար Հուսեյն աշ-Շահրիսթանիի՝ այս ծրագրերը չեղարկվել են սեպտեմբեր ամսին բանակցությունների ձգձգման արդյունքում, որի պատճառով այն չէր կարող իրականացվել նախատեսված ժամկետում։ ԱՄՆ որոշ սենատորներ ևս քննադատել են այս ծրագիրը՝ պնդելով, որ այն խոչընդոտում է ածխաջրածնային օրենքի ընդունմանը։

2009 թվականի հունիսի 30-ին և դեկտեմբերի 11-ին Իրաքի նավթարդյունաբերության նախարարությունը Իրաքի նավթային դաշտերի համար պայմանագրեր է առաջարկել տարբեր միջազգային նավթային կազմակերպությունների։ Նավթային դաշտերը ներառում էին այնպիսի «հսկաների», ինչպիսիք են՝ Մաջնունի դաշտը, Հալֆայայի դաշտը, Արևմտյան Քուրնայի դաշտը և Ռումայլայի դաշտը։ BP և Չինաստանի ազգային նավթային ընկերությանը իրավունք էր տրվելու զարգացնելու Ռումայլան՝ Իրաքի նավթային դաշտերից ամենախոշորը։

2014 թվականի մարտի 14-ին Միջազգային էներգետիկայի գործակալությունը նշում է, որ Իրաքի նավթից ստացվող եկամուտը փետրվար ամսին օրական ավելացել է կես միլիոն բարելովով և օրական հասել 3,6 միլիոն բարելի։ 1979 թվականից ի վեր՝ Սադդամ Հուսեյնի իշխանության գալուց հետո, Իրաքը այդքան շատ նավթ չի արդյունահանել։ Սակայն 2014 թվականի հուլիսի 14-ին, երբ սկսվել է աշխարհիկ պայքարը, Քուրդիստանի տարածաշրջանային կառավարության ուժերը գրավել են Բայի Հասանի և Քիրքուքի նավթային դաշտերը երկրի հյուսիսային շրջաններում։ Բաղդադը դատապարտել է այս քայլը և սպառնացել «սարսափելի հետևանքներով», եթե չվերադարձնեն նավթային դաշտերը։

ՄԱԿ-ի հաշվարկների համաձայն Իրաքի եկամտի 99%-ը ստացվում է նավթից։

Ջրային պաշարներ և առողջապահություն

Ջրամբար Հարավային Իրաքի Սամավա անապատում

Ջրային պաշարները և առողջապահությունը Իրաքում համարվում են շատ ցածր մակարդակի վրա։ Երեք տասնամյակ շարունակվող պատերազմները բնապահպանական իրազեկման սահմանափակության հետ մեկտեղ ոչնչացրել են Իրաքի ջրային ռեսուրսների կառավարման համակարգը։ Խմելու ջրի հասանելիությունը մեծապես տարբերվում է նահանգներում և քաղաքային ու գյուղական շրջաններում։ Ընդհանուր բնակչության 91%-ի համար խմելու ջուրը հասանելի է։ Սակայն գյուղական շրջաններում բնակչության ընդամենը 77%-ի համար է խմելու ջուր հասանելի՝ ի տարբերություն քաղաքային շրջանների, որտեղ այն կազմում է 98%։ Արտադրության ժամանակ մեծ քանակով ջրի կորուստ է լինում։

Ենթակառուցվածքներ

Մոսուլի ամբարտակ

2013 թվականի սեպտեմբերին քաղաքաշինության նախարարը հայտնել է, որ Իրաքը շարունակում է մնալ բնակարանային ճգնաժամի մեջ, քանի որ մինչև 2016 թվականը կառուցվել է ընդամենը 2,5 միլիոն բնակարան (5%)՝ չնայած շատ ենթակառուցվածքային նախագծեր են ստեղծվել։

• 2009 թվականին ստեղծվել է Իրաքի բրիտանական բիզնես խորհուրդը։ Այն ստեղծել է Վինթերբորնի բարոնուհի Էմմա Նիկոլասը։
• 2009 թվականի օգոստոսին երկու ամերիկյան ընկերություններ Իրաքի կառավարության հետ համաձայնության են եկել՝ կառուցելու Բասրայի սպորտային քաղաքը՝ սպորտային նոր համալիրը։
• 2012 թվականի հոկտեմբերին էմիրաթական մի ընկերություն՝ Էմար փրոփերթիզը,համաձայնության է հասել Իրաքի քաղաքաշինության նախարարության հետ՝ կառուցելու և զարգացնելու բնակարանաշինական ու առևտրային նախագծերը։
• 2013 թվականի հունվարին էմիրաթական մի ընկերություն՝ Նախել փրոփերթիզը, համաձայնության է եկել՝ կառուցելու Ան-Նախել քաղաքը՝ ապագայի քաղաք Բասրայում։

Ժողովրդագրություն

Պատմական բնակչության թիվը (միլիոններով)
Տարեթիվ	Բնակ․	տ․ ±%
1878	2	—
1947	4,8	+1.28%
1957	6,3	+2.76%
1977	12	+3.27%
1987	16,3	+3.11%
1997	22	+3.04%
2009	31,6	+3.06%
2016	37,2	+2.36%
Աղբյուր՝

Սեռատարիքային բուրգ

2016 թվականի տվյալներով Իրաքի ընդհանուր բնակչությունը կազմում է 37,202,572։ 1878 թվականին կատարված հաշվարկներով Իրաքի բնակչությունը եղել է ընդամենը 2 միլիոն։ 2013 թվականին Իրաքի բնակչությունը հասել է 35 միլիոնը, որը հետպատերազմյան շրջանի համար բում էր։

Էթնիկ խմբեր

Համաձայն Կենտրոնական հետախուզական վարչության Փաստերի համաշխարհային գրքի համաձայն՝ հղում կատարելով Իրաքի կառավարության 1987 թվականի հաշվարկների վրա, Իրաքի բնակչության 75-80%-ը արաբ է, իսկ 15%-ը՝ քուրդ։ Ավելին՝ հաշվարկների համաձայն այլ փոքրամասնությունները կազմում են երկրի բնակչության 5%-ը, այդ թվում թուրքմեններ, եզդիներ, շաբաքներ, բեդվիններ, ասորիներ, գնչուներ, չերքեզներ, չեչեններ, դաղստանցիներ և պարսիկներ։ Սակայն Միջազգային ճգնաժամային խումբը նշում է, որ 1987 թվականի, ինչպես նաև 1967, 1977 և 1997 թվականների մարդահամարի տվյալները «շատ խնդրահարույց են վարչակարգի մանիպուլյացիաների պատճառով», քանի որ Իրաքի քաղաքացիները իրավունք ունեին իրենց սեփականությունը ներկայացնել կա՛մ որպես արաբ, կա՛մ քուրդ։ Արդյունքում՝ սա էթնիկ փոքրամասնությունների թվաքանակի վերաբերյալ թյուր կարծիք է ձևավորել, մասնավորապես Իրաքի երրորդ ամենախոշոր էթնիկ խմբի՝ թուրքմենների վերաբերյալ։

