Чулацаман тӀегӀо

Эсперанто

Хьажоргаш нисйар
1000 йукъара цхьа йаззам
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Зорбанан версис кхин гIо ца лоцу, таро йац кечаман гIалаташ латто, карлайаккха браузеран йукъайиллинарг, лелайе цуьнан меттана зорбатохаран браузеран функци сецначул тIаьхьа.
Эсперанто байракх
Эсперантон 100 шо кхачаран билгало

Эспера́нто (Esperanto) — массарелла баьржина болу кхоьллина мотт[1][2]. Иза кхоьллина Варшавера окулистас Лазарь (Людвиг) Маркович Заменгофс 1887 шарахь. Хьалхара эсперанто маттахь арахецна жайна дара «Lingvo internacia. Antaŭparolo kaj plena lernolibro» («Халкъашна юккъера мотт. Дешхьалхе а, юззина Ӏамат а»). Заменгофас эцна псевдоним — Эсперанто («Сатуьйсуш верг») — кеста цо кхоьллина меттан цӀе хилира[3].

Эсперанто буьйцуш болу нахах олу эсперантисташ я эсперантофонаш.

Тахана дуьненахь бу, тайп-тайпана мах хадорашан хьаьжна, масийтта бӀе эзир я масийтта миллион стаг эсперанто хууш[4].

Мотт

Эсперанто кхоьллина халкъашна йукъара мотт хила, шен ненан меттан тӀаьхьа шозлугӀа мотт хила. Ӏамо атта болу мотт хилча халкъашна йукъара уьранаш шорлур яра[5]. Цул совнах, эсперанто Ӏамийча кхиболу меттанаш Ӏамо атта хуьлу[6].

Истори

Людвиг Заменгоф вина Белостокехь, таханлера Польшехь. Цу хенахь Польша Российн империн юкъйогӀуш яра. Белостокехь шортта тайп-тайпна къаьмнаш Ӏаш дара: белорусаш, полякаш, оьрсий, жуьгтий, немцой, литовцаш. И халкъанаш вовшеца ийна бацара, наггахь царн юкъахь девнаш долура. Заменгоф шен жамалле хенар дуьна массо а халкъан цхьа мотт бала лууш вара царна йукъара девнаш дӀадахархьам. И шен лаам кхочуш бан гӀерташ цо деррига шен дахар дӀаделира. Гимназехь меттанаш Ӏамош иза кхитира массо халкъан мотт чӀогӀа чолхе хиларах а, Ӏамо хала хиларах а. Цул совнах, цхьана халкъан мотт кхоьчу халкъашна юкъахь лелабаро и халкъ хьалаойбу, кхоьчу халкъашна иза новкъа долу.

Заменгофс шен болх бира итт шарахь сов. 1878 шарахь цуьна доттагӀаш лоькхура керла маттахь йолу эшар: «Халкъашна йукъара мостагӀалла дӀайолийла, хан тӀекхаьчна!». Амма цезор болх беш волу Заменгофан дас[7] оцу хӀумнах шек велла шен кӀентан болх багийра. Цунна лаьара цуьнан кӀантас университет дика чекхъяккха[8].

1887 шаран 26 июлехь Варшавехь араелира жима брошюра оьрсийн маттахь «Международный язык. Предисловие и полный Ӏамат». Автор къайлавеллера «доктор Эсперанто» псевдониман тӀехьа. Керла маттахь иза дара «Сатуьйсуш верг». Кеста и дош керла меттан цӀе хилира.

Заменгоф шен авторан бакъонаш тӀе ца лецира, нахана ша кхоьллина мотт хийца бакъо луш. Амма цуьна болх дукха дика хилар бахьнехь цу чохь баккхи хийцамаш бан ца бийзира. Кеста керла дешнаш юкъадаха а, барт боцу хӀумнаш къаста дан а кхоьллинера эсперантон академи. 1905 шарахь хилира 1-ра Дуьненан эсперантон конгресс.

Фонологи

Мукъаза аьзнаш

23 мукъаза аз:

Губно-губные согласные Губно-зубные согласные Альвеолярные согласные Постальвеолярные согласные Палатальные согласные Заднеязычные согласные Глоттальные согласные
Носовые согласные m n
Взрывные согласные p b t d k ɡ
Аффрикаты t͡s d͡z t͡ʃ d͡ʒ
Фрикативные согласные f v s z ʃ ʒ x h
Дрожащие согласные r
Аппроксиманты l j

Мукъа аьзнаш

Гласные переднего ряда Гласные заднего ряда
Гласные верхнего подъёма i u
Гласные среднего подъёма e o
Гласные нижнего подъёма a

Абат а, дешар а

Эсперантон абат йина латинан абатех. Абатехь ду 28 элп: A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z. Царех 5 мукъа аьзнаш, 2 ах-мукъа аз, 21 мукъаза аз.

Абатан элпийн цераш ю: мукъаза аз — мукъаза аз+о, мукъа аьзний цӀе ша ма яр йоккха:

  • A — а
  • B — bo
  • C — со

и. к. д.

