Asia

Asia munduko kontinenterik zabalena eta askotarikoena da. Eurasiaren lau bosten eta lurreko eremu lehorren herena hartzen ditu, eta ia osorik Ipar Hemisferioan dago. 44.579.000 km²ko eremua eta 4.140.336.501 biztanle ditu.

Asia

Azalera	44.579.000 km²
Biztanleria	4,140,336,501 bizt. (2011ko zenbatespena)
Biztanle-dentsitatea	87 bizt/km²
Jentilizio	asiar
Herrialdeak	49
Dependentziak	4
Estaturik gabeko nazioak	7
Hizkuntzak	txinera, hindi, urdu, japoniera eta beste asko
Ordu-eremuak	UTC+2-UTC+12
Interneteko TLD	.asia
Hiri nagusiak	Tokio, Shangai, Mumbai, Manila, Jakarta

Mugak ez dira oso zehatzak. Ural mendiek, Ural ibaiak, Kaspiar Itsasoak, Kaukaso mendikateak, Itsaso Beltzak, Bosforok, Marmara itsasoak eta Dardaneloek bereizten dute Europatik; Bering itsasarteak Ipar Amerikatik, eta Itsaso Gorriak eta Suezko kanalak Afrikatik. Asia barruan sartzen dira, orobat, Japonia, Indonesia eta Malaysiako uhartediak.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Asiako historia»

Duela 5.000 urte baino gehiago sumeriarrek Mesopotamia, Tigris eta Eufrates ibaien arteko lurraldea, okupatu eta lehendabiziko hiri-estatuak eratu zituzten: Ur, Uruk edo Lagash. Antzinaroan zehar, Asian Indus haranean eta Yangtze ibaian zibilizazio inportanteak sortu ziren.

Alexandro Handiaren gudarosteak Indus ibai ertzeraino heldu ziren. Erromatarrek bizigune batzuk eratu zituzten India hegoaldean eta, beharbada, Indotxina hegoalderaino ere iritsi ziren. Hauen ondoren, Europa eta Ekialdeko Asiaren arteko lotura bakarra, Iran, Bagdad eta Bizantziora, Zetaren bidean barrena, Txinatik heldu ziren karabanek osatzen zuten. Turko-mongoliarrek Errusia eta Erdialdeko Europara egin zituzten bidaldien bidez jakin ziren Asiari buruzko lehen berriak. Ondoren etorri ziren Marco Polo eta Giovanni da Pianen bidaiak, portugaldar eta herbeheretarren itsas aurkikundeak eta jesuiten egokimendua Txinako gortean.

Lurrunontzien garapenarekin batera, Asiarako egarria piztu zen europarren artean: ingelesek eta frantsesek India aldera jo zuten, herri ugari ibili zen Txinako kostaldeko hiriak konkistatzeko gatazkan, Frantziak Indotxinako alde bat hartu zuen beretzat, espainiarrak Filipinetan egokitu ziren eta errusiarrek Siberiaren konkista bukatu zuten.

Asian sortu ziren hiru erlijio monoteista handienak: kristautasuna, islama eta judaismoa.

Geografia fisikoa

Asiako satelite irudia

Sakontzeko, irakurri: «Asiako geografia»

Asia 44 milioi km² area baino gehiago ditu, 44.936.000 km² hain zuzen. Kontinentearen mugak ez dira oso zehatzak, adibidez, Sinai penintsula, Afrikarekin duen muga edozein kontinentearen zatia izan liteke. Era berean, Europarekin dituen mugak ere ezberdinak dira adituen arabera: batzuetan Ural mendiak, bestetan Ural ibaia bera. Kaukasoan ere eztabaidatsua da Georgia, Armenia edo Azerbaijan europarrak edo asiarrak diren ala ez.