Եվրոպական խորհրդի հետազոտության ծառայության հրատարակած զեկույցի համաձայն 2015 թվականին Իրաքում եղել են 24 միլիոն արաբներ (15 միլիոն շիաներ 9 միլիոն սուննիներ), 4 միլիոն սուննի քրդեր, 3 միլիոն իրաքյան թուրքմեններ, 1 միլիոն սևամորթ իրաքցիներ, 500 հազար քրիստոնյաներ (այդ թվում ասորիներ և հայեր), 500 հազար եզդիներ, 250 հազար շաբաքներ, 50 հազար գնչուներ, 3000 մանդեաներ, 2000 չեչեններ, չերքեզներ և դաղստանցիներ, 1000 բահաիներ և շատ քիչ հրեաներ։

Իրաքի հարավային շրջաններում ապրում են ավելի քան 20 հազար հովտային արաբներ։

Իրաքում ապրում են շուրջ 2500 չեչենական համայնք։

Հարավային Իրաքում աֆրիկյան արմատներով իրաքցիների համայնք կա․ այն ձևավորվել է Իսլամական խալիֆայությունում 9-րդ դարում Զանջի ապստամբության ժամանակ գոյություն ունեցող ստրկատիրական սովորույթի արդյունքում։ Բասրան համարվել է կարևորագույն նավահանգիստը։ Այն Արաբական պլատֆորմի ամենաբնակեցված երկիրն է։

Հայերը Իրաքում

Հայ-իրաքյան առնչությունները գալիս են հնագույն ժամանակներից, երբ ներկայիս Իրաքի տարածքում (Միջագետք) կային հայկական գաղթավայրեր, որոնք մարդաշատ չլինելով, երբեմն-երբեմն աշխուժացել են պատմական նպաստավոր պայմաններում։ Աբբասյան խալիֆայության շրջանում (VIII—XIII դարեր) բարգավաճել է հատկապես Բաղդադի հայ համայնքը։ Հաշվի առնելով Բասրայում և նրա շրջակայքում բնակվող հայերի թիվը՝ 1222 թվականին հիմնվել է հոգևոր թեմ։ Սակայն հայ գաղութը սկսել է ստվարանալ XVII դարի սկզբին, երբ Իրաք են եկել շահ Աբասի բռնագաղթով տեղահանված և Թուրքիայում ջալալիներից հալածված բազմաթիվ հայեր։ Հետագայում իրաքահայ համայնքը համալրվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի արհավիրքներից փրկված հայ տարագիրներով։ 1920-ական թվականների սկզբին Իրաքում ապաստան է գտել շուրջ 90 հազար հայ գաղթական։ Ավելի ուշ նրանց մի մասը հեռացել է Իրաքից, մի մասն էլ՝ հայրենադարձվել (1947-1948) Խորհրդային Հայաստան։ Այժմ (2015) իրաքահայերի թիվը մոտ 25 հազար է, որոնցի շուրջ 19 հազարը բնակվում է Բաղդադում, 3 հազարը՝ Բասրայում, մնացածը՝ Մոսուլում, Քիրքուքում, Խանաքինում, Հաբբանիայում։ Նրանք հիմնականում զբաղվում են առևտրով և արհեստներով (փականագործներ, դարբիններ, մեխանիկներ, դերձակներ և այլն), կան նաև բժիշկներ, ինժեներներ, ճարտարապետներ, պետական ծառայողներ։ Իրաքահայ համայնքը ղեկավարում են Առաջնորդարանը և Ազգային կենտրոնական վարչությունը, որին կից գործում են կրթական, ազգային կալվածքները վերահսկող, եկեղեցական հանձնաժողովները։ Իրաքում հայկական կուսակցություններից միայն իր գործունեությունն է ծավալում Հայ Հեղափոխական Դաշնակցությունը։ Առաջին հայերեն հանդեսը՝ «Փունջ»-ը, Իրաքում լույս է տեսել 1890-1892 թվականներին՝ Բաղդադում հիմնված (1874) հայկական տպարանում, այնուհետև՝ «Տիգրիս», «Գոյամարտ» (1948-1959) հանդեսները։ Իրաքում գործում է 2 հայկական եկեղեցի (Բաղդադում և Բասրայում), իրաքահայ թեմը էջմիածնական է։ Գործող 5 հայկական դպրոցներում (Բաղդադում, Բասրայում, Մոսուլում, Քիրքուքում), պետական հրահանգի համաձայն, միայն հայոց լեզուն և կրոնն են դասավանդվում հայերեն։ Իրաքահայ հասարակական և մշակութային կյանքը կազմակերպում են ՀԲԸՄ իրաքյան մասնաճյուղը (1911 թվականից), Հայ մարմնամարզական ընդհանուր միությունը (ՀՄԸՄ) են։ Գործում են «Կոմիտաս» երգչախումբը և ինքնագործ այլ խմբեր։

Լեզուներ

Իրաքում օգտագործվող հիմնական լեզուներն են միջագետքյան արաբերենը և քրդերենը, ինչպես նաև թուրքերենի բարբառներից իրաքյան թուրքմեներենը, օգտագործվում են նաև նեոարամեական լեզուները (մասնավորապես ասորերեն և նեո արամերեն)։ Արաբերենը և քրդերենը արաբատառ է։ 2005 թվականից ի վեր թուքմենները արաբատառից անցում են կատարել թուրքական այբուբենին։ Ավելին՝ նեոարամական լեզուները օգտագործում են ասորական այբուբենը։

Քուրդ երեխաները Սուլայմանիյայում։

Այլ փոքրամասնությունների լեզուներից են մանդայերենը, շաբաքին, հայերենը, չերքեզերենը և պարսկերենը։

