Azerbaijan
- Artikulu hau Eurasiako herrialdeari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Azerbaijan (argipena)».
Azerbaijan[1] (azerbaijaneraz: Azərbaycan), ofizialki Azerbaijango Errepublika (azerbaijaneraz: Azərbaycan Respublikası), Asiako hego-mendebaldeko estatua da, Kaukasia eskualdean kokatua, Kaspiar itsasoaren ertzean. Mugakide ditu Errusia iparraldean, Georgia ipar-mendebaldean, Armenia mendebaldean eta Iran hegoaldean.
Azerbaijango Sobietar Errepublika Sozialista Sobietar Batasuneko errepublika izan zen, harik eta batasuna desegin eta 1991n Estatu Independenteen Erkidegoa sortu zenean burujabetasuna aldarrikatu zuen arte. 86.600 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 9.754.830 biztanle zituen.[2] Hiriburua Baku da.
Geografia
aldatuAzerbaijan Kaukasiaren hegoaldean dago, 38° eta 42°N latitudeen, eta 44° eta 51°E longitudeen artean. Nakhitxevan barrendegia ere hartzen du.
Mugak
aldatuEkialdean Kaspiar itsasoarekin du muga, iparraldean Errusiarekin, ipar-mendebaldean Georgiarekin, mendebaldean Armeniarekin eta hegoaldean Iranekin. Nakhitxevan barrendegiak Armeniarekin du muga iparralde eta ekialdean, Iranekin hegoalde eta mendebaldean, eta ipar-mendebaldean 11 kilometroko muga dauka Turkiaren.
Erliebea
aldatuAzerbaijan mendiz inguraturik dago. Kaukaso Handiko hego-ekialdeko mendiek babesten dute lurraldea iparraldetik Kaspiar itsasoraino (Abseron penintsula). Mendilerro horretan, Errusiako mugatik gertu, Bazardüzü (4.466 metro) dago, herrialdeko mendirik garaiena. Mendebaldean Kaukaso Txikiko hormak ageri dira, eta Talis mendiak hegoaldean. Armeniako mugatik hurbil dago Karabakh goi-ordoki bolkanikoa. Punturik beherena Kaspiar itsasoaren ertzean dago (-28 metro).
Hidrografia
aldatuAzerbaijango erdialdea Kura ibaiaren arroak hartzen du, eta bertara biltzen da Araxes ibaiaren ura.
Klima
aldatuOso klima ezberdinak daude Azerbaijanen: subtropikala eta erdi-agorra erdialde eta ekialdean; subtropikal hezea hego-ekialdean; epela itsasertzean; kontinentala mendebaldean; eta hotza mendietan[3]. Bakuk klima epela dauka; urtarrileko batez besteko tenperatura 4 °C-koa da, eta uztailekoa 25 °C-koa. Euri urrien ondorioz (200-350 milimetro urtean, batez beste), nekazaritzak ureztapenaren beharra du. Kaukasoko gailurretan eta Lankaranen jasotzen dira prezipitaziorik handienak (1.600-1.800 milimetro urtean). Abseron penintsulan egiten du euri gutxien.
 Datu klimatikoak (Baku) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 6.6 | 6.3 | 9.8 | 16.4 | 22.1 | 27.3 | 30.6 | 29.7 | 25.6 | 19.6 | 13.5 | 9.7 | 18.1 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.4 | 4.2 | 7.0 | 12.9 | 18.5 | 23.5 | 26.4 | 26.3 | 22.5 | 16.6 | 11.2 | 7.3 | 15.1 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 2.1 | 2.0 | 4.2 | 9.4 | 14.9 | 19.7 | 22.2 | 22.9 | 19.4 | 13.6 | 8.8 | 4.8 | 12.0 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 21 | 20 | 21 | 18 | 18 | 8 | 2 | 6 | 15 | 25 | 30 | 26 | 210 |
| Prezipitazio egunak (≥ 0.1 mm) | 6 | 6 | 5 | 4 | 3 | 2 | 1 | 2 | 2 | 6 | 6 | 6 | 49 |
| Eguzki orduak | 89.9 | 89.0 | 124.0 | 195.0 | 257.3 | 294.0 | 313.1 | 282.1 | 222.0 | 145.7 | 93.0 | 102.3 | 2207.4 |
| Iturria: worldweather[4] | |||||||||||||
.jpg)
.jpg)
Historia
aldatuK. a. VIII. mendetik Eszitiarren lurraldea izan ondoren, Azerbaijan (eskualde historikoa) mediarren Akemenestar Inperioaren barnean geratu zen K. a. VI. mendean.