Hala ere, Asiako muturrak honako hauek dira:

• iparraldetik: Txeliuskin lurmuturra (Errusia);
• hegoaldetik: Roti uhartea (Indonesia);
• mendebaldetik: Baba lurmuturra (Turkia);
• ekialdetik: Dezhniov lurmuturra (Errusia).

Orografia

Himalaian munduko mendirik garaienak daude.

Ganges ibaia Varanasin (India).

Era askotako lurraldeak ageri dira Asian. Iparraldean, Siberia eta Mongoliako ordokiak hedatzen dira; erdialdeko lurraldeak oso menditsuak dira (Anatolia, Armenia, Iran, Pamir eta Tibeteko goi ordokiak; Kaukaso, Hindu Kush, Himalaia, Tian Shan, Altai, Kunlun eta Stanovoi mendiak); hegoaldeko penintsulak, oso erliebe higatuz osatuak (Arabia, India eta Indotxina) eta uhartediak (Japonia eta Insulindia).

Asian daude lurreko mendi garaienak (Everest, K2 edo Annapurna), itsasoko sakanik sakonena (Marianak, Mindanao ekialdea, 11.000 m) eta sakonune itxirik handiena (Itsaso Hila, 393 m itsas mailaren azpitik). Hego-ekialdeko uharteak berriak eta jatorri bolkanikokoak dira (Ozeano Bareko suzko gerria). Asia ekialdeko ordokiak alubioi garraiakinezkoak dira gehienak, edo mendilerroen eta itsasoaren arteko zerrenda meheak osatzen dituzte (Annam, Malaysia, Sumatra, Borneo). Ekialdeko itsasertza, bestalde, biztanleria sakabanatu duten badia, golko, uharte eta penintsulez betea ageri da.

Hidrologia

Asiako erliebearen banaketak lau ibai sistema nagusi eragin ditu:

• Iparraldean, Siberiako sistema. Mongolia nahiz Siberiako mendikateetan sortzen diren ibaiek Ozeano Artikora nahiz Okhotskeko itsasora jotzen dute: Obi, Jenisei, Lena edo Amur.
• Tibeteko sistema. Ibai guztiak Tibeteko goi ordokian jaio eta Txina nahiz Hego-ekialdeko Asia zeharkatzen dute, ibilbide guztiz bihurriak eratuz: Ibai Horia, Ibai Urdina, Mekong, Salween, Irawadi.
• Himalaiako sistema, Himalaian sorturiko ordoki ibaiek osatua: Brahmaputra, Indus, Ganges.
• Aralgo sistema, ura Aral barne itsasora isurtzen diren Amu Daria eta Sir Daria ibaiek osatua nagusiki.

Lau sistema nagusi hauez gainera, lurralde bakoitzeko sistemak aurki daitezke, hala nola, Persiako golkora isurtzen diren Tigris eta Eufratesek osatutakoa.

Aintzira garrantzitsuenak hauek dira:

• ur gazikoak: Kaspiar itsasoa, Aral itsasoa eta Itsaso Hila;
• ur gezakoak: Baikal aintzira.

Itsasaldea

Asiak Ozeano Artiko, Ozeano Barea, Indiako ozeanoa eta Mediterraneo itsasoak inguraturik dago. Barneko itsaso ugari dauzka, hala nola, Arabiako itsasoa, Hegoaldeko Txinako Itsasoa, Javako itsasoa, Ekialdeko Txinako Itsasoa, Japoniako itsasoa, Okhotskeko itsasoa, Bering itsasoa, Karako itsasoa, Barentseko itsasoa, eta abar. Golko nagusiak Persiako golkoa, Omango golkoa, Bengalako golkoa, Siamgo golkoa, Tonkingo golkoa eta Anadirko golkoa dira. Penintsula aipagarrienak Anatolia, Arabia, India, Malaka, Indotxina, Korea eta Kamtxatka dira eta uharteak Zipre, Maldivak, Sri Lanka, Indonesiar uhartedia, Taiwan, Japonia, Sakhalin, Siberia Berriko uharteak, Ipar Uhartea eta Zembla Berria.

