Перайсці да зместу

Франкфурт-на-Одэры

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Горад
Франкфурт-на-Одэры
ням.: Frankfurt an der Oder
Герб Сцяг
Герб Сцяг
Краіна
Федэральная зямля
Каардынаты
Унутранае дзяленне
19 раёнаў
Бургамістр
Марцін Вілке (Патцэльт)
Заснаваны
Першая згадка
Плошча
147.85 км²
Вышыня цэнтра
39-135 м
Водныя аб’екты
Афіцыйная мова
Насельніцтва
57 751[1] чалавек (2020)
Шчыльнасць
390 чал./км²
Нацыянальны склад
немцы — 96 %,
іншыя нацыянальнасці — 4 % (2011)[2]
Часавы пояс
Тэлефонны код
+49 335
Паштовыя індэксы
15230–15236
Аўтамабільны код
FF
Ідэнтыфікатар
12 0 53 000
Афіцыйны сайт
Франкфурт-на-Одэры на карце Германіі
Франкфурт-на-Одэры (Германія)
Франкфурт-на-Одэры

Фра́нкфурт-на-Одэры (ням.: Frankfurt an der Oder) — горад-порт на рацэ Одэр, ва ўсходняй Германіі, у федэральнай зямлі Брандэнбург. Уніз па рацэ Одэр знаходзіцца польскі горад Слубіцы, з якім фармуе трансгранічную агламерацыю. У горадзе размяшчаецца Еўрапейскі ўніверсітэт «Viadrina». У 1999 годзе гораду нададзены тытул «горад Клейста» у гонар Генрыха фон Клейста — вядомага жыхара горада. Насельніцтва каля 57 тыс. чалавек.

«Frankfurt an der Oder» літаральна азначае «Франкфурт на Одэры». Гэтую назву скарачаюць як Frankfurt a. d. Oder, Frankfurt a. d. O., Frankf. a. d. O., Frankfurt (O). У Цэнтральна-маргравійскім (Брандэнбургскім дыялекце), назва горада мае форму «Frankfort an de Oder».

Франкфурт у XVI-м ст.

Да 1249 г. паселішча заходніх славян пад назвай Злівіц разам з Любушскай зямлёй  (англ.) уваходзіла ў склад Польскага каралеўства. Князь з сямейства Пястаў, Генрых Барадаты дараваў Злівіцам штапельнае права ў 1225 г.[3] У 1226 г. пачалося будаўніцтва царквы св. Мікалая (сёння Царква Міру). У 1249 годзе паселішча ўвайшло ў склад маркграфства Брандэнбург.

Горад Франкфурт атрымаў статут у 1253 годзе ў Брандэндаме. Першыя пасяленцы жылі на заходніх берагах Одэра; пазней горад пашырыўся на ўсходні бераг. Пасля таго, як у 1319 годзе пачалася вайна за кантроль над рэгіёнам, горад перайшоў пад кантроль герцагства Памеранія  (англ.). У 1319 г. Варціслаў IV  (польск.), герцаг Памераніі, выдаў гораду новыя прывілеі.[4] У 1324 г. горад зноў перайшоў да Брандэнбурга. У познім сярэднявеччы горад дамінаваў у рачным гандлі паміж Уроцлавам і Шчэцінам. З 1373 па 1415 год разам з Брандэнбургам горад уваходзіў у склад Зямель багемскай кароны. У 1430 годзе Франкфурт далучыўся да Ганзы.

Бітва пры Франкфурце-на-Одэрыbeen

У красавіку 1631 г. падчас Трыццацігадовай вайны Франкфурт быў месцам Бітвы пры Франкфурце-на-Одэрыbeen паміж Шведскай імперыяй і Свяшчэннай Рымскай імперыяй[5]. Пасля двухдзённай аблогі шведскія войскі пры падтрымцы шатландскіх дапаможных сіл[6], уварваліся ў горад і разбурылі шмат будынкаў, напр. Георгіеўскі шпіталь  (ням.).[5] Вынікам стала перамога Швецыі[5][6]. Да канца Трыццацігадовай вайны насельніцтва горада скарацілася з 12 000 жыхароў да 2 366 жыхароў.[7]

У XVI стагоддзі найстарэйшая царква горада (сённяшняя Царква міру) была секулярызавана і нават выкарыстоўвалася як збожжасховішча, а з XVII стагоддзя яна служыла царквой французскіх гугенотаў[8].

Горад быў ненадоўга акупаваны Расійскай імператарскай арміяй падчас Сямігадовай вайны, у жніўні 1759 г., у прэлюдыі да Кунерсдорфскай бітвы  (англ.)[9].

Пасля роспуску Маркграфства Брандэнбург падчас Напалеонаўскіх войнаў Франкфурт стаў часткай Правінцыі Брандэнбург у 1815 г. У XIX стагоддзі Франкфурт адыгрываў важную ролю ў гандлі. Размешчаны ў цэнтры Каралеўства Прусія паміж Берлінам і Позэнам (Познанню), на рацэ Одэр, праз якую ішоў актыўны трафік, горад стаў месцам правядзення другога па велічыні штогадовага гандлёвага кірмашу («Messe») Германскага рэйха, саступішы толькі Лейпцыгу  (англ.). У 1842 годзе была адкрыта чыгунка Берлін–Франкфурт (Одэр).[10]

Айнзацгрупа VI  (англ.) была сфарміравана ў горадзе перад тым, як яна ўвайшла ў некалькі польскіх гарадоў, у тым ліку Познань, Каліш і Лешна, для здзяйснення розных злачынстваў супраць палякаў  (англ.) падчас нямецкага ўварвання ў Польшчу, якое пачало Другую сусветную вайну.[11] Падчас Другой сусветнай вайны немцы прывезлі ў горад з Польшчы і Савецкага Саюза шматлікіх прымусовых працаўнікоў  (укр.), як мужчын, так і жанчын.[12] У 1945 г. падчас Другой сусветнай вайны за горад не вялося баёў, нават калі горад быў абвешчаны крэпасцю (Festung  (ням.)) у спробе перакрыць Чырвонай Арміі шлях на Бэрлін  (англ.). Амаль пусты горад быў спалены Чырвонай Арміяй. Пасляваенная нямецка-польская мяжа праходзіла ўздоўж Одэра, аддзяляючы «Дамфорштадт» на ўсходнім беразе — які стаў польскім горадам Слубіцы — ад астатняга Франкфурта. Будучы часткай камуністычнай Усходняй Германіі, Франкфурт знаходзіўся ў раёне Франкфурт (Одэр)  (англ.). Горад стаў часткай адноўленай зямлі Брандэнбург  (англ.) пасля ўз’яднання Германіі ў 1990 годзе.

У посткамуністычную эпоху, пасля краху галоўнага