Democracia

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Democracia (homónimos).

Este mapa reflicte os achados da investigación da Freedom House Freedom in the World 2007 (Liberdade no mundo 2007), que informa sobre o estado da liberdade no mundo durante o ano 2006. É unha das medidas máis xeralmente empregadas da democracia polos investigadores. Hai que fixarse en que malia que estas medidas están moi correlacionadas, non implica que se poidan intercambiar      País libre      País parcialmente libre      País sen liberdades

A democracia (do grego demos, "pobo", e kratos, "goberno", é dicir, "goberno do pobo") é un réxime político no que a soberanía reside no pobo e é exercida por este de maneira directa ou indirecta.

Máis concretamente, a democracia é unha forma de goberno na que, en teoría, o poder para cambiar as leis e as estruturas de goberno, así como o poder de tomar todas as decisións de goberno reside na cidadanía. Nun sistema así, as decisións tanto lexislativas coma executivas son tomadas polos propios cidadáns (democracia directa) ou por representantes escollidos mediante eleccións libres, que actúan representando os intereses dos cidadáns (democracia representativa).

Na práctica, na historia inicial da democracia primou o compoñente directo, pero na actualidade todos os sistemas democráticos do mundo son principalmente de tipo representativo.

Esta definición xeral ten algúns matices. Non todos os habitantes dun determinado municipio, rexión ou estado democráticos participan na política, senón só aqueles que ostentan de pleno dereito a condición de cidadáns, e dentro destes, só aqueles que elixen participar, xeralmente mediante o voto nunhas eleccións ou calquera outro proceso electoral coma o referendo.

O día 15 de setembro celébrase o Día Internacional da Democracia. O obxectivo desta celebración é salientar a importancia da liberdade dos medios de comunicación libres, independentes e pluralistas, para a democracia e a paz.

Orixe, usos e tipos

O termo "democracia" provén do grego antigo (δημοκρατία) e foi acuñado en Atenas (A máis famosa das cidades-estado da antiga Grecia é considerada como o primeiro exemplo dun sistema acorde coas nocións modernas de democracia.) no século V a. C. a partir dos vocábulos δῆμος (dḗmos, que pode traducirse como «pobo») e κράτος (krátos, que pode traducirse como «poder», ou «goberno»). Con todo a significación etimolóxica do termo é moito máis complexa. O termo «deamos» parece ser un neoloxismo derivado da fusión das palabras demiurgos (demiurgi) e geomoros (geomori). De todos os xeitos, o significado do termo cambiou co tempo, e a definición moderna evolucionou moito sobre todo dende finais do século XVIII, coa sucesiva introdución de sistemas democráticos en moitas nacións. Hoxe en día, as democracias existentes son bastante distintas ó sistema de goberno ateniense do que herdan o seu nome.

Un bo exemplo destas diferenzas é que as democracias actuais son democracias indirectas ou representativas, agás unha a democracia suíza, que segue a manter un sistema máis directo que a maioría das actuais, debido a súa particular idiosincrasia, sen ter apenas evolucionado.

A democracia directa adoita ser máis dificultosa de manter canto maior é a comunidade que se debe rexer por este sistema, do que deriva a importancia que na actualidade acadou o sistema representativo como vía de participación nas decisións comunitarias.

Unha das maiores febledades coas que se atopan os sistemas democráticos actuais é o facer da democracia un sistema que deriva cara a partitocracia, na que son os partidos políticos como elementos suprarepresentativos os que determinan as decisións comunitarias fora dos sistemas elaborados para tal fin. Deste xeito a falta de democracia nas forzas políticas pode implicar e evolución do sistema cara a un sistema máis próximo á oligarquía que a propia democracia e que é denominada polos teóricos do estado como partitocracia.

No proceso evolutivo dos sistemas parlamentarios occidentais a decisión entre primar a estabilidade do poder público fronte a primar unha maior e mellor representación de todas as tendencias da sociedade rematou por desenvolver unha serie e de mecanismos que favorecesen a estabilidade, sobre todo a partir da segunda guerra mundial.