ХӀора элпаца догӀуш ду цхьа аз. Элпан дешар оцу элпан дешан юкъехь йолу меттигаца доьзна дац.

Дешнашкахь тохар даимна тӀаьхьарачура хьалхара дешдекъан тӀедужу.

Дешнийн хӀоттам

Эсперантон хӀоттина Сводешан могӀам
№ Эсперанто Нохчийн
1 mi со
2 ci (vi) хьо
3 li иза
4 ni вай
5 vi шу
6 ili уьш
7 tiu ĉi иза
8 tiu тот, та, то
9 tie ĉi кхузахь
10 tie цигахь
11 kiu мила
12 kio хӀун
13 kie стенгахь
14 kiam маца
15 kiel муха
16 ne ма
17 ĉio, ĉiuj ерриг, массо
18 multaj, pluraj дукха
19 kelkaj, kelke масийтта
20 nemultaj, nepluraj дукха боцурш
21 alia кхин
22 unu цхьаъ
23 du шиъ
24 tri кхоъ
25 kvar диъ
26 kvin пхиъ
27 granda йоккха, сийлахь-йоккха
28 longa еха
29 larĝa шуьйра
30 dika стомма
31 peza еза
32 malgranda жима
33 mallonga (kurta) йоца
34 mallarĝa готта
35 maldika ютткъа
36 virino зуда
37 viro стаг
38 homo адам
39 infano бер
40 edzino зуда
41 edzo майра
42 patrino нана
43 patro да
44 besto дийнат
45 fiŝo чӀара
46 birdo олхазар
47 hundo жӀаьла
48 pediko меза
49 serpento текхарг
50 vermo нӀаьна
51 arbo дитта
52 arbaro хьун
53 bastono гӀаж
54 frukto стом
55 semo хӀу
56 folio гӀа
57 radiko орам
58 ŝelo кевстиг
59 floro зезаг
60 herbo буц
61 ŝnuro муш, тӀийриг
62 haŭto чкъор
63 viando жижиг
64 sango цӀий
65 osto даьӀахк
66 graso мохь, даьтта
67 ovo хӀоа
68 korno маӀа
69 vosto цӀога
70 plumo пелаг
71 haroj месаш
72 kapo корта
73 orelo лерг
74 okulo бӀаьрг
75 nazo мара
76 buŝo бага
77 dento церг
78 lango мотт
79 ungo мӀара
80 piedo ког
81 gambo ког
82 genuo гола
83 mano куьг
84 flugilo тӀам
85 ventro гай
86 tripo йоьхьаш
87 gorĝo ворта, легаш
88 dorso букъ
89 brusto накха
90 koro дог
91 hepato доӀах
92 trinki мала
93 manĝi яа
94 mordi Ӏийша
95 suĉi цӀубдан
96 kraĉi туйнаш кхисса
97 vomi Ӏетто
98 blovi хӀуп баха
99 spiri садеӀа
100 ridi вела

Эсперантон дошаме доккха дакъа ду романийн а, германийн а орамашах а, латинийн а, грекийн а меттах кхоллаелла интернационализмашах а. Цхьадолу дешнаш ду оьрсийн а, полякийн а меттанашкара схаэцна. И дешнаш эсперантон фонологица догӀуш кепара тадо.


Билгалдахарш

  1. ↑ Эсперанто — йаззам бу «Большой советской энциклопедии»(Хьаьжина 25 мартехь 2011)
  2. ↑ Олег Изюменко. Эсперанто: универсальный язык для человечества // Computerra. — 2001. — № N13 (390).
  3. ↑ Маттан цӀе жима элпаца йолало: эсперанто.
  4. ↑ По оценке сайта ethnologue.com
  5. ↑ Амма эсперанто кхочуш нейтральни бу ала йиш йац. Иза кхоьллина Европера меттанашера дешнех. Цундела иза Европех Ӏаш болу нахан атта бу кхоьчу халкъаншанчулла. Амма иза гӀоле ду халкъашна юккъехь цхьаьна халкъан мотт лелочулла а.
  6. ↑ Жаловате-ву рарен лингвен? (хьажа тӀаьххьара абзац)
  7. ↑ Валентин Мельников. Эсперанто // Энциклопедия для детей: Языкознание. — Аванта+, 1998. — Т. 10. — С. 424-425. — 704 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-89501-014-8.
  8. ↑ Заменгоф. Статья из детского журнала «Трамвай»

Хьажоргаш

«Википедин» логотип
«Википедин» логотип

«Википеди» тӀехь ду дакъа
эсперанто маттахь
«Ĉefpaĝo»

Логотип «Викидоьшам»
Логотип «Викидоьшам»
Викидоьшам дешнаша могӀам бу эсперанто меттан хӀокху категори чохь «Эсперанто»
Esperanto Викилармехь

Эсперантох лаьцна

Ӏамор

Дошамаш

Организациш а, мероприятиш а

Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Эсперанто&oldid=9044838»