Նախքան 2003 թվականի բռնազավթումը արաբերենը միակ պաշտոնական լեզուն էր։ 2004 թվականի հունիսին Իրաքի նոր սահմանադրության հաստատումից հետո թե՛ արաբերենը, թե՛ քրդերենը պաշտոնական լեզուներ են համարվել, մինչդեռ ասորական նեոարամեերենը և թուրքերենի թուրքմենական բարբառը (սահմանադրության մեջ հիշատակվում են ասորերեն և թուրքմեներեն անունով) համարվել են տարածաշրջանային լեզուներ։ Ավելին՝ ցանկացած շրջան և նահանգ կարող է պաշտոնական հռչակել այլ լեզուներ, եթե բնակչության մեծամասնությունը հաստատում է այն ընդհանուր հանրաքվեով։

Ըստ Իրաքի սահմանադրության՝

Արաբերենը և քրդերենը Իրաքի պաշտոնական լեզուներն են։ Իրաքցիների իրավունքը, ովքեր ցանկանում են կրթել իրենց երեխաներին մայրենի լեզվով, օրինակ՝ թուրքմեներեն, ասորերեն և հայերեն, կերաշխավորվի պետական կրթական հաստատություններում՝ համաձայն կրթական ուղենիշերի, կամ ցանկացած այլ լեզու՝ մասնավոր կրթական հաստատություններում։

Քաղաքներ

Հիմնական հոդված՝ Իրաքի քաղաքների ցանկ

Բաղդադ Բասրա
	№	Քաղաք	Նահանգ	Բնակչություն	Մոսուլ Էրբիլ
	1	Բաղդադ	Բաղդադ	9,500,000
	2	Բասրա	Բասրա	2,300,125
	3	Մոսուլ	Նինվե	2,000,000
	4	Էրբիլ	Էրբիլ	1,100,000
	5	Քիրքուք	Քիրքուք	1,100,000
	6	Սուլայմանիյա	Սուլայմանիյա	1,000,000
	7	Հիլա	Բաբելոն	1,000,000
	8	Քերբելա	Քերբելա	800,347
	9	Նաջաֆ	Նաջաֆ	800,137
	10	Ան-Նասիրիյա	Զի Քար	700,373

Կրոն

Կրոնը Իրաքում, 2014
Շիա իսլամ			64.5 %
Սուննի իսլամ			31.5 %
Գնոստիցիզմ/Յազդանիզմ			2.0 %
Քրիստոնեություն			1.2 %
Այլ			0.8 %

Նաջաֆում Իմամ Ալի մզկիթ

Իրաքում հիմնականում աբրահամյան կրոններն են տարածված՝ իսլամ՝ 99% (շիաներ՝ 55-60%, սուննիներ՝ 40%), քրիստոնյաներ՝ շուրջ 0,1%, եզդիներ՝ շուրջ 0,1%, մանդեանիզմ՝ շուրջ 0,1%, բահաի՝ շուրջ 0,1%, հեթանոսություն՝ շուրջ 0,1%, հինդուիզմ՝ շուրջ 0,1%, բուդդայականություն՝ շուրջ 0,1%, հուդայականություն՝ շուրջ 0,1%, ժողովրդական կրոններ՝ շուրջ 0,1%, այլ՝ շուրջ 0,1%։ Իրաքի բնակչությունը խառն է՝ սուննիներ և շիաներ։ Իրաքում Կենտրոնական հետախուզական վարչության Փաստերի համաշխարհային գրքի հաշվարկների համաձայն Իրաքի մուսուլմանների 65%-ը շիաներ են, իսկ 35%-ը՝ սուննիներ։ 2011 թվականին Փյու հետազոտական կենտրոնի հաշվարկների համաձայն Իրաքի մուսուլմանների 51%-ը՝ շիաներ են, 42%-ը՝ սուննիներ, մինչդեռ 5%-ը իրենց համարում են «պարզապես մուսուլման»։ Սուննի մուսուլմանները, որոնք 36 միլիոնի մեջ 12-13 միլիոն են կազմում, ներառում են արաբներին, թուրքմենների մեծ մասին և քրդերին։

Սուննի բնակչությունը դժգոհում է, որ կառավարության կողմից բոլոր ոլորտներում ենթարկվում է խտրականության։ Սակայն նախկին վարչապետ Նուրի ալ-Մալիքին հերքել է, որ նման խտրականություն է եղել։ Քրիստոնյաները ապրել են այս տարածքներում շուրջ 2000 տարի, և նրանցից շատերը ձևավորվել են նախաարաբական հնագույն միջագետքցիներից-ասորիներից։ 1987 թվականին նրանք կազմել են շուրջ 1,4 միլիոն կամ հաշվված բնակչության 8%՝ 16,3 միլիոն, 1947 թվականին՝ 550 հազար կամ բնակչության 12%՝ 4,6 միլիոն։

Նեո արամեերեն խոսող բնիկ ասորիները, որոնց մեծ մասը Ասորական կաթոլիկ եկեղեցու, Ասորական ուղղափառ եկեղեցու, Ասորական հոգեգալստականների եկեղեցու, Արևելքի հնագույն եկեղեցու, Արևելքի ասորական եկեղեցու, Քաղդեական կաթոլիկ եկեղեցու համախոհներ էին, կազմում են քրիստոնեական բնակչության մեծ մասը։ Քրիստոնյա բնակչության թվերը հաշվարկների արդյունքում 20-րդ դարի 8-12%-ից 2008 թվականին հասել է 5%-ի կամ 1,6 միլիոնի։ Պատերազմի սկզբին Իրաքի քրիստոնյաների մեծ մասը փախուստի է դիմել հարևան երկրներ և հավանաբար հետ չեն եկել՝ չնայած բավականին շատերը գաղթում էին պատմական ասորական հայրենիք՝ Քուրդիստանի ինքնավար շրջան։

Քիչ քանակով կան նաև էթնո-կրոնական փոքրամասնություններ՝ մանդեացիներ, շաբաքներ, յարսաններ և եզդիներ։ Նախքան 2003 թվականը նրանց ընդհանուր քանակը կազմել է 2 միլիոն, մեծամասնությունը կազմում էին յարսանները՝ ոչ իսլամական էթնիկ խումբ, որի արմատները գնում են մինչև նախաիսլամական և նախաքրիստոնեական կրոններ։ Վերջին տարիներին գրանցվել է հեթանոսության ընդունման 100 հազար դեպք։ Իրաքի հրեական համայնքը, որը կազմել է 1941 թվականին 150 հազար, հեռացել է երկրից։