VIII. mendean, arabiarrek hartu eta Islamera bihurtu zuten Azerbaijan. Persiarrek XVI. mendean hartu ondoren, turkiarren eta persiarren arteko gatazka iturria izan zen.
1828an errusiarrek hartu zuten, eta 90 urtez Errusiar Inperioaren barruan egon zen lurraldea. Azerbaijango Errepublika Demokratikoak bizialdi laburra eduki zuen, 2 urtekoa, 1918 eta 1920 artean. Azken urte horretan, Armada Gorriak lurraldea konkistatu zuen, eta Azerbaijango Sobietar Errepublika Sozialista eratu zuten. Sobietar Batasunaren zati bat izan zen 1936tik 55 urtez, harik eta batasuna desegin eta, Estatu Independenteen Erkidegoa sortu zenean, burujabetasuna aldarrikatu zuen arte (1991).
Estatu independentea
aldatuAiaz Mutalibov buruzagi komunista ohia izan zen Azerbaijango Errepublikako Lehen lehendakaria, 1991n, baina 1992ko maiatzean dimisioa ematera behartu zuen oposizioko Herri Fronteak, Karabakheko egoera kontrolatzerik lortu ez zuelako. Gorabehera askoren ondoren, lehendakaritzarako hauteskundeak egin ziren 1993an, eta Albufaz Elxibey Herri Fronteko burua izan zen garaile, botoen %55 eskuratuta. Presidente hark Errusiatik aldentzeko eta Turkiara hurbiltzeko ahaleginak egin zituen (Estatu Independenteen Erkidegotik atera zen Azerbaijan 1992an) eta Mendebaldeko herrialdeekin petrolioaren esportaziorako hitzarmenak lortzen ahalegindu zen. Baina Elxibeyk ez zuen lortu ekonomiak hobera egitea eta Nagorno-Karabakheko gerra amaitzea.
Hain zuzen ere, gudaroste azeriak zenbait gudu galdu zuen armeniarren kontrako gerran (ikus beherago), eta horren eraginez estatu kolpe bat eman zuten Guseinov koronelaren jarraitzaileek. Elxibeyk ihes egin zuen eta Kontseilu Nazionalak Heydar Aliev komunistaren esku utzi zituen ahalmenak. Heydar Aliev lehendakaria Turkiarekiko harremanak sendotzen saiatu zen, beti agertuz azerien alde eta armeniarren kontra, eta Errusiarekiko hurbiltasuna ere bilatu zuen, etorkizunean mugen kontrola bideratzen lagun ziezaiokeelakoan. Horrela, 1993an Estatu Independenteen Erkidegoan onartu zuten berriro Azerbaijan. Urte hartan bertan, urrian, lehendakari izendatu zuten Aliev (%98,8). 1994ko maiatzean, su-etena sinatu zuen Nagorno-Karabakheko gerran, Errusiaren presioaren eraginez, baina 1996 arte elkarrizketak egon ziren arren, gatazka ez zen erabat konpondu. 1994an Husseynov lehen ministroaren jarraitzaileek estatu kolpea emateko saioa egin zuten, su-etenaren kontra baitzeuden, baina ez zuten beren helburua lortu eta atxilotu egin zituzten.
1995ean hauteskundeak egin ziren, oposizioko alderdien parte-hartzerik gabe, debekatu egin baitzituzten estatu kolpearen saioaren ondoren, eta Alieven Azerbaijan Berria alderdia izan zen garaile; bestalde, 1996an Guliev lehen ministroak dimisioa eman behar izan zuen, eta Rasizade izendatu zuten lehen ministro. 1998ko hauteskundeetan Heydar Aliev komunista aukeratu zuten berriro lehendakari (%76,11), herrialdeari egonkortasuna eman ziolako eta ekonomia hobetzeko lan handiak egin zituelako, batez ere petrolioaren alorrean.
