Auritz

Auritz
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Arretxe, Loizu eta Otermin etxeak, zeharkarrikan
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioak
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Bidausi
Izen ofiziala	Auritz / Burguete
Alkatea (2019-2023)	Jose Irigarai Gil (Atalozti)
Posta kodea	31640
INE kodea	31058
Herritarra	auriztar
Geografia
Koordenatuak	42°59′27″N 1°20′05″W
Azalera	12,71 km²
Garaiera	859-1218 metro
Distantzia	44,4 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	233 (2023:  3)
113 (%48,5) (2019)  (%50,6) 118
Dentsitatea	0,18 bizt/km²
Zahartzea	% 12,45
Ugalkortasuna	‰ 50
Ekonomia
Jarduera	% 80,56 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 5,4 (2013)
Euskara
Eremua	eremu euskalduna
Euskaldunak	% 30,40 (2018: %0,56)
Datu gehigarriak
Sorrera	1253 (independentzia)
Webgunea	www.burguete.es

Auritz (Aurizko hizkeraz: Ahuritze) Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 44,4 kilometrora. Altuera 859 eta 1218 metro artekoa da, eta 12,71 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 233 biztanle zituen.

Auritz kale-herriaren alerik onena da, Euskal Herrian zabalduen dagoen hiri-egitura, herrialde osokoa. Herri osoa zeharbidearen inguruan egituratuta dago. Kale estu eta zabala da, herrira sartzen den ur guztia kanpora azkar eramaten duten bi ubide txikik inguratzen dutena. Bere arkitektura lau isurialdeko teilatuengatik nabarmentzen da, zalantzarik gabe Pirinio osoko teilatuenak, inguruko elurte ugariei aurre egiteko diseinatuak, eta bere etxeak, piriniotar estiloan izatez, harri grisaxkaz inguratutako fatxada zuriekin eta egurrezko dekorazioekin.

Erroibarrena zen administratiboki 1253ra, udalerri independente batean sortu zenetik. Auritz Nafarroako Gorteetan jarlekudun hiria izan zen. Bertako biztanleak auriztarrak dira.

	Donibanetik			Donejakue bidea Nafar bidea		Donejakuera
	Orreaga (2,4 km)		Auritz			Aurizperri (3,7 km)

Izena

Auritz beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Burguete
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Burguet

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Auriç (1104)
• Ronzasvals (1110)
• Burgum Roscideuallis (1197)
• Burgo de Roncasuaylles (1197)
• Burgo de Roncesvalles (1252)
• Roncesvailles (1253)
• Burgo de Roncesvailles (1259)
• Burg de Ronçasvayll (1268)
• Burgos de Roncesualles (1269)
• Auriz (1366)
• Aurits (1395)
• Burgo de Roncasuailles (1428)
• Burgo de Roncasualilles (1428)
• Burguet (1532)
• Burguete (1570)
• Verguete Yrronc (1587)
• Burguet (1591)
• Ahuritze (1600)
• Auria (1614)
• Burguet o Aüriz (1638)
• Burguete (1767)
• Burguete (1829)
• Auritz (1911)
• Ahuritza (1912)
• Auriz (1930)
• Auritz (1966)