Klima

^{Arroz saila goldatzen asiar bufalo batekin, Vietnam.}

Hain zabala izanik, mota guztietako klimak ditu Asiak. Siberiako klima kontinentala da, neguak izugarri hotz eta gogorrak dituena. Lurzoruaren parte handi bat izoztua dago (permafrost). Erdialdeko Asiako lurralde guztietako klima ere kontinentala da. Hegoaldean, montzoiek eragin handia dute. Bertan iristen dira munduko euri kopururik handienak ere (11.000 mm inguru, Bangladesh eta Assamen). Berorik handiena India eta Pakistan arteko Thar basamortuan egiten du. Lurralde hotzena, bestalde, Siberiako ipar-ekialdeko Verkhoiansk da (-66 °C). Hego-ekialdeko Asian eta Txina hegoaldeko itsasaldeetan tifoi ugariko klima tropikal euritsua da nagusi. Sonda uharteetako klima aldiz, ekuatoriala da, urtarorik gabea. Beste lurralde batzuek, azkenik, klima bereziak dituzte: Tibet, 4.500 m-tik gora dagoen goi-ordokia; Kuroshio itsaslaster beroak Japonian eragiten duen egoera berezia, etab.

Landaredia

Iparraldetik hasita hegoalderantz, alde handiak daude landaredian, lurralde batetik bestera, klimaren arabera. Ozeano Artiko aldeko tundra, Siberiako taiga handiak gero, eta urki nahiz lertxun basoak ondoren. Hegoalderago belar estepak zabaltzen dira (Mongolia, Kazakhstan iparraldea), Kaspiar itsasotik Gobi basamortura luzatzen den lurralde idorraren mugan. Tibeten mendi garaietako landaredia aurki daitekeen bitartean, India eta Hego-ekialdeko Asia oihan tropikalez horniturik ageri dira. Malaysia eta Sonda lurralde tropikalak dira. Txina iparraldean, estepak eta oihanak tartekatzen dira. Txina hegoaldean, ordea, oihan subtropikal hezea ageri da. Japonian hiru klima bereizten dira: siberiarra, epela eta subtropikala. Asian landare mota guztiak aurki daitezke ia. Animaliei buruz, beste horrenbeste esan daiteke.

Etnografia

^{Mongol nomadak. Khövsgöl, Mongolia.}

Asiako gizakiaren lehen aztarnak guztiz antzinakoak diren arren (Pekingo gizakia, Javako gizakia), arrazak berandu arte baizik ez ziren banatu, antza denez. Lau gizatalde handi bereiz daitezke Asian: paleo-siberiarrak, turko-mongolak, indoeuroparrak eta indonesiarrak, mendeetan zehar elkarrekin nahasi diren arraza-familia desberdin askotan banatuak.

Paleo-siberiar jatorrikoak dira Siberian bizi diren herriak (tungusak, samoiedoak, ainuak, …); turko-mongolak, Erdialdeko Asia, Mongoliako eta Txina iparraldeko mongolak eta turkoak; indonesiarrak Hego-ekialdeko Asia eta, mongoloideekin nahasian, Txina hegoaldean; indoeuroparrak, azkenik, India, Afganistan eta Erdialdeko Asiako lurralde batzuetan egokitu ziren. Gizatalde handi horien ingurukoak dira jatorria oraindik behar bezala ezagutzen ez den beste arraza batzuk: Hego Indiako drabidiarrak, japoniarrak, tibeto-birmaniarrak, Mon-Khmer eta melanesiar bide diren Sonda uharteetako biztanleak.