Un exemplo destes mecanismos é o propio sistema D´Hont utilizado no actual sistema electoral español, no que o sistema de cálculo e asignación de escanos beneficia ás dúas forzas máis votadas en detrimento dunha maior representación das minorías. Un exemplo contrario no mesmo sistema español foi a II República española onde uha maior representación das minorías provocou na práctica unha perigosa inestabilidade dos distintos gobernos.

Historia da democracia

Pintura do século XIX de Philipp Foltz que representa ao político ateniense Pericles pronunciando o seu famoso discurso fúnebre diante da Asemblea ateniense

As asembleas democráticas son tan antigas como a especie humana e atópanse ao longo da historia da humanidade, pero ata o século XIX, as principais figuras políticas opuxéronse en gran medida á democracia. Os teóricos republicanos vincularon a democracia ao pequeno tamaño: a medida que as unidades políticas crecían en tamaño, aumentaba a probabilidade de que o goberno se volvese despótico. Ao mesmo tempo, as pequenas unidades políticas eran vulnerables á conquista. Montesquieu escribiu: "Se unha república é pequena, é destruída por unha forza estranxeira; se é grande, é arruinada por unha imperfección interna." Segundo o politologo da Universidade Johns Hopkins Daniel Deudney, a creación dos Estados Unidos, co seu gran tamaño e o seu sistema de controles e contrapesos, foi unha solución aos dobres problemas de tamaño.

Retrospectivamente diferentes políticas, fóra das democracias declaradas, foron descritas como protodemocráticas.

Orixes

O termo democracia apareceu por primeira vez no pensamento político e filosófico grego na cidade-estado de Atenas durante a antigüidade clásica. A palabra vén de dêmos 'xente (común)' e krátos 'forza/poder'. Sendo Clístenes arconte de Atenas, en 508-507 a.C. estableceuse en Atenas o que xeralmente se considera o primeiro exemplo dun tipo de democracia. Clístenes é referido como "o pai da democracia ateniense". O primeiro uso testemuñado da palabra democracia atópase en obras en prosa da década do 430 a.C., como en Historias' de Heródoto, pero o seu uso era varias décadas máis antigo, xa que dous atenienses nados na década de 470 recibiron o nome de Demócrates, un novo nome político -probablemente en apoio da democracia- dado nunha época de debates sobre cuestións constitucionais en Atenas. Esquilo tamén alude con forza á palabra na súa obra As suplicantes, escenificada no 463 a.C., onde menciona "a man gobernante do demos" [demou kratousa cheir]. Antes desa época, a palabra usada para definir o novo sistema político de Clístenes probablemente era isonomia, que significa igualdade política.

A democracia ateniense adoptou a forma dunha democracia directa, e tiña dúas características distintivas: a selección aleatoria de cidadáns ordinarios para ocupar os poucos cargos administrativos e xudiciais existentes no goberno, e unha asemblea lexislativa formada por todos os cidadáns atenienses. Todos os cidadáns elixibles podían falar e votar na asemblea, que fixaba as leis da cidade-estado. Porén, a cidadanía ateniense excluía a mulleres, escravos, estranxeiros (μέτοικοι / métoikoi) e mozos menores de idade para o servizo militar. Efectivamente, só 1 de cada 4 residentes en Atenas cualificaba como cidadán. A propiedade da terra non era un requisito para a cidadanía. A exclusión de gran parte da poboación do corpo cidadán está intimamente relacionada coa antiga comprensión da cidadanía. Na maior parte da antigüidade o beneficio da cidadanía estava ligada á obriga de loitar contra as campañas bélicas.

A democracia ateniense non só era directa no sentido de que as decisións eran tomadas polo pobo reunido, senón tamén a máis directa no sentido de que o pobo a través da asemblea (bulé) e os tribunais de xustiza controlaban todo o proceso político e unha gran proporción de cidadáns participaban constantemente nos negocios públicos. Aínda que os dereitos do individuo non estaban garantidos pola constitución ateniense no sentido moderno (os antigos gregos non tiñan palabra para "dereitos"), os que eran cidadáns de Atenas gozaban das súas liberdades non por oposición ao goberno, senón por vivir nunha cidade que non estaba sometida a outro poder e por non ser eles mesmos súbditos do goberno doutra persoa.