Etimologia

Auritz izena zaharra da eta esanahi ezezaguna du. Etimologista batzuen ustez -iz edo -itz amaiera duten euskal toponimoen seriearen parte da. Julio Caro Barojak defendatzen zuen toponimo horiek -iz atzizkiari lotutako izen propio batetik zetozela, eta beste atzizki batzuk bezala -oz edo -ez latinezko -icus atzizkiaren bilakaeraren ondorioz sortu zirela. Atzizki horrek Iberiar Penintsulako latinezko hizkuntzetan erabilitako patronimikoak ere sorrarazi zituen. Euskal Herriko eremuan, Caro Barojak uste zuen toponimiari aplikatutako -oz, -ez eta -iz atzizkiek adierazten zutela Antzinaroan tokia atzizkiari lotuta agertzen zen pertsonaren jabetzakoa izan zela, eta Erdi Arotik Erromatar Inperioaren garaira arteko jatorria izan zezakeela. Auritzen kasuan, hautagai posible gisa Auricius, Aurius edo Aurus bezalako izen latinoak agertuko lirateke. Lekuizen horri dagokionez, Aurizperri pareko herriak Auritz hartzen du (Auritz berri = Aurizberri/Aurizperri). Gainera, bertze Auritz bat dago Izarbeibarrean; gaur egun herri hustua da. Dena den, toponimo honetan silaba tonikoa bigarrena den bitartean, Izarbeibarreko herriaren kasuan lehengoa da.

Bertzalde, Nafar erromantzez beste izen bat dago. Hala, biztanleria Orreagako erromesen ospitalearen oinetan sortu zenez, nahiz eta populazio hori ospitalea sortu baino lehenagokoa izan, Erdi Aroan hainbat izen jaso zituen: Roncesvalles (Auritz Orreagarekin eta ibar osoarekin nahastuz), Burgo de la Plana (Lautadako burgua), Burgo del Llano de Roncesvalles (Orreagako lautadaren burgua), Burgo de Roncesvalles (Orreagako burgua) edo Villa de Roncesvalles (Orreagako hiria). Sute batzuen ondorioz, XV. mendean sute horien garrantzia gutxitu egin zen. Horrela, 1476an, Burguet de Roncesvalles (Orreagako burgu txikia) txikigarriarekin aipatu zen Kontuen Liburuan. Denborak aurrera egin ahala, eta herri xumea izatetik inoiz pasatu ez zenez, gaztelaniaz Burguete izenez ezagutuko zuten behin betiko. Gaztelaniazko izena Burguet nafarraren arau fonetikoetara egokitzen da, Murchant (Murchante), Cascant (Cascante) edo Olit (Olite: Erriberri) bezalako tokiekin gertatu zen bezala.

Ezaugarriak

Auritzeko bandera. Erdian herriko gaur egungo armarria.

Armarria

Gaur egungo armarria San Nikolas Barikoa elizako fatxadan ageri zena izan zen, 1942an; baina, izatez, armarri hori Orotz familiari dagokio, hark ordaindu baitzuen 1699an elizaren fatxadako obra, armarria barne. Ondorioz, Auritzeko armarriak honako blasoi hau du:

«

Armarri erdibituta: lehen hondo hori batez eta aurrean orein ibiltari batek zeharkatzen duen haritz batez osatuta dago, biak bere kolore naturalekoak, eta bigarren hondo urdin batez eta aurrean ahuspezeko ilgora zuri batez eta puntako artizar hori batez. Urrezko Nafarroako kateak dituen zerrenda gorri batez inguratua.

»

Lehen, herriak, Nafarroako Erresumako Armagintza Liburuan jasotzen denez, Orreagako Jauregia izenburuarekin agertzen den bat erabiltzen zuen, zeinaren armak almenadun dorreak baitira. Ondoren, Aezkoa pareko ibarraren armarria erabili nuen: zuhaitz baten gainean basurde bat ageri da.

Bandera

Auritzeko banderak Auritzeko armarria dauka altuera bereko hiru zerrenda horizontalez, urdin iluna goikoa, urre argia erdikoa eta zuria behekoa; osatutako hondo baten gainean.

Geografia

Auritz Urrobi ibaiaren ibarran barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Erroibar eta Aezkoa ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Urrobi ibaiak, Irati-Aragoi ibaiaren adarrak.

Inguru naturala eta kokapena

Auritzeko paisaia Urrobi ibaiaren goiko ibilguan kokatuta dago, eta salbuespena da Pirinioetako paisaiaren barruan; izan ere, mendien arteko banaketa handiak Pirinio osoko lautadarik zabalena sortzen du: Orreagako lautada, hamabost kilometro karratuko hedadurarekin, 900 metro inguruko garaierarekin, mendi garaiez inguratutako anfiteatro handi bat bezala.