Asiako arraza nagusia, halaz ere, mongoloidea dela esan daiteke: ilea beltza eta leuna; larruazala, boli koloretik hori ilunera; betazalen toles epikantiarra eta, jaiotzean, giltzurrunen gaineko orbana, mongoliar izenekoa. Asiarren altuera herritik herrira aldatu egiten da: ipar txinatarrak garaiak eta sendoak dira; hegoaldekoak, berriz, txikiak eta argalagoak. Erdialdeko Asiako mendialdeetan maiz ageri da begi argiko indoeuroparra. Arraza zabalduenen ondoan, beste txikiago batzuk desagertzear daude gaur egun (Sri Lankako veddak, Filipinetako negritoak, Japonia iparraldeko ainuak).

Arraza migrazioak ibaiei jarraituz gertatu izan dira gehienetan, itsasertzerantz betiere. Barneko lurraldeek, herri nomaden bizileku izaki, ez dute inoiz biztanleria dentsitate handirik izan. Nekazari jendez osaturik dauden itsasertzeko ordokiek eta ibai bokalek (Ganges aldea, Txina hegoaldeko haranak), aldiz, giza kontzentrazio handiak dituzte. Eskualde hauetan (Ganges aldeko India, Txina) oso laster garatu ziren anitz zibilizazio.

Gutxiengo herri eta etniko asko daude herrialde subiranoen artean.

•  Abazak, abkhazak edo abkhaziarrak, adigeak edo zirkasiarrak, aleutak, altaiak, assamdarrak, avarrak, balkarrak, balutxak, baxkirrak, bengalarrak, bodoak, buriatak, chamak, changpak, dograk, dolganak, erromaniak, evenkak, hanak, hazarak, inguxetiarrak, jakutak, kabardinoak, kalmukak, kannadak, karatxaiak, kareliarrak, karenak, kazakhstandarrak, khakasak, khantiak, khmerrak, kirgizistandarrak, komiak, mansiak, mantxuak, mariak, miaoak, monak, mongolak, mordoviarrak, nenetsak, oiratak, osetiarrak, paxtunak, rohingyak, samiak edo laponiarrak, shanak, tajikistandar, tamilak, tartaroak, tibetarrak, tungusak, turkmenak, txerkesak, txetxenak, txuktxiak, txuvaxak, udmurtak, uigurrak, uzbekoak, xerpak, zhuangak, zingalesak.

Geografia politikoa

Azpisailkapena

Geografikoki, hau da sailkapen nagusia:

• Mendebaldeko Asia
• Ekialdeko Asia
• Hego-ekialdeko Asia
• Iparraldeko Asia (Siberia eskualdea)
• Hegoaldeko Asia
• Erdialdeko Asia

Hona hemen, taula batean:

Europaren ikuspuntutik Asia osoa «Ekialde» izenaz ezaguna zen. Distantzia kontuan hartuta, bi sailkapen tradizional daude:

• Hegoaldeko Europan:
  • Ekialde Hurbila: Libano, Palestina, Israel, Turkia, Jordania, Siria, Irak eta Arabia; eta Egipto osoa, Afrikan dagoen zatia barne.
  • Ekialde Ertaina: Iran, Pakistan, India eta ingurukoak.
  • Ekialde Urruna: Txina, Korea, Japonia eta Ozeano Bareko herrialdeak.
• Herrialde anglo-saxoientzat:
  • Middle East (euskaraz: «Ekialde Ertaina»): Ekialde Hurbileko herrialdeak barne hartzen ditu, Turkia izan ezik.
  • Far East (euskaraz: «Ekialde Urruna»), India barne, eta batzuetan baita Pakistan eta Afganistan ere.

Bai batzuentzat, bai besteentzat, Errusia Europa da.

Banaketa politikoak

Luzaroan kolonizaturik bizi ondoan, estatu burujabeek osatutako kontinentea da egun Asia. Errusiarrek ustiatzen dituzten Siberia handi zabaleko biztanle gutxiko lurraldeak, eta berriki arte herri kolonizatzaile europarren esku egon diren portu batzuk (Hong Kong, Macau) bazterrera utzita, estatu burujabeak osatu dira, nahiz eta burujabetza horiek behinolako kolonizatzaileen gogora gertatu, askotan, eta nazionalitateak errespetatu gabe, beste hainbatetan.