A votación por puntuación apareceu en Esparta xa no 700 a.C. A apela era unha asemblea do pobo, celebrada unha vez ao mes, na que podía participar todo cidadán varón de polo menos 20 anos de idade. Na asemblea, os espartanos elixían os líderes e votaban por alcance e a berros (a votación decidiase en función do forte que gritase a multitude). Aristóteles cualificouno de "infantil", en comparación coas papeletas de pedra que utilizaban os cidadáns atenienses. Esparta adoptouno pola súa sinxeleza e para evitar as votacións nesgadas, as compras ou as trampas que predominaban nas primeiras eleccións democráticas.

Aínda que a República Romana contribuíu significativamente a moitos aspectos da democracia, só unha minoría de romanos eran cidadáns con votos nas eleccións de representantes. Os votos dos poderosos tiñan máis peso mediante un sistema de voto ponderado, polo que a maioría dos altos cargos, incluídos os membros do Senado, procedían dunhas poucas familias ricas e nobres. Ademais, o derrocamento do reino romano foi o primeiro caso no mundo occidental dun sistema de goberno formado co propósito explícito de ser unha república, aínda que non tiña moito de democracia. O modelo de goberno romano inspirou a moitos pensadores políticos ao longo dos séculos, e as democracias representativas modernas de hoxe imitan máis os modelos romanos que os gregos, porque se trataba dun Estado no que o poder supremo ostentábao o pobo e os seus representantes elixidos, e que contaba cun líder elixido ou designado por eles mesmos.

Vaishali, capital da liga Vajjika (Vrijji mahajanapada) da, India tamén foi considerada un dos primeiros exemplos de república en torno ao século VI a.C.

Outras culturas, como a nación iroquesa nas Américas, tamén desenvolveron unha forma de sociedade democrática entre 1450 e 1660 (e posiblemente en 1142), moito antes do contacto cos europeos. Esta democracia continúa ata os nosos días e é a democracia representativa máis antiga do mundo. Isto indica que as formas de democracia puideron ser inventadas noutras sociedades de todo o mundo.

Idade Media

Aínda que a maioría das rexións de Europa durante a Idade Media estaban gobernadas polo clero ou os señores feudais, existían varios sistemas que implicaban eleccións ou asembleas, aínda que a miúdo só involucraban a unha pequena parte da poboación. En Escandinavia, os órganos coñecidos como thingss (asemblea) estaban formados por homes libres presididos por un lagman (lexislador). Estes órganos deliberativos eran os encargados de resolver as cuestións políticas, e as variantes incluían o Althing en Islandia e o Løgting nas Illas Feroe. O veche, atopado en Europa Oriental, era un corpo semellante ao escandinavo. Na igrexa católica romana, o papa é elixido por un conclave papal composto por cardeais desde 1059. O primeiro órgano parlamentario documentado en Europa foron as Cortes de León. Fundadas por Afonso IX en 1188, as Cortes tiñan autoridade para fixar impostos, asuntos exteriores e lexislar, aínda que a natureza exacta do seu papel segue sendo discutida. A República de Ragusa, establecida en 1358 e centrada arredor da cidade de Dubrovnik, proporcionaba representación e dereitos de voto só á súa aristocracia masculina. Varias cidades-estado e entidades políticas italianas tiñan formas de goberno republicanas. Por exemplo, a República de Florencia, establecida en 1115, estaba dirixida pola Signoria, cuxos membros eran elixidos por sortición (sorteo). No século X-XV na Frisia, unha sociedade claramente non feudal, o dereito a votar sobre asuntos locais e sobre os funcionarios do condado estaba baseado no tamaño da terra. O Kurukan Fuga dividiu o Imperio de Malí en clans gobernantes (liñaxes) que estaban representados nunha grande asemblea chamada Gbara. Porén, a xurisdición facía que Malí fose máis semellante a unha monarquía constitucional que a unha república democrática.