Landaredia aldatu egiten da zonaren altueraren arabera; hala, mendi-larreek hartzen dituzte gailurrak, eta horiek udan aprobetxatzen dira; mendien erdi- eta behe-eremua pagadi-basoz estalita dago, eta zenbait landaketek eteten dute. Sail horietan, alertze japoniarra nagusitzen da, eta zati lauak elorri eta hurritz heskaiek eta beheko larreek bereizitako sega-belardiak konbinatzen ditu. Lautadaren erdian, Urrobi ibaia osatzen duten bi besoen artean, Auritzeko herrigunea dago.

Auritzeko landaredia batez ere atlantikoa da. Pagoak (fagus sylvatica) udalerriaren ipar eta ipar-mendebaldeko zatia eta hegoaldeko zatia hartzen ditu; erdialdean, herriaren eta Urrobi ibaiaren inguruan, belardiak zabaltzen dira; belardi horien eta hegoaldeko pagoen artean elorri-orban zabalak daude (crataegus sp.); eta ipar-mendebaldean, Alduide mendiko KBEaren eremuan, goi-artzaintzako larreak.

Herriaren inguruko mendirik altuenak Mediaundi (1 218 m) eta Menditxuri (1 201 m) dira.

Klima

Auritzeko klima ozeaniko hezea da, eta Kantauri itsasoarekiko hurbiltasunak baldintzatzen du. Horrez gain, herria 890 metro inguruko altueran kokatzen da, inguruko mendiak oso altuak ez direla. Horrek hodeiak ugari diren egunak ohikoak izatea eragiten du. Itsasotik etorritako fronteak mendien artean kateaturik geraturik euri ugari jausten da herrian, batez beste 2200mm inguru urteko. Auritz eta Nafarroako iparraldeko herriak Iberiar Penintsulako lekurik euritsuenetakoak dira. Horrez gain, ibarran lainoa izaten da maiz, eta izozteak urte osoan zehar izaten dira, uztailean eta abuztuan izan ezik.

Auritzen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Erroibar pareko udalerrian, estazio bat dagoen Aurizperri kontzejuan, itsasoaren mailatik 871 metrora, Nafarroako Gobernuak 1972n inauguratuta. Udalerriko adierazgarriena da, haran berean baitago, 4 kilometro eskasera.

Datu klimatikoak (Aurizperri, 1972-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	15.0	20.0	23.0	25.0	29.0	36.0	35.0	35.0	31.0	27.0	20.0	15.0	36.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	5.7	6.5	9.6	12.8	16.1	20.6	23.2	23.1	19.9	15.4	9.2	6.4	14.0
Batez besteko tenperatura (ºC)	2.2	2.4	5.2	8.1	11.3	15.2	17.5	17.1	1.1	10.6	5.6	2.7	9.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.6	00.8	3.5	6.5	9.8	11.8	11.1	8.3	5.7	2.0	-1.1	4.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.3	-10.3	-5.8	-2.2	0.6	4.1	7.0	5.3	1.1	-2.4	-6.4	-9.3	-2.3
Batez besteko prezipitazioa (mm)	188.2	162.4	162.3	156.3	138.8	80.2	61.7	61.3	95.5	152.8	204.9	176.1	1640.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	123.0	106.8	90.0	79.6	94.0	86.4	85.1	73.4	93.5	92.4	122.4	122.0	123.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.5	13.4	13.6	15.4	14.8	9.4	7.8	8.3	9.2	12.7	13.8	14.0	146.9
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.9	5.3	4.8	3.0	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.4	2.5	3.7	25.0
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Antzinaroa