Txina da Asiako estatu garrantzitsuena, zabalena (Asia errusiarra izenekoaren ondotik) eta jendeztatuena. India dator ondoren, Pakistan, Afganistan eta estatu himalaiarrak (Nepal, Sikkim eta Bhutan) inguru geografiko berean dituelarik. Hego-ekialdeko Asiak Myanmar, Thailandia, Laos, Kanbodia eta Vietnam estatuak hartzen ditu mendebaldetik ekialdera. Asia Erdialdearen mendebaldean lau errepublika ageri dira: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan eta Turkmenistan, Kaspiar Itsasoa eta Tian Shan mendikatearen artean. Mongolia Siberia eta Txina arteko mendien artetik ageri da. Koreako penintsula Mantxuriatik irteten da.

Uharte estatuen artean, azkenik, hauek aipatu behar dira: Sri Lanka (Zeilan zena), Indiaren hegoaldean; Andaman eta Nikobar uharteak, Myanmar eta Sumatra artean; Malaysiako federazioa (Malaysiako penintsula eta Borneo uharteko iparraldea); Indonesia (Sumatra, Java, Bali, Sonda Txikiko uharteak, Kalimantan —Borneo uharteko alderik handiena—, Sulawesi uharteak, Maluku uharteak eta Irian, Ginea Berriko mendebaldea; Filipinak; Taiwan uhartea, egun Txinatik bereizia, eta Japonia, ekialdean dagoen Asiako lurraldea, lau uharte bolkanikok osatua.

Estatu barruko arazo politikoek, kanpoko herrien laguntzaz, hautsi dute zenbaitetan herrien batasun etnikoa. Korea bitan banatu zen 1953an: Ipar Korea, herri errepublika, komunista, eta Hego Korea, errepublika kapitalista, gaur ere tinko dirauen banakuntza. Gisa bereko bereizkuntza izan zuen Vietnamek 1954 eta 1976 urteen artean: herri errepublika Ipar Vietnamen eta AEBen mendeko errepublika hegoaldean. Ipar Vietnameko gudarosteak Hego Vietnameko gerrillariekin bat eginik, Hego Vietnamgo eta Ameriketako Estatu Batuetako armadei nagusitu ondoren berriz batu zen Vietnam.

Taiwan uharteko errepublika Txinako kapitalismoaren feudoa izan zen, 1949tik aurrera, kontinenteko Txina komunistaren aurrez aurre. Herri desberdin asko hartzen zituen Indiako estatu koloniala bitan banatu zen 1947an: mendebalde eta ekialdeko lurraldeek Pakistan estatua osatu zuten (gehiengo musulmana), eta erdialdeko zatirik handienak Indiako errepublika. 1971. urtean, Ekialdeko Pakistan bestetik bereizi eta Bangladesh estatua sortu zen bertan. Historian zehar burujabe izan zen Tibet, Txinaren mendean dago gaur egun. Asiako herri guztiak ari dira, zein bere aukera politikoen arabera (sozialismoa nahiz ekonomia liberala), industrian eta ekonomian duten atzerapenaren aurkako ahaleginean. Japonia eta Txina dira nagusi arlo honetan.

Estatuak

Shanghai, Txina.

Ganesh Chaturthi jaialdi hinduista, Mumbai, India.

Javako sumendiak, Indonesia.

Karatxi, Pakistan.

Haorko nekazariak, Bangladesh.

Tokio, Japonia.

Sagadako arroz terrazak, Filipinak.