Carta Magna inglesa, 1215, England

O parlamento de Inglaterra tiña as súas raíces nas restricións ao poder dos reis escritas na Carta Magna (1215), que protexía explicitamente certos dereitos dos súbditos do Rei e apoiaba implicitamente o que se converteu no escrito inglés de hábeas corpus, salvagardando a liberdade individual contra a prisión ilegal con dereito a recurso. A primeira asemblea nacional representativa en Inglaterra foi o parlamento de Simon de Montfort en 1265. A aparición das peticións é un dos primeiros indicios da utilización do parlamento como foro para abordar as queixas xerais do pobo. Con todo, a facultade de convocar o parlamento seguía sendo potestade do monarca.

Diversos estudos relacionaron a aparición de institucións parlamentarias en Europa durante o período medieval coa aglomeración urbana e a creación de novas clases, como os artesáns, así como a presenza da nobreza e de elites relixiosas.

Os estudosos tamén vincularon a aparición do goberno representativo coa relativa fragmentación política de Europa. O politicólogo David Stasavage vincula a fragmentación de Europa, e a súa posterior democratización, coa forma en que se derrubou o Imperio Romano: O territorio romano foi conquistado por pequenos grupos fragmentados de tribos xermánicas, o que levou á creación de pequenas unidades políticas onde os gobernantes eran relativamente débiles e necesitaban o consentimento dos gobernados para afastar as ameazas estranxeiras.

En Polonia, a democracia nobre caracterizouse por un aumento da actividade da nobreza media, que quería aumentar a súa participación no exercicio do poder a costa dos magnates. Os magnates dominaban os cargos máis importantes do estado (laicos e eclesiásticos) e sentaban no consello real, máis tarde no senado. A crecente importancia da nobreza media tivo un impacto no establecemento da institución da terra sejmik (asemblea local), que posteriormente obtivo máis dereitos. Durante o século XV e a primeira metade do século XVI, os sejmiks recibiron cada vez máis poderes e convertéronse nas institucións máis importantes do poder local. En 1454, Casimiro IV Jagiellon concedeu aos sejmiks o dereito de decidir sobre impostos e de convocar unha mobilización masiva nos Estatutos de Nieszawa. Tamén se comprometeu a non crear novas leis sen o seu consentimento.

Época moderna

Período moderno temperán

John Locke ampliou a teoría do contrato social de Thomas Hobbes e desenvolveu o concepto de dereitos naturais, o dereito á propiedade privada e o principio de consentimento dos gobernados. As súas ideas constitúen a base ideolóxica das democracias liberais na actualidade.

Na Inglaterra do século XVII renovouse o interese pola Carta Magna. O Parlamento de Inglaterra aprobou a Petición de Dereito en 1628 que estableceu certas liberdades para os seus súbditos. A guerra civil inglesa (1642–1651) foi loitada entre o rei e un parlamento oligárquico pero elixido. durante o cal a idea dun partido político tomou forma con grupos que debatían o dereito á representación política durante os Debates de Putney de 1647. Posteriormente, o Protectorado (1653–59) e a Restauración inglesa (1660) restauraron un goberno máis autocrático, aínda que o Parlamento aprobou a Lei de Habeas Corpus en 1679 que reforzou a convención que prohibía a detención sen causa ou proba suficiente. Tras a Revolución Gloriosa de 1688, en 1689 promulgouse a Bill of Rights, que codificaba certos dereitos e liberdades e que segue vixente. A Carta establecía o requisito de eleccións periódicas, normas para a liberdade de expresión no Parlamento e limitaba o poder do monarca, asegurando que, a diferenza de gran parte de Europa nese momento, o absolutismo real non prevalecese. Os historiadores económicos Douglass North e Barry Weingast caracterizaron as institucións implementadas na Revolución Gloriosa como un éxito rotundo en termos de limitar o goberno e garantir a protección dos dereitos de propiedade.