Auritz dagoen eremuko populazioa datu arkeologikoek egiaztatzen dute; adibidez, gaur egun Aurizperri dagoen tokitik gertu dagoen nekropoli baten berri dago. Bestalde, XXXIV. bidearen (Estorga-Bordele) trazadura identifikatzeko egindako azterlanak bat datoz Aurizperri kontzejuik eta Auritz udalerritik igarotzean; gehienak uste dute Iturissa hiria Aurizperritik gertu egon behar zela, nahiz eta ez diren falta ibilbidea babesten zuten etxeen arteko ohiko distantziara egokitzen ez dela adierazten dutenak. Zalduako aztarnategian (Auritzen hego-ekialdean, eta bere udalerrian) aurkitutako aurkikuntzek erakusten dutenez, termal multzo bat dago, galtzada baten zati batek lotua (bere ezaugarriak eta kokapena direla eta, XXXIV. bidea izan beharko luke), Iturissari legokiokeen eraikuntza zabal bat.

Erdi Aroa

Errolanen heriotza Orregako guduan

Arabiarrek Nafarroaren gehiena 717 konkistatzean, ez zuten interes berezirik izan Auritz eta inguruko lautadarekin, beharbada, bertan elikagaien edo bestelako materialen ekoizpenak garrantzirik ez zuelako. Karlaundi Iruñeari erasota, Pirinioetatik pasatzen ari zela, baskoiek eraso jo zuten, eta haren iloba Errolan, Bretainiako Marmako dukea, hil zuten. 1110. urtean Ibañeta mendatearen izena Auritz zen, Iarnoseko Fortun Sanzek eta Ermisenda infantak Leireko monasterioari eginiko dohaintza dokumentuan ageri den moduan. Auritz, Done Jakue bidearen igarobidea izan zen eta erromes ugarik igaro zuten udalerria mendeetan zehar.

Auritzeko kokagunearen lekukotza ematen duten lehen dokumentuetan Orreaga esaten zaio; XI. mendearen amaieran, herrigune hori Erroiberran integratuta zegoen; errege-ondarekoa zen, eta 1080an errege-familiako bastardo bati esleitu zitzaion, Antso Santxitz Erroko eta Nafarroako kondeari. Erromesen ostatua, gerora Orreaga izena beretzat atxikiko zuena, 1127an sortu zen. Ospitalearen ondoan eraikitako Santa Mariari eskainitako eliza, errege dohaintzak eta kalonje erregularren kabildoa zirela eta, fundazio hura gero eta ezagunagoa izan zen eskualdetik kanpo, mendean izan zuen hiribildua el Burguet izenez ezagutzen hasteraino, eta, ondoren, Burguete besterik ez.

Jakako Forua, Jakako kontzejuaren Kateako liburuan

Hiribildua errege-erreginen eskuetara pasa zen berriz ere, eta 1197. urtean ingurua edukitzeko egoitza zen. Une horretan jaio zen herrian frankoen burgu bat, populazioa nabarmen haztea eragin zuena, 1253. urtea gaur egungo Auritzeko gunea Erroibarreko gainerako herrigunetik bereizita agertzen den datatzat har daiteke. 1274. urte inguruan, Nafarroako Erresumako Gorteetan eserlekua zuen hiribildu onetako bat zen, Jakako Forua jaso zuen eta tokiko beste edozein administraziotatik aparte gobernatu zen. Familia burgesek eta administrazio zentraleko goi-kargudunek osatzen zuten. 1294an Joana I.a Nafarroakoa erreginak hiriko errota Nafarroa andereari eman edo itzuli zion, Baigorriko Bizkontesa, Brun Tilleko jaunarekin ezkondua. Hala ere, mendeetan zehar burgua eta monasterioa sostengatzen dituzten auziak hain dira amaigabeak, non ezin baita bakar bat ere nabarmendu bereziki. Hala ere, ibilbide hori eten egin zen herrian 1399an izan zen sutearekin, burguren zati handi bat suntsitu baitzuen (124 etxe hondatuta geratu ziren). XV. mendera arte ez zen suspertu eta, hala ere, ezin izan zuen Burguete txikigarria sortzea saihestu.