Շիաների համար աշխարհի ամենասուրբ վայրերից երկուսը գտնվում են Իրաքում՝ Նաջաֆ և Քերբելա։

Սփյուռք և փախստականներ

Իրաքի փախստականները Դամասկոսում, Սիրիա։

Բնիկ իրաքցիների ցրվածությունը այլ երկրներում հայտնի է Իրաքի սփյուռք անունով։ ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակ հաշվարկների համաձայն շուրջ 2 միլիոն իրաքցիներ փախուստի են դիմել երկրից 2003 թվականին Իրաքի բազմազգ բռնազավթման արդյունքում, հիմնականում՝ Սիրիա և Հորդանան։ Ներքին տեղահանվածների մշտադիտարկման կենտրոնը հաշվարկել է, որ լրացուցիչ 1,9 միլիոն մարդ երկրում ներքին տեղահանված է։

2007 թվականին ՄԱԿ-ը ասել է, որ Իրաքի միջին խավի շուրջ 40%-ը փախուստի է դիմել շարունակական հալածանքների պատճառով և ցանկություն չունի հետ վերադառնալ։ Փախստականները խրված էին աղքատության մեջ, քանի որ նրանց արգելված էր աշխատել իրենց հյուրընկալող երկրում։ Վերջին տարիներին սփյուռքը սկսել է վերադառնալ աճող անվտանգության շնորհիվ․ Իրաքի կառավարությունը հայտարարում է, որ միայն 2007 թվականի հոկտեմբերին 46 հազար փախստականներ իրենց տներ են վերադարձել։

2011 թվականին շուրջ 3 միլիոն իրաքցիներ տեղահանվել են, որոնցից 1,3 միլիոնը՝ Իրաքի ներսում և 1,6՝ միլիոնը հարևան երկրներում՝ հիմնականում Սիրիայում և Հորդանանում։ 2003 թվականի ԱՄՆ ներխուժման արդյունքում երկիր քրիստոնյաների մեծ մասը հեռացել է երկրից։ Համաձայն ԱՄՆ քաղաքացիություն և ներգաղթի ծառայությունների վիճակագրության 2011 թվականի մայիսի 25-ի դրությամբ 58,811 իրաքցիներ ստացել են փախստականի կարգավիճակ։

Քաղաքացիական պատերազմից խուսափելու համար տարբեր ազգությունների պատկանող 160 հազար սիրիացի փախստականներ 2012 թվականից ի վեր հեռացել են Իրաքից։ Սիրիայում սրվող քաղաքացիական պատերազմը հանգեցրել է բավականին շատ իրաքցիների վերադարձի իրենց հայրենի երկիր։

Առողջապահություն

2010 թվականին պետությունը ՀՆԱ-ի 6,84%-ը ծախսել է առողջապահության վրա։ 2008 թվականին յուրաքանչյուր 10 հազար բնակչին հասնում էր 6,96 բժիշկ և 13,92 բուժքույր։ 2010 թվականին կյանքի տևողությունը 68,49 էր կամ տղամարդկանց համար 65,13, իսկ կանանց համար՝ 72,01։ Սա, իհարկե, անհամեմատելի է 1996 թվականի ցուցանիշից՝ 71,31։

1970-ական թվականներից Իրաքը զարգացրել է կենտրոնական առողջապահական համակարգ՝ օգտագործելով հիվանդանոցային, բուժական խնամքի մոդել։ 2003 թվականի հուլիսի տվյալներով Իրաքին անհրաժեշտ էին մեծ քանակությամբ ներկրված դեղեր և բժշկական սարքավորումներ, նույնիսկ բուժքույրներ, որոնք վճարվում էին նավթի արտահանումից ստացված եկամտից։ Ի տարբերություն այլ աղքատ երկրների, որոնք կենտրոնանում էին զանգվածային առողջապահության վրա՝ պգտագործելով հասարակ բուժաշխատողներ, Իրաքը զարգացնում էր բարդ հիվանդանոցների արևմտականացած համակարգ՝ առաջնակարգ բժշկական ընթացակարգերով, պորֆեսիոնալ բժիշկներով։ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի զեկույցի համաձայն նախքան 1998 թվականը քաղաքային բնակչության 97%-ի և գյուղական բնակչության 71%-ի համար հասանելի էր հիմնական անվճար առողջապահությունը, հիվանդանոցների մահճակալների 2%-ը մասնավոր սկզբունքներով էին ապահովված։

Կրթություն

Մինչ ՄԱԿ-ի կողմից տնտեսական պատժամիջոցների ենթարկվելը Իրաքը արդեն ունեցել է արաբական բավականին զարգացած և հաջողակ կրթական համակարգ։ Սակայն այն այս ժամանակաշրջանում հետընթաց է ապրել իր կրթական հաջողությունների մեջ։ Որոշներն ասում են, որ պատժամիջոցները, դիտմամբ կամ էլ առանց դիտավորության, վնասում են կրթական համակարգը, քանի որ դրանք իրենց ազդեցությունն են ունենում երեխաների վրա։ Անկախ այն բանից սա ճշմարիտ է, թե ոչ, ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ Իրաքի կրթական համակարգը զարգացման և բարելավման տեղ ունի։

Հազարամյակի ավարտին շատ երկրներ, այդ թվում նաև Իրաքը, փորձ են կատարել մասնակցություն ունենալ Հազարամյակի զարգացման նպատակներին, որի նպատակը թույլ զարգացած երկրներին աջակցություն ցուցաբերելն էր։ Իրաքում գլխավոր նպատակներից մեկն էր համալսարանական կրթության ապահովումը ինչպես տղաների, այնպես էլ աղջիկների համար։ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ը հավաքած փաստերի փորձում են ցույց տալ, թե որչափ է Իրաքը իր նպատակին հասել։

Հազարամյակի զարգացման նպատակների ծրագրի ներդրումից հետո Իրաքի կրթությունն ընդհանուր առմամբ զարգացում է ապրել։ Օրինակ՝ 2000-2012 թվականների ընթացքում կրթական հաստատություններ ընդունվածների քանակը կրկնապատկվել է։ Այն 3,6 միլիոնից դարձել է 6 միլիոն։ 2015-2016 թվականների վիճակագրությունը ցույց է տվել, որ գրեթե 9,2 միլիոն երեխա դպրոցում է սովորում։ Ամեն տարի ընդունվողների ընդհանուր քանակն աճել է և կազմում է 4,1%։ Այս կտրուկ աճը ցույց է տալիս, որ Իրաքում կրթության հասանելիության առումով բավականին առաջընթաց է գրանցվել։