O renovado interese pola Carta Magna, a Guerra Civil inglesa e a Revolución Gloriosa no século XVII impulsou o crecemento da filosofía política nas Illas Británicas. Thomas Hobbes foi o primeiro filósofo que articulou unha detallada teoría do contrato social. No Leviatán (1651), Hobbes teorizó que os individuos que vivían no estado de natureza levaban unha vida "solitaria, pobre, desagradable, brutal e curta" e libraban constantemente unha guerra de todos contra todos. Para evitar que se producise un estado de natureza anárquico, Hobbes razoaba que os individuos cedían os seus dereitos a un poder forte e autoritario. Noutras palabras, Hobbes avogaba por unha monarquía absoluta que, na súa opinión, era a mellor forma de goberno. Máis tarde, o filósofo e médico John Locke exporía unha interpretación diferente da teoría do contrato social. Nos seus Two Treatises of Government (Dous tratados de goberno) (1689), Locke postulou que todos os individuos posuían os dereitos inalienables á vida, a liberdade e a propiedade. Segundo Locke, os individuos uniríanse voluntariamente para formar un Estado co fin de defender os seus dereitos. Para Locke eran especialmente importantes os dereitos de propiedade, cuxa protección Locke consideraba o obxectivo primordial dun goberno. Ademais, Locke afirmaba que os gobernos eran lexítimos só se contaban co consentimento dos gobernados. Para Locke, os cidadáns tiñan o dereito a rebelarse contra un goberno que actuase en contra dos seus intereses ou se volvese tiránico. Aínda que non foron moi lidas durante a súa vida, as obras de Locke son consideradas os documentos fundacionais do pensamento liberal e influíron profundamente nos líderes da Revolución Americana e, máis tarde, da Revolución Francesa. O seu marco democrático liberal de goberno segue sendo a forma preeminente de democracia no mundo.

Nas repúblicas cosacas de Ucraína dos séculos XVI e XVII, o Hetmanato cosaco e o Sich de Zaporiyia, o titular do máximo cargo de Hetman era elixido polos representantes dos distritos do país.

En Norteamérica, o goberno representativo comezou en Jamestown, Virxinia, coa elección da House of Burgesses (Cámara de Burgueses) (precursora da Asemblea Xeral de Virxinia) en 1619. Os puritanos ingleses que emigraron a partir de 1620 estableceron colonias en Nova Inglaterra cuxo goberno local era democrático; Aínda que estas asembleas locais gozaban de pequenos poderes delegados, a autoridade última correspondía á Coroa e ao Parlamento inglés. Os puritanos (pais peregrinos), bautistas e cuáqueros que fundaron estas colonias aplicaron a organización democrática das súas congregaciones tamén á administración das súas comunidades en asuntos mundanos.

Séculos XVIII e XIX

Estatua de Atenea, deusa protectora de Atenas, diante do Parlamento austriaco. Atenea utilizouse como símbolo internacional da liberdade e a democracia polo menos desde finais do século XVIII.

O primeiro Parlamento de Gran Bretaña constituíuse en 1707, tras a fusión do Reino de Inglaterra e o Reino de Escocia en virtude das Acts of Union. Dous documentos clave da Constitución do Reino Unido, a Declaración de Dereitos inglesa (reafirmada na Declaración de Dereitos de 1689) e a Reivindicación do dereito escocés do mesmo ano, consolidaran a posición do Parlamento como órgano lexislativo supremo e afirmaban que "a elección dos membros do Parlamento debe ser libre". Con todo, o Parlamento só era elixido polos propietarios homes, que en 1780 representaban o 3% da poboación. A primeira persoa británica coñecida de ascendencia africana que votou nunhas eleccións xerais, Ignatius Sancho, fíxoo en 1774 e 1780.

Durante a era da liberdade (frihetstiden: en sueco) en Suecia (1718-1772), ampliáronse os dereitos civís e o poder pasou do monarca ao parlamento. O campesinado suxeito a impostos estaba representado no parlamento, aínda que con pouca influencia, pero os plebeos sen propiedades gravadas non tiñan sufraxio.

Aplicación práctica

Dende a Segunda Guerra Mundial, a democracia gañou ampla aceptación. Este mapa mostra a autoidentificación oficial feita por gobernos do mundo en relación á democracia, en marzo de 2008. Mostra o status de iure da democracia no mundo.      Gobernos que se identifican como democráticos      Gobernos que non se identifican como democráticos: Arabia Saudita, Brunei, Fidxi, Emiratos Árabes Unidos, Omán e Cidade do Vaticano.