XIV. mendean, erromesentzako aterpetxe bat edo bi zeuden herrian, inguruko ospitalean erregaia hartu nahi ez zutenak. 1501ean erregeak Auritzen bailio eskubidea zuen, irin-errotaren erdia, Agaramonteko jaunari emandako ordainlekua 1329n, 45 sutako kuarterrak eta 45 florineko alkabala. Mendearen amaieran, azienda azokak ospatzen hasi ziren, Karlos III.a Nafarroakoaren erregealdian. Nafarroako Gerra Zibilean beaumontarren eta agaramontarren arteko liskarren barnean, Auritz beaumontarren alde borrokatu zen, haien printzearen alde.

Aro Modernoa

Etxekarte edo Mokarte, etxe artean utzitako espazioak etorkizuneko suteak saihesteko

1512an Gaztelak eta Aragoik Nafarroako Erresuma konkistatu eta okupatzean, nafartarren harremanak zaildu egin ziren, iparraldeko seigarren merindadea zen Nafarroa Beherea bertze merindadaeetatik banaturik geratu zenean.

1521ean Nafarroa birkonkistatzen saiatu eta 4 urtera, 1525ean, Auritz sorginkeria-prozesu baten protagonista izan zen, Balanza lizentziadunak parte hartu zuelarik. Luzaideko eta Orreagako auzipetuak ziren. Beharrezko ikerketak egin ondoren, ez zen sorginkeria-jardueren aztarnarik aurkitu. Akusatuek, bestalde, ezkutuko hainbat jardunbidetan aritu zirela adierazi zuten. Hasteko, enkarterriei ondasun guztiak bahitu zitzaizkien. Ez da behin betiko epaia ezagutzen, baina jasota dago 8 sorgin erre zirela. 1575. urtean bertze sorginkeria-prozesu berri batean murgildu zen. Hainbat lekukok akusatuen aurka deklaratu zuten, sorginkeria eta sorginkeria mota guztiak leporatuz. Auzitegiak horietako bati Nafarroako Erresumatik hamar urteko erbesteratzea ezarri zion, gainerako enkarterriak absolbituz.

1572ko ekainean, beste sute batek ia erabat suntsitu zuen herria, eta zergetatik salbuesteko eskatu zuen. Azkenean, hamar urtez lortu zuen hori. Egoera dramatikoa aprobetxatuz, Nafarroako erregeordeak Fratin ingeniari militarra bidali zuen, Iruñeko zitadela egin zuena, bizilagunei hiria berreraikitzeko aholkua eman ziezaien eta hiria defentsa-helburuetara bidera zezan; izan ere, 1512an erresuma banatu zenetik, Auritz Frantziar Estatuko muga berrian geratu zen, Espainiarrarekin batera, borroka askotan murgildurik, legezko erregeek errekonkista saiakerak egin ondoren. 1637an Teixeira ingeniariak hiribildua bisitatu zuen, Auritz eta inguruetako plano defentsiboak altxatuz. Helburu berberekin, destakamendu txiki iraunkor bat ere jarri zen, XVI. mendetik XIX. mendera arte, kapitain gobernadore baten agindupean.