Karabakh Garaiko gerrak
aldatuIndependentzia lortu eta berehala gatazkak sortu ziren estatu berrian, biztanleriaren osaerari dagokionez lurralde armeniarra den Nagorno-Karabakheko lurraldearen gaineko kontrola zela-eta. 1991an Nagorno-Karabakheko gehiengo armeniarrak (170.000 biztanle, %76 armeniarrak, %23 azerbaijandarrak), estatu burujabe aldarrikatu zuen lurralde hura, baina Azerbaijango sobiet gorenak ez zuen erabaki hura onartu.
1992 eta 1994 urteen artean gerra egon zen Azerbaijan eta indar armeniarren artean Karabakh Garaiko eskualde autonomoaren estatusaren inguruan. Armeniarrek irabazi zuten lehen gerra hura, eta nazioartean onarpenik izan ez zuen errepublika armeniar bat eratu zen bertan, Artsakh izenekoa. Era berean lurralde horrek Karabakh Garaiko mugak gainditzen zituen, eta lur konexioak zituen Armeniako estatuarekin.
2020an, Azerbaijan ekonomikoki eta militarki indartsuago batek Karabakh Garaiko Bigarren Gerra probokatu eta irabazi zuen, armeniarren Lehen Gerrako okupazioetan atzerakada bultzatuz. Hala ere, Karabakh Garaiko lurrik gehienak kontrol armeniarraren pean geratu ziren, eta korridore bat osatu zen gainerako Armeniarekin (Latxingo korridorea), errusiar bake indarren kontrolpean.
1994-2020 urteen bitartean hau izan zen de facto-ko lurralde kontrola Armenia eta Azerbaijan artean:
Bigarren Gerra amaitu zuen itunaren ondorioz, hau izan zen ezarritako egoera berria. Urdinez, Azerbajainek gatazkan irabazi zituen lurraldeak (denak beren konreolpean geratu ziren), berde ilunez Armeniak ebakuatu zituenak Azerbaijanek okupatzeko. Marroiz, armeniar kontrolpeko Artsakh eskualdea, kontrastean sobietar garaiko Karabakh Garai eskualdearen mugekin (marra zuri tartekatua). Artsakh eta Armeniako estatuaren artean, Latxin morez.
Er
aldatuGobernua eta administrazioa
aldatuPolitika
aldatu
Azerbaijan errepublika presidentzialista da. Gaur egun indarrean dagoen konstituzioa 1995ekoa da. Organo legegile nagusia Mejlis edo Batzar Nagusia da, bost urtez behin aukeratutako 300 kidez osatua. Estatuburua presidentea da, eta, konstituzioaren arabera, lehen ministroa izendatu eta gobernua osatzeko ahalmena dauka, Mejlisaren onespenarekin, betiere. 1991n 50 kidez osaturiko organo legegile bat antolatu zuen Mejlisak, Nazio Kontseilua. Nazio Kontseiluak indar gabe utzi zuen Mejlisa 1992ko estatu kolpearen ondoren.
Banaketa administratiboa
aldatuAzerbaijan honela dago banatua:
- 59 raion edo eskualde (singularrean rayon, pluralean rayonlar),
- 77 hiri (pluralean şəhərlər; singularrean şəhər),
- Nakhitxevan errepublika autonomoa (muxtar respublika)
Demografia
aldatuBiztanleria
aldatu
Azerbaijan da Mendebaldeko Asiako herrialdeetan biztanle gehien duena; 2016an 9.750.000 baino gehigiago zituen, 112,6 biztanle kilometro koadroko dentsitatearekin[2]. Biztanleen %54,6 bizi da hiriguneetan[5]. Adineka, berriz, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %22,8, 15-24 urte bitartekoak %15,8, 25-54 urte bitartekoak %45,3, 55-64 urte bitartekoak %9,6 eta 65 urtetik gorakoak %6,5[5]. Bizi itxaropena 72,5 urtekoa da, 69,5 urtekoa gizonezkoena eta 75,8 urtekoa emakumezkoena (2016ko zenbatespenak)[5].