Na práctica, existen moitas variantes do concepto de democracia, algunhas delas levadas á realidade e outras só hipotéticas. Na actualidade os mecanismos de democracia máis estendidos son os da democracia representativa; de feito, trátase do sistema de goberno máis utilizado no mundo. Algúns países como Suíza ou os Estados Unidos contan con algúns mecanismos propios da democracia directa. A democracia deliberativa é outro tipo de democracia que pon a énfase no proceso de deliberación ou debate, e non tanto nas votacións. O concepto de democracia participativa propón a creación de formas democráticas directas para atenuar o carácter puramente representativo (audiencias públicas, recursos administrativos, ombudsman). O concepto de democracia social propón o recoñecemento das organizacións da sociedade civil como suxeitos políticos (consellos económicos e sociais, diálogo social).

Estas diferenciacións non se presentan en forma pura, senón que os sistemas democráticos adoitan ter compoñentes dunhas e doutras formas de democracia. As democracias modernas tenden a establecer un complexo sistema de mecanismos de control dos cargos públicos. Unha das manifestacións destes controis horizontais é a figura do impeachment ou xuízo político, ao que poden someterse tanto os presidentes como os xuíces, por parte dos parlamentos, de acordo a certas constitucións, como a da Arxentina, o Brasil ou os Estados Unidos. Outras axencias máis modernas orientadas á mesma fin son o defensor do pobo ou ombudsman, as sindicaturas de empresas públicas, os organismos de auditoría, as oficinas de ética pública etc.

Finalmente, cómpre sinalar que existe unha corrente crecentemente relevante no mundo anglosaxón que propugna combinacións das institucións actuais con aplicacións democráticas do sorteo. Entre os autores máis relevantes desta corrente pode citarse a John Burnheim, Ernest Callenbach, A. Barnett e Peter Carty, Barbara Goodwin ou, no ámbito francés, Yves Sintomer. Os autores consagrados que dedicaron máis espazo a este tipo de propostas son Robert A. Dahl e Benjamin Barber. No mundo hispanohablante a recepción aínda é moi reducida, aínda que autores como Juan Ramón Capella formularon a posibilidade de acudir ao sorteo como ferramenta democratizadora.

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Clarke, P.; Foweraker, J. (2001). Encyclopedia of Democratic Thought. Taylor & Francis. ISBN 0-415-19396-6. 
• Graeber, David (2013). The Democracy Project : a history, a crisis, a movement. Nova York: Spiegel & Grau. ISBN 978-0-8129-9356-1. OCLC 769425385. 
• Livy; De Sélincourt, A.; Ogilvie, R. M.; Oakley, S. P. (2002). The early history of Rome: books I-V of The history of Rome from its foundations. Penguin Classics. ISBN 0-14-044809-8. 
• Ober, J.; Hedrick, C.W. (1996). Dēmokratia: a conversation on democracies, ancient and modern. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01108-0. 
• Raaflaub, Kurt A.; Ober, Josiah; Wallace, Robert W (2007). Origins of Democracy in Ancient Greece. University of California Press. ISBN 978-0-520-24562-4. 

Outros artigos

• Forma de goberno
• Índice de democracia

Ligazóns externas

• Democracy at the Stanford Encyclopedia of Philosophy
• Dictionary of the History of Ideas: Democracy Arquivado 20 de marzo de 2008 en Wayback Machine.
• The Economist Intelligence Unit's index of democracy
• Alexis de Tocqueville, Democracy in America Arquivado 11 de abril de 1997 en Wayback Machine. Full hypertext with critical essays on America in 1831–32 from American Studies at the University of Virginia
• Data visualizations of data on democratisation and list of data sources on political regimes on 'Our World in Data', by Max Roser.
• MaxRange: Analyzing political regimes and democratization processes
• "Democracy", BBC Radio 4 discussion with Melissa Lane, David Wootton and Tim Winter (In Our Time, Oct. 18, 2001)