1684ko martxoaren 20an, Frantzia eta Espainia gerra egoeran zeudela, Ibañetatik 7 000 oinezko eta 4 000 zaldiz sartu ziren Bellefons mariskalaren agindupean. Orreaga eta Auritz okupatuz sartu ziren frantziar tropak, erresistentziarik aurkitu gabe, baina itzuli egin ziren, operazioa Kataluniako inbasioa distraitzeko baitzen. Badakit berriz ere hiribilduaren gaineko sua zakartu egin zela 1780an, 15 etxe suntsituz, baina zoritxarra benetan haragitzen denean, Konbentzioaren Gerran, bertako 43 etxe ia guztiak suntsitu edo hondatu ziren. Liskarrak hastean, Ventura Caro jenerala Aurizko hizkera joan zen 1793ko maiatzaren 31n, Frantziako tropak Nafarroa Garaia mugetatik aldentzeko. Hilabeteetako zalantzaren ondoren, iraultzaileek erreakzionatu eta herrialdea inbaditzen dute. 1794ko abuztuaren 15ean, espainiar tropek Auritz erre zuten erretiratu aurretik, frantziarrek janaririk ez aurkitzeko. Lau etxek bakarrik iraun zuten zutik eta guztira 191 945 pesoko kalteak izan ziren. Garrau eta Baudrot militar frantsesek bertakoei egotzi zieten sutearen erantzukizuna. Hiribilduaren gotorlekua ere 1810ean erre zuten. 100 soldadu frantseseko destakamendu bat zegoen bertan. Gregorio Krutxaga, Napoleonen aurkako gerrillako buruzagi erronkaribartarrak, zuzendu zuen Frantziako arrakastak eta desbandadak burututako erasoa.

Aro Garaikidea

Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa

1821-1823ko altxamenduan, partidak izan ziren hiribildutik gertu; horietako bat, Pousorena, Fermin Saltzedu koronelak garaitu zuen, eta gero Auritzen sartu zen, 1823ko martxoan. Dena dela, 1852ko azaroaren 15ean, sute batek herriko hamairu etxe suntsitu zituen berriro ere. 1855eko maiatzaren 1eko desamortizazioari buruzko legea betez, 1862an taberna bat saldu zen herri horretan.

1876ko otsailaren 26an, Gerra Karlistak amaitzear zeudela, iritsi zen Aurizko hizkera Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa, 5 urteko gerraren ondoren garaitutako erregegai karlista. Bere atzetik bere Kuartel Nagusia eta azken batailoi leialak zetozen. Herrialde osoa Martinez Campos jeneralak hartua zuen, eta ibar hori eta Luzaidekoa bakarrik geratzen ziren Frantziara igarotzeko. Azken orduan egoera larriagotu egin zen, artilleriako tropak Orreagan matxinatu baitziren, gainerakoei bidea moztuz, eta gobernukoek hegoaldean, ekialdean eta mendebaldean poltsikoratzen zituzten. Eguna argitu zain, Karlosek Txiki-Polit izeneko etxean hartu zuen ostatu. Hurrengo goizean, Orreagakoak menderatzea lortu zuen, eta Batasuneko zubia igaro zuen. Han, geldialdi militar baten ondoren, ¡Volveré! (Etorriko naiz!) bere adierazpen historikoa esan zuen, eta Frantziako agintarien babeslekuari heldu zion.

Suteek ondorengo hamarkadetan jarraitu zuten eta horrela XIX. mendearen amaieran San Nikolas Barikoa eliza eta herriko bi etxe erre ziren. 1910eko urriaren 16an bestalde, ezkontza batean jaurtitako zuziri batek Auritzeko hamaika etxe erraustu zituen.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 233 biztanle zituen Auritzek.

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
295	347	353	408	408	390	435	451	436	450	415	441	410	300	348	321	314	279	221

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Nafarroako eremu alpinoko berezko laboreak dira nagusi: patata eta zereala. Hala ere, mendiek eta larreek kopuruz gainditzen dituzte, eta aberastasun nagusia abeltzaintza da, batez ere ugaria eta basokoa. Azienda-tratulariak eta egurrak daude.

Nekazaritza- eta abeltzaintza-lanak izan ziren garai batean okupazio-iturri nagusiak. Larre naturalen ugaritasunak abere-etxola garrantzitsu bat bazkatu zuen, batez ere behi-aziendetan oinarritua, Pirinioetako eta Suhitzako arrazak nahasten zituena. Zaldi-aziendak ere Auritzeko zaldi ezagunaren artalde handiak izan zituen. 1980ko hamarkadaren erdialdean, jarduera ekonomikoa zerbitzuen eta nekazaritzaren sektoreak definitzen zuen, eta pixkanaka-pixkanaka lehenengora jo zuen, batez ere XXI. mendean.