Այնուամենայնիվ, միջնակարգ կրթության մեջ աշակերտների թվի կտրուկ աճը որոշ չափով բացասական ազդեցություն է ունեցել կրթական համակարգի վրա։ Կրթության համար նախատեսվող բյուջեն կառավարության ծախսերի միայն 5,7%-ն է կազմում և շարունակում է մնալ այս ցածր ցուցանիշի վրա։ Կրթության ոլորտում կատարվող ներդրումները ևս սկսել են նվազել։ Արդյունքում, կրթության ոլորտում Իրաքը Մերձավոր Արևելքում ամենավերջին տեղն է զբաղեցնում։ Կրթությանը հատկացվող ֆինանսավորումը ավելի է դժվարացնում կրթության որակի և ռեսուրսների ապահովման և բարելավման հարցը։

Միևնույն ժամանակ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ը ստուգումներ է անցկացրել կրթական ծախսերի վերաբերյալ և պարզել, որ տրամադրված գումարի մեծ մասը անիմաստ է օգտագործվել։ Նրանք նկատել են, որ կրթական հաստատություններից դուրս եկողների և նույն դասարանում մնացածների թվաքանակը կտրուկ աճել է։ Թե՛ Իրաքում և թե՛ Իրաքյան Քուրդիստանում դուրս եկողների մոտավորապես 1,5-2,5% են կազմել։ Կրթական հաստատություններից դուրս եկող աղջիկների և տղաների թիվն անհավասար է։ Եթե տղաները կազմում են մոտավորապես 16,5%, ապա աղջիկները՝ 20,1%, որը կարող է լինել ֆինանսական կամ ընտանեկան դրության արդյունք։ Նույն դասարանում մնացողները կազմում են ընդհանուր սովորողների 17%-ը։ Յուրաքանչյուր աշակերտի համար վճարվում է 1100 դոլար։ Սա նշանակում է, որ յուրաքանչյուր դուրս եկող կամ նույն դասարանում մնացող աշակերտի պատճառով 1100 դոլարի կորուստ է լինում։ Արդյունքում՝ 2014-2015 ուստարվա ընթացքում կրթական ֆոնդի 20%-ի կորուստ է եղել նույն դասարանում մնացածների և դուրս եկող աշակերտների պատճառով։

Դուրս եկող կամ նույն դասարանում մնացողները չեն հասկանում այս ամենի տնտեսական վնասը։ ՅՈՒՆԻՍԵՖ նշում է, որ դպրոցում մնալը, փաստորեն, ավելացնում է աշակերտի և նրա ընտանիքի հարստությունը։ Բացի այն, որ սա բավականին բարդացնում է կրթական համակարգի վիճակը, այն նաև խանգարում է անհատին՝ ունենալ ավելի բարձր վաստակ ցանկացած կարիերա սկսելիս։

Այլ վիճակագրությունների համաձայն տարածաշրջանային տարբերությունները կարող են ևս ազդեցություն ունենալ միջնակարգ կրթական հաստատություններում ընդգրկված աշակերտների թվաքանակի վրա։ Օրինակ՝ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի տվյալների համաձայն՝ հակամարտության շրջան Սալահ ադ-Դինում «դպրոցական տարիքի երեխաների 90%-ը» չի հաճախում դպրոց։ 2014 թվականին հակամարտության սրմանը զուգահեռ դպրոցները որոշ մասը վերածվել է փախստականների ապաստարանների կամ ռազմաբազաների։ Կրթության համար նախատեսված միջոցները ավելի սուղ են դառնում, և դա ավելի է դժվարացնում աշակերտների ուսում ստանալու և կրթությունն ավարտելու գործը։ Այնուամենայնիվ, 2017 թվականին փորձ է կատարվել վերաբացել 47 դպրոցներ, որոնք նախկինում փակվել էին։ Մոսուլում ամենամեծ հաջողությունն է գրանցվել, որտեղ 380 000 հոգի դպրոց է գնում։ Կապված այն հանգամանքի հետ, թե որտեղ են ապրում երեխաները, կրթության հնարավորությունները կարող են սահմանափակ լինել։

Որոշակի տարբերություն կա նաև աղջիկների և տղաների հաճախելիության մեջ։ 2013-2014 թվականներին ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ը պարզել է, որ դպրոց հաճախող տղաների թիվը 5 միլիոն է, մինչդեռ աղջիկների թիվը 4.2 միլիոն է կազմում։ Դպրոց չհաճախող աղջիկները կազմում են 11%, իսկ տղաները դրա կեսն են։ Կրթական հնարավորությունների առումով աղջիկների և տղաների միջև որոշակի բաց է առկա։ Այնուամենայնիվ, դպրոց ընդունվող աղջիկների թիվը ավելի արագ է աճում, քան տղաների։ 2015-2016 թվականներին դպրոց ընդունվող աղջիկների թիվը ավելացել է 400 000-ով նախորդ տարվա համեմատ, և նրանց մեծ մասը բուն Իրաքում են։ Բացի այդ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ը պարզել է, որ այս աճը նկատվել է բոլոր տեսակի կրթական մակարդակներում։ Ուստի շատ հնարավոր է, որ ժամանակի ընթացքում աղջիկների և տղաների միջև այս տարբերությունը վերանա, և կրթության մեջ հավասարություն լինի։

Չնայած ներկայացված թվերը ցույց են տալիս, որ հիմնական կրթական հաստատություններ ընդունվողների թիվը աճել է, սակայն ընդհանուր առմամբ բավականին շատ երեխաները են դուրս մնում կրթական համակարգից։ Նրանց մեծ մասը Սիրիայում կոնֆլիկտի և ԻԼԻՊ-ի գործողությունների պատճառով առաջացած ներքին տեղահանվածներ են։ Սա դժվարություն է առաջացրել այս երեխաների համար, ովքեր նույնիսկ փորձում են շարունակել իրենց կրթությունը։ Շուրջ 355 000 տեղահանված երեխաներ ներառված չեն կրթական համակարգում։ Այս երեխաներից շուրջ 330 000 ապրում է բուն Իրաքում։ Ներքին տեղահանված երեխաների թվաքանակը շարունակում է բարձր մնալ բուն Իրաքում, քան այլ վայերում, օրինակ՝ Իրաքյան Քուրդիստանում։