Bandera	Armarria	Izena	Biztanleria	Eremua (km²)	Hiriburua
		Afganistan	30.419.928	647.500	Kabul
		Arabiar Emirerri Batuak	5.314.317	83.600	Abu Dhabi
		Armenia	2.970.495	29.743	Erevan
		Azerbaijan	9.493.600	86.600	Baku
		Bahrain	1.248.348	760	Manama
		Bangladesh	150.039.000	147.570	Dhaka
		Bhutan	716.896	38.394	Thimphu
		Brunei	408.786	5.765	Bandar Seri Begawan
		Ekialdeko Timor	1.143.667	14.874	Dili
		Errusia	142.517.670	17.098.242	Mosku
		Filipinak	92.337.852	300.000	Manila
		Georgia	4.570.934	69.700	Tbilisi
		Hego Korea	50.004.441	100.210	Seul
		India	1.205.073.612	3.287.263	New Delhi
		Indonesia	248.645.008	1.904.569	Jakarta
		Ipar Korea	24.589.122	120.538	Pyongyang
		Irak	31.129.225	438.317	Baghdad
		Iran	78.868.711	1.648.195	Teheran
		Israel	7.590.758	20.770	Jerusalem
		Japonia	127.368.088	377.915	Tokyo
		Jordania	6.508.887	89.342	Amman
		Kanbodia	14.952.665	181.035	Phnom Penh
		Kazakhstan	17.522.010	2.724.900	Nursultan
		Kirgizistan	5.496.737	199.951	Bishkek
		Kuwait	2.646.314	17.818	Kuwait Hiria
		Laos	6.586.266	236.800	Vientiane
		Libano	4.140.289	10.400	Beirut
		Malaysia	29.179.952	329.847	Kuala Lumpur
		Maldivak	394.451	298	Malé
		Mongolia	3.179.997	1.564.116	Ulan Bator
		Myanmar	54.584.650	676.578	Naypyidaw
		Nepal	29.890.686	147.181	Katmandu
		Oman	3.090.150	309.500	Maskat
		Pakistan	190.291.129	796.095	Islamabad
		Palestina	4.279.699	6.220	Gaza/Ramallah
		Qatar	1.951.591	11.586	Doha
		Saudi Arabia	26.534.504	2.149.690	Riyadh
		Singapur	5.353.494	697	Singapur
		Siria	22.530.746	185.180	Damasko
		Sri Lanka	21.481.334	65.610	Kolonbo
		Taiwan	23.261.747	36.193	Taipei
		Tajikistan	7.768.385	143.100	Dushanbe
		Thailandia	67.091.089	513.120	Bangkok
		Turkia	79.749.461	783.562	Ankara
		Turkmenistan	5.054.828	488.100	Ashgabat
		Txina	1.343.239.923	9.596.961	Beijing
		Uzbekistan	28.394.180	447.400	Tashkent
		Vietnam	91.519.289	331.212	Hanoi
		Yemen	24.771.809	527.968	Sana
		Zipre	1.099.341	9.251	Nikosia

Estaturik gabeko nazioak

• Kurdistan
• Tibet
• Balutxistan

Hizkuntzak

Kontinentean hizkuntza asko erabiltzen dira, haien artean txinera hiztun gehien duen hizkuntza. Nagusiak hauek dira:

• Txinera,
• Hindi
• Arabiera,
• Japoniera,
• Bahasa indonesiera,
• Koreera,
• Turkiera,
• Hebreera,
• Persiera,
• Birmaniera,
• Tailandiera,
• Tagalog,
• Errusiera,
• Armeniera,
• eta abar.

Kolonizazioaren eraginez ingelesa eta frantsesa erabiltzen dira antzinako kolonietan.

Erlijioak

Asiako gehienen erlijioak budismoa, islama eta hinduismoa dira, baina jarraitzaile asko dituzte konfuzianismoak, taoismoak, sintoismoak, judaismoak, animismoak, eta bestek ere.

Kultura

• Asiar literatura.

Erreferentziak

Munduko Kontinenteak

Kanpo estekak

• Datuak: Q48
• Multimedia: Asia / Q48