Azken urteotan jarduera turistikoa da nagusi, jatetxe, landetxe eta hotelen presentziarekin.

Politika

Aurizko udaletxea Udaletxe enparantzaren parean dago, eta idazkaria, era berean, Erroibarreko eta Orreagako udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Jose Irigarai Gil da, Atalozti Talde Independente hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Atalozti Talde Independente	-	-	-	-	-	-	7	-	-	-	4
Geroa Bai	-	-	-	-	-	-	-	-	-	7	1
Aranandi Talde Independente	-	-	-	-	-	-	-	7	5	-	-
Euzko Alderdi Jeltzalea	-	-	-	-	-	-	-	-	2	-	-
Urrobi Hautesle Elkartea	-	-	-	-	4	4	-	-	-	-	-
San Juan Hautesle Elkartea	-	-	-	-	-	3	-	-	-	-	-
Ansobi Hautesle Elkartea	-	-	-	3	3	-	-	-	-	-	-
Auritzeko Talde Independente	4	7	7	3	-	-	-	-	-	-	-
Berexi Hautesle Elkartea	-	-	-	1	-	-	-	-	-	-	-
Auritzeko Independenteak	3	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

2007ra arte, udal hauteskundeetara aurkeztu ziren alderdi bakarrak udal mailakoak izan ziren. 2011n, Euzko Alderdi Jeltzalea sartu zenean -gerora Geroa Baik ordezkatuko zuen-, joera aldatu egin zen. Hauteskunde horiek Aranandi Talde Independenteak (5 zinegotzi) beste zerrenda batekin (EAJ, 2) lehiatu behar izan zuen. Jeltzaleek Nafarroa Garaian beren izenean aurkeztu zituzten zerrenda bakanetakoa izan zen.

2015ean, Geroa Bairen agindupean, jeltzaleek gehiengo osoa lortu zuten Udaleko 7 zinegotziekin. 2019ko hauteskundeetarako, hautetsi kopurua 7tik 5era murriztu zen, eta Jose Irigarai Gil EAJk utzitako alkatea alkatetzara itzuli zen.

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Geroa Bai 60 33,90 ▲ 31  Navarra Suma 50 28,25 -  Euskal Herria Bildu 39 22,03 ▲ 4  Nafarroako Alderdi Sozialista 13 7,34 ▲ 6   Izquierda-Ezkerra 5 2,82 ▼ 1   Vox 4 2,26 -   Libertate Nafarra 2 1,13 ▼ 3  Ahal Dugu 1 0,56 ▼ 15   Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,56 -

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 49 30,25 ?  Euskal Herria Bildu 35 21,60 ?  Geroa Bai 29 17,90 ?  Ahal Dugu 16 9,88 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 7 4,32 ?   Herritarrak - Herritarron Alderdia 7 4,32 ?  Izquierda-Ezkerra 6 3,70 ?   Libertate Nafarra 5 3,09 ?   Nafarroako Alderdi Popularra 1 0,62 ?   Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 1 0,62 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.

Egungo banaketa

Auritzeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Irigarai Gil da, Atalozti Talde Independente zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:

• Juan Miguel Juandeburre Ainziburu (Atalozti Talde Independente)
• Ana Azantza Burusko (Atalozti Talde Independente)
• Miren Oiarbide Lapazaran (Atalozti Talde Independente)
• Mikel Gaztelu Alonso (Geroa Bai)

Batzordeak

Auritzeko Udalan 5 batzorde ditu:

• Osasun Kontseilua
• Musika
• Eskola
• Euskara
• Parke Mikologikoa

Alkateak

1979tik, Auritzek 3 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
?	?	?		?
Iñaki Zilbeti Lekunberri	?	2007		Atalozti Talde Independente
Jose Irigarai Gil	2007	2015		Aranandi Talde Independente
Luis de Potestad Telletxea	2015	2019		Geroa Bai
Jose Irigarai Gil	2019	jardunean		Atalozti Talde Independente

Garraioa

Autobuses Artieda autobus konpainiak Auritz Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Bizkarreta - Lintzoain - Erro - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «Aurizko hizkera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Auritz sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Erroibar eta Aezkoa ibarrekin hitz egiten zena.