Չնայած դպրոց ընդունվողների թվաքանակը աստիճանաբար աճում է՝ կրթական միջոցները շարունակում են սուղ մնալ։ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ը նշում է, որ կրթական համակարգում առանց ծախսերի մեծացման հնարավոր չէ բարձրացնել կրթության որակը։ 2000-ական թվականների սկզբին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Կրթության միջազգային բյուրոն նշել է, որ Իրաքի դպրոցները ունեն մի շարք հիմնային խնդիրներ՝ դպրոցի շինությունները, ուսուցիչների թիվը, ստանդարտ ուսումնական պլանի առկայությունը, դասագրքերը և տեխնիկական միջոցները, որոնք էլ կարող են բարելավել կրթական մակարդակը։ Ուսուցիչները կարևոր ռեսուրս են հանդիսանում, ովքեր, սակայն, աշակերտների թվի աճին զուգահեռ սկսում են ավելի շատ լարվածության տակ դրվել։ Իրաքում ավելի արագ է աճում դպրոց ընդունվողների քանակը, քան ուսուցիչների։ Ուսուցիչները ստիպված են լինում ավելի շատ աշակերտների ընդունել, որն էլ ավելի է լարում ուսուցիչների դրությունն ու ազդում կրթության որակի վրա։ Մեկ այլ կրթական ռեսուրս է գրադարանը, որը կարող է բարձրացնել գրագիտության մակարդակը և զարգացնել կարդալու մշակույթը։ Այնուամենայնիվ, այս ամենը կարող է կատարվել միայն կրթության վերակազմավորման միջոցով։

ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ը ավելի շատ մանրամասներ է տրամադրել այն քայլերի մասին, որոնք անհրաժեշտ են Հազարամյակի զարգացման նպատակին հասնելու համար։ Այս քայլերի մեծ մասն առնչվում է կրթական համակարգի վերակազմավորման, կրթության որակի բարձրացման և աղջիկների և հաշմանդամություն ունեցող երեխաների համար համապատասխան պայմանների ստեղծման հետ։

Կենտրոնական հետախուզական վարչության Փաստերի համաշխարհային գրքի հաշվարկներով 2000 թվականին չափահասների շրջանում գրագիտության մակարդակը եղել է տղամարդկանց մոտ 84%, իսկ կանանց մոտ՝ 64%, 2000-2008 թվականներին ՄԱԿ-ի հաշվարկների համաձայն այս ցուցանիշների որոշակի անկում է նկատվել 15-24 տարեկան իրաքցիների մոտ՝ կազմելով՝ 84.8-82,4%։ Ժամանակավոր կոալիցիոն կառավարությունը Իրաքում կրթական համակարգի ոլորտում արմատական բարեփոխումներ է կատարել․ ուսումնական ծրագրից հանվել է բահաիստական գաղափարախոսությունը և որոշ չափով բարձրացվել է ուսուցիչների աշխատավարձը, որը անտեսվում էր 1990-ական թվականների Հուսեյնի վարչակարգի շրջանում։ 2003 թվականին Իրաքի 15000 դպրոցների 80%-ը վերանորոգման կարիք ուներ և չէր համապատասխանում տարրական սանիտարական պահանջներին, իսկ շատերը նույնիսկ չունեին գրադարան և լաբորատորիա։

Ուսանողները Բասրայի համալսարանի բժշկական քոլեջում, 2010 թվական։

Պարտադիր կրթությունը մինչև 6-րդ դասարան է, որից հետո աշակերտները հանձնում են քննությունը, որով էլ որոշվում է, թե արդյոք շարունակելու են կրթությունը բարձր դասարաններում, թե ոչ։ Իհարկե քննությունը չհանձնողների համար կա արհեստագործական ուղին, սակայն շատ քչերն են ընտրում այս տարբերակը, քանի որ այն զարգացած չէ։ 7-րդ դասարանից սկսած տղաները և աղջիկները սովորաբար հաճախում են առանձին դպրոցներ։

2005 թվականին հետագա բարեփոխումների համար հիմնական խոչընդոտները շատ շրջաններում անվտանգության, ուսուցիչների և ադմինիստրատորների համար պատասխանատվության կենտրոնացված համակարգի բացակայությունն էին, ինչպես նաև այն, որ նախորդ 30 տարիներին համակարգը գործել էր մեկուսացման մեջ։ Շատ քիչ մասնավոր դպրոցներ կան Իրաքում։ 2003 թվականի ներխուժումից առաջ բարձրագույն կրթական հաստատություններում սովորում էր շուրջ 240 000 մարդ։

Համաշխարհային համալսարանների վեբոմետրիկ վարկանիշի համաձայն երկրի ամենաառաջատար համալսարաններն են Դոհուկի համալսարանը (աշխարհում 1717-րդը), Բաղդադի համալսարանը (3160-րդը) և Բաբելոնի համալսարանը (3946-րդը)։

Մշակույթ

Իրաքում կա երկու պետական տոն՝ Հանրապետության օրը հուլիսի 14-ին և Ազգային օրը հոկտեմբերի 3-ին։

Երաժշտություն

Իրաքի մակամ ասող Մուհամմադ ալ-Քուբբանչի։

Առաջին հերթին Իրաքը հայտնի է մակամի հարուստ ժառանգությամբ, որը բանավոր ձևով սերնդեսերունդ փոխանցվել էր և անկոտրում շղթայի պես հասել մինչև մեր օրեր։ Մակամ ալ-Իրաքին համարվում է մակամի ամենանշանավոր և կատարյալ ձևը։ Ալ-Մակամ ալ-Իրաքին բանաստեղծությունների հավաքածու է, որը գրված է կա՛մ դասական արաբերենի 16 մետրերից մեկով կամ Իրաքյան բարբառով (զուհայրի)։ Այս արվեստի ձևը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն ճանաչել է՝ որպես «մարդկության ոչ նյութական հարստություն»։

20-րդ դարի սկզբին Իրաքի ամենահայտնի երգիչները հրեաներն էին։ 1936 թվականին Իրաքի ռադիոն ստեղծվել է ամբողջությամբ հրեական անսամբլից՝ բացի հարվածային գործիքների նվագողից։ Բաղդադի գիշերային ակումբներում անսամբլները կազմված են ուդից, քանոնից և երկու հարվածային գործիքներից, մինչդեռ ռադիոյում օգտագործվում էր նաև նայ և թավջութակ։