Banaketa etnikoa
aldatuGizataldeei dagokienez, etnia askotako jendea bizi da. Gehienak, %91,6, azeriak dira, %2 lezginak, %1,3 armeniarrak, %1,3 errusiarrak eta %1,3 talixak[5]. Gaur egun, Azerbaijango armeniar gehienak Nagorno-Karabakhen bizi dira. Azerbaijanen administraziopean dago, orobat, Nakhitxevan, Armeniarekin mugan dagoen lurraldea, etniari dagokionez azerbaijandarra.
Hizkuntzak
aldatuHizkuntza ofiziala azerbaijanera da, biztanleen %92,5-en ama hizkuntza. %1,4 errusieradunak dira, eta %1,4 armenieradunak[5].
Erlijioa
aldatuBiztanleen %97 musulmanak dira, gehienak xiiak. Kristauak %3 baino ez dira (2010eko datuak[5]).
Hiri nagusiak
aldatu- Xankandi Karabakh Garaiko hiriburua da; armenieraz, Stepanakert izena du[7].
Ekonomia
aldatu
Azerbaijango ekonomia jarduera nagusia industria da, barne produktu gordinaren %61,1 2016an[5], nahiz eta bera den Kaukasiako errepublikarik atzeratuena, industrializazio mailari dagokionez. Petrolioari loturiko industria da bereziki azpimarratzekoa; izan ere, munduko petrolio erreserba nagusietako bat dauka Azerbaijanek. 1997aren amaieran, Kaspiar itsasoan zituen petrolio hobiak zabaldu ziren, gobernuak atzerriko 12 enpresaz osaturiko talde batekin lorturiko hitzarmenari esker. Petrolioaz gainera, aipagarriak dira Kaspiar Itsasoaren inguruko baliabideei loturiko industriak (kimika industriak, altzairua, etab.).
Nekazaritzari dagokionez, barne produktu gordinaren %6.4 bat hartzen zuen 2016an, eta kotoia, laboreak, mahatsa eta tabakoa dira gai nagusiak, baina kotoiaren eta mahatsaren ekoizpenak behera egin du azken urteetan.
Azerbaijango ekoizpenak, oro har, behera egin zuen 1990eko hamarkadan, Nagorno-Karabakheko gerraren ondorioz kostuak garestitu zirelako eta Sobietar Batasun ohiko beste errepublika batzuekiko merkataritza harremanak eten zirelako. Gaur egun, Europako herrialdeekin, Turkiarekin, Iranekin eta Estatu Batuekin ditu merkataritza harreman nagusiak. Sobietar Batasun ohiko herrialdea izaki, arazoak izan ditu merkatuko ekonomiara egokitzeko, baina aberastasun eta energia iturri ugari izateak asko lagun diezaioke.
Azpiegiturak
aldatuGarraioa
aldatuAireportuak
aldatuIkus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.
Beste batzuk
aldatuBeste azpiegitura batzuk
aldatuAzerbaijandar ezagunak
aldatu- Fuzûlî (1494?-1556), poeta.
- Javad Khan (1748–1804), buruzagia.
- Matvei Skobelev (1885-1938), politikaria.
- Sergei Kirov (1886-1934), politikaria.
- Lev Landau (1908-1968), fisikaria.
- Lotfi A. Zadeh (1921-2017), matematikaria.
- Heydar Aliev (1923-2003), herrialdeko presidentea.
- Mstislav Rostropovitx (1927-2007), biolontxelo jolea.
- Abulfaz Elxibei (1938-2000), politikaria.
- Gari Kasparov (1963-), xake jokalaria.
- Aziza Mustafa Zadeh (1969-), abeslari eta musikaria.
- Dilara Kazimova (1984-), abeslaria.
Erreferentziak
aldatu- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ a b Azərbaycanda əhalinin sayı açıqlandı, azadliq.az
- ↑ Le climat. azerbaijans.com (Noiz kontsultatua: 2017-04-25).
- ↑ http://worldweather.wmo.int/007/c00018.htm World Weather
- ↑ a b c d e f g The World Factbook: Azerbaijan, cia.gov
- ↑ Population by towns and regions of the Republic of Azerbaijan (at the beginning of the year, thsd. persons), stat.gov.az
- ↑ Berria, Estilo Liburua: Azerbaijan, berria.eus
Kanpo estekak
aldatu- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
Datuak: Q227
Multimedia: Azerbaijan / Q227