Koldo Zuazok, 2010ean, Auritzek nafarrera euskalkian sailkatu zituen.

Herri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Aurizko hizkera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Auritzeko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. Ez dago kontabilitate ofizialik, baina uste da, azken hiztuna hil ez bada, apenas geratuko dela ezagutzen duen jende mordorik.

Jaiak

• Maiatza eta ekaina bitartean Orreagarako erromeria ospatzen da. Fededunak goizeko bederatzietan ateratzen dira elizatik, eta Orreagaraino joaten dira oinez. Bertan agurra egin ondoren, Aurizko hizkera itzultzen dira, han Ama Birjinari abesteko.
• Donibane jaiak ekainaren 24an hasten dira, suteekin. Horrez gain, herriko neska-mutilek "Tribuli" izeneko dantza egiten dute herriko agintarien aurrean. Dantza hori herriko lau gunetan egiten da. Lehenik dantza egiten da, eta ondoren, herritarrek suaren gainetik egiten dute salto. Jaiek iraun bitartean, dantza eta bestelako ekitaldiak antolatzen dira.
• Abuztuaren 15ean, Ama Birjinaren egunean, artisautza azoka antolatzen da, produktu ekologikoak zein artisauek eginikoak egoten dira erakusgai. Horrez gain, artisauek eginiko produktuen erakustaldiak, eta dastaketak izaten dira.
• Irailaren 21etik hurbilen dagoen igandean Azienda feria antolatzen da, eta bertan herriko eta kanpoko abeltzainek hartzen dute parte.
• Abenduaren 6an San Nikolas Barikoaren eguna ospatzen da, meza eta ondorengo bazkari baten bitartez. Horrez gain, dantzaldia, mus txapelketa eta haurrentzako ekitaldiak izaten dira.

Ondarea

Ondasun nabarmenak

San Nikolas Barikoa eliza

Ikus zerrenda: «Aurizko kultura ondasunak»

• San Nikolas Barikoa eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Aurizko etxeak, kultura-intereseko ondasun deklaratutako etxe tradizionalen multzoa.
• Aurizko hilerria, Euskal Herriko hilerririk politenetakoa, 1960ko hamarkadakoa.
• Arrobi zubia, Urrobi ibaiaren gaineko Erdi Aroko zubia.

Eremu naturalak

• Orreagako lautada, Pirinioan barneko ordokia.

Auriztar ezagunak

• Francisco Polit Gonzalez (1829-1884), Orreagako kolegiataren priore.
• Hilario Sarasa Suhuskune (1831-1910), nafar apaiza.
• Pablo Fermin Irigarai Larreko (1869-1949), euskal idazle eta mediku.
• Agustin Irigarai Apat (1873-1942), nafar idazle.
• Juan Ibáñez Lugea (1905-1969), nafar militar errepublikano.
• Fernando Loizu Irigoien (1918-?), nafar pilotari.
• Juan Manuel Martinez Iturri (1942-2002), nafar pilotari.
• Blanca Roncal (1950-), PSE-EEko legebiltzarkide.
• Aimar Karrika (1980-), bertsolari.

Irudiak

• 
  San Nikolas karrika
• 
  Udaletxe enparantza
• 
  Arrobi zubia
• 
  Zeharkarrika bat

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Auritzeko Udalako webgune ofiziala

• Datuak: Q5431
• Multimedia: Auritz-Burguete / Q5431
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Auritz