1930-1940-ական թվականների ամենահայտնի երգիչը հավանաբար հրեա Սալիմա փաշան է (ավելի ուշ՝ Սալիմա Մուրադ)։ Փաշայի նկատմամբ հարգանքը և հրապուրանքը անսովոր էին, քանզի այդ ժամանակ ամոթալի էր համարվում կանանց հանրային ներկայացումը, և երգչուհիների մեծ մասին հավաքում էին հասարակաց տներից։

Իրաքի ամենահայտնի երգահանը Էզրա Ահարոնն է, ով ուդ էր նվագում, մինչդեռ ամենահայտնի գործիքավորողը Դաուդ ալ-Քուվայթին էր։ Դաուդը և իր եղբայր Սալեհը Իրաքի ռադիոկայանի համար ստեղծել են պաշտոնական անսամբլ և պատասխանատու էին թավջութակն ու նայը ավանդական անսամբլին ներկայացնելու համար։

Արվեստ և ճարտարապետություն

Նասիրիայում Ուրի մեծ զիկկուրատը

Իրաքի կարևոր մշակութային նշանակություն ունեցող հաստատություններից է Իրաքի ազգային սիմֆոնիկ նվագախումբը, որի փորձերը և կատարումները ժամանակավորապես ընդհանվել էին Իրաքի բռնազավթման ժամանակ։ Ազգային թատրոնի շենքը կաղապտվել է 2003 թվականի բռնազավթման ժամանակ, սակայն փորձեր են կատարվում վերականգնել այն։ 1990-ական թվականներին, երբ ՄԱԿ-ի պատժամիջոցներով սահմանափակվել է օտարերկրյա ֆիլմերի ցուցադրությունը, կենդանի թատրոնները զարգացում են ապրել։ Ավելի քան 30 կինոթատրոններ վերածվել են կենդանի բեմահարթակների, որտեղ ցուցադրվում էին ամենատարբեր տեսակի կատակերգություններ և ողբերգություններ։

Բաղդադում մշակութային կրթություն առաջարկող հաստատություններից են՝ Երաժշտության ակադեմիան, Գեղեցիկ արվեստների ինստիտուտը և Բաղդադի երգի և բալետի դպրոցը։ Բաղդադում կան նաև մի շարք թանգարաններ՝ Իրաքի ազգային թանգարանը, որտեղ գտնվում է հնագույն Իրաքի քաղաքակրթությունների արվեստի գործերի և հնությունների ամենամեծ և գեղեցիկ հավաքածուն, որոնցից շատերը գողացվել են Իրաքի բռնազավթման ժամանակ։

Մայրաքաղաք Նինուսը կամ Նինվեն գրավվել է Մարաստանի կողմից Կիաքսարի օրոք՝ Քսենոֆոնի՝ այս տարածքով անցնելուց մոտ 200 տարի հետո։ Այն թաղված է մնացել մինչև 1845 թվականը, երբ Բոթան և Լայարդը հայտնաբերել են այն ասորական քաղաքների ավերակների մեջ։ Հիմնական մնացորդները Խորասաբադինն են, որը գտնվում է Մոսուլից 16 կմ հեռավորության վրա, Նիմրուդինն են, որը ենթադրվում է, որ հնագույն Քալահն է, և Քոյունջիքինը, որը շատ հավանական է՝ հենց Նինվեն է։ Այս քաղաքներում գտնվել են մի շարք հսկայական շինությունների մնացորդներ, որոնք հավանաբար եղել են պալատ-տաճարներ։ Դրանք հիմնականում կառուցված են եղել արևի տակ չորացած աղյուսներից, և այն, ինչ պահպանվել է, միայն պատերի ներքևի հատվածներն են, որոնք զարդարված են քանդակներով և նկարներով, կան սալահատակից պահպանված հատվածներ, որոշ փաստեր ցույց են տալիս, որ եղել է նաև ջրահեռացման համակարգ։

Հաթրայի տաճարի ճակատային հատվածը, որը 1985 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից հռչակվել է Համաշխարհային ժառանգություն։

Մամուլ

2003 թվականին պետության նկատմամբ հաստատված հսկողության վերացումից հետո Իրաքում մամուլը սկսել է մեծ վերելք ապրել։ Ըստ BBC-ի զեկույցի՝ 2003 թվականի կեսերին իրաքցիները ունեին 20 ռադիոկայաններ 0,15-ից մինչև 17, բազմաթիվ հեռուսատաալիքներ, 200 թերթեր։ Հետաքրքիր է այն փաստը, որ թերթերի քանակը անհամաչափ է եղել տարբեր բնակավայրերի բնակչության թվին։ Օրինակ՝ Նաջաֆը, որն ունի 300 հազար բնակչություն, հրատարակում և տարածում է 30 թերթ։

Իրաքի մեդիա փորձաետ և բազմաթիվ զեկույցների հեղինակ Իբրահիմ ալ-Մարաշին նշում է 2003 թվականին երկրի՝ ԱՄՆ բռնազավթման 4 փուլ, որի ընթացքում նրանք քայլեր էին ձեռնարկում, որոնք հետագա իրաքյան մամուլի զարգացման համար կարևոր նշանակություն են ունեցել։ Այդ փուլերն են՝ նախաբռնազավթման նախապատրաստություն, պատերազմ և թիրախների ընտրություն, ապստամբություն և իշխանության հանձնում Իրաքի ժամանակավոր կառավարությանն ու վարչապետ Իյադ Ալավիին։

Խոհանոց

Մասգուֆ՝ Իրաքի ամենահայտնի ձկնային ուտեստներից։

Կարելի է համարել, որ իրաքյան խոհանոցը ունի 10 հազար տարվա պատմություն՝ ընդգրկելով շումերական, աքքադական, բաբելոնական, ասորական և հին պարսկական խոհանոցները։ Հնագույն իրաքյան ավերակներում հայտնաբերված արձանագրություններում պահպանվել են տարբեր բաղադրատոմսեր, որոնք պատրաստվել են կրոնական փառատոնների ժամանակ տաճարներում․ դրանք համարվում են աշխարհում առաջին խոհանոցային գիրք։ Հնագույն Իրաքը կամ Միջագետքը եղել են բազմաթիվ բարդ և զարգացած քաղաքակրթությունների հայրենիք։ Այն բացառիկ է եղել բոլոր ոլորտներում և այդ թվում խոհարարական արվեստում։ Սակայն միջնադարում, երբ Բաղդադը դարձել է Աբբասյան խալիֆայության մայրաքաղաքը, Իրաքի խոհանոցը հասել է իր զարգացման գագաթնակետին։ Այսօր Իրաքի խոհանոցն արտացոլում է այս բոլոր ժառանգությունները և ինչպես նաև իր վրա է կրում հարևան երկրների՝ Թուրքիայի, Իրանի և Սիրիայի խոհարարական մշակույթի ազդեցությունը։

Իրաքյան խոհանոցի հիմնական բաղադրամասերն են բանջարեղենը՝ սմբուկ, լոլիկ, բամիա, սոխ, կարտոֆիլ, դդմիկ, սխտոր, պղպեղներ և կարմիր պղպեղ, հացահատիկները՝ բրինձ, բլղուր և գարի, լոբազգիներ՝ ոսպ, սիսեռ և լոբի, մրգերը՝ թուզ, ծիրան, չամիչ, արմավ, խաղող, նուռ, ձմերուկ և ցիտրուսային մրգեր, մասնավորապես կիտրոն։

Ինչպես Արևմտյան Ասիայի շատ երկրներում այստեղ ևս մսեղենի ամենահայտնի տեսակներն են հավի և ոչխարի միսը։ Ճաշատեսակների մեծ մասը մատուցվում է բրնձի հետ միասին (հատկապես բասմաթի տեսակի բրինձը, որն աճում է Իրաքի հարավում գտնվող ճահիճներում)։ Բլղուրը ևս շատ ճաշատեսակներում է օգտագործվում ՝ սկսած հին ասորիների ժամանակներից։

Սպորտ

Յունիս Մահմուդը միջազգային խաղերում Իրաքի բոլոր ժամանակների ամենաշատ խաղացած ֆուտբոլիստն ՝ 148 խաղ։

Իրաքում ամենահայտնի սպորտաձևը ֆուտբոլն է։ Տարիներ շարունկավող պատերազմի և անհանգստության պայմաններում ֆուտբոլը եղել է միավորող միջոց։ Այլ հայտնի սպորտաձևերից են բասկետբոլը, լողը, ծանրամարտը, բռնցքամարտը, քիքբոքսինգը, բոդիբիլդինգ և թենիսը։

Իրաքի ֆուտբոլի ասոցիացիան Իրաքում ֆուտբոլի կառավարման մարմինն է, որը ղեկավարում է Իրաքի ֆուտբոլի ազգային հավաքականը և Իրաքի Պրեմիեր լիգան։ Այն հիմնադրվել է 1948 թվականին և եղել է ՖԻՖԱ-ի անդամ՝ սկսած 1950 թվականից, և Ասիայի ֆուտբոլի կոնֆեդերացիայի անդամ՝ սկսած 1971 թվականից։ Իրաքում ամենամեծ ակումբը Աշ-Շորթան է, որը 2013 և 2014 թվականներին արժանացել է մեջք մեջքի լիգայի տիտղոսին և առաջին անգամ հաղթել է Արաբական չեմպիոնների լիգան։ Իրաքի ֆուտբոլի ազգային հավաքականը դարձել է 2007 թվականի ԱՖԿ-ի Ասիական գավաթի հաղթող՝ պարտության մատնելով Սաուդյան Արաբիային 1-0 հաշվով՝ շնորհիվ թիմի ավագ Յունիս Մահմուդի խփած գոլի։ Արդյունքում նրանք մասնակցել են ՖԻՖԱ-ի երկու մրցույթների (1986 թվականի ՖԻՖԱ-ի Աշխարհի գավաթը և 2009 թվականի ՖԻՖԱ-ի Կոնֆեդերացիայի գավաթը)։

Տեխնոլոգիա

Բջջային հեռախոսներ

Չնայած սկսած 1995 թվականից Միջին Արևելքում եղել են բջջային հեռախոսներ՝ իրաքցիները սկսել են այն օգտագործել 2003 թվականից հետո։ Սադդամ Հուսեյնի կառավարման շրջանում բջջային հեռախոսները արգելված են եղել։

2013 թվականի տվյալների համաձայն իրաքցիների 78%-ը օգտագործում բջջային հեռախոս։

Արբանյակ

Ըստ Իրաքի կապի նախարարության Իրաքը այսօր գտնվում է բազմապրոֆիլ ռազմավարական արբանյակի կառուցման երկրորդ փուլում։

Այս նախագիծը, որը պետք է արժենա 600 միլիոն դոլար, շարունակվում է Աստրիումի և Արիանսփեյսի հետ համագործակցությամբ։

Ստորջրյա մալուխ

2012 թվականի հունվարի 18-ին Իրաքը առաջին անգամ կապվել է ստորջրյա հաղորդակցության ցանցին։

Սա վիթխարի ազդեցություն է ունեցել Իրաքում ինտերնետի արագության, հասանելիության և օգտագործման վրա։

2013 թվականի հոկտեմբերին Իրաքի կապի նախարարության պատվերով ինտերնետի արժեքը նվազեցվել է մեկ երրորդով։ Սա կարևոր փորձ էր ինտերնետի օգտագործման զարգացման և երկրում ինտերնետային ենթակառուցվածքների բարելավման համար։

Գրականություն

• Bosworth, C. E. (1998). «ʿERĀQ-E ʿAJAM(Ī)». Encyclopaedia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 5. էջ 538. {{cite encyclopedia}}: More than one of |author= and |last= specified (օգնություն)
• Shadid, Anthony 2005. Night Draws Near. Henry Holt and Co., NY, US 0-8050-7602-6
• Hanna Batatu, "The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of Iraq", Princeton: Princeton University Press, 1978
• Charles Glass, "The Northern Front: A Wartime Diary"' Saqi Books, London, 2004, 0-86356-770-3
• A Dweller in Mesopotamia, being the adventures of an official artist in the garden of Eden, by Donald Maxwell, 1921. (a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; DjVu & layered PDF format)
• By Desert Ways to Baghdad, by Louisa Jebb (Mrs. Roland Wilkins) With illustrations and a map, 1908 (1909 ed). (a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; DjVu & layered PDF format)
• «Iraqi Constitution» (PDF). Ministry of Interior – General Directorate For Nationality. 2006 թ․ հունվարի 30. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ նոյեմբերի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 18-ին.
• Benjamin Busch, "'Today is Better than Tomorrow'. A Marine returns to a divided Iraq", Harper's Magazine, October 2014, pp. 29–44.
• Global Arms Exports to Iraq 1960–1990, Rand Research report

Արտաքին հղումներ

• Իրաքի մասին Արխիվացված 2016-09-05 Wayback Machine
• Հայկական Սովետական Հանրագիտարան

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իրաք» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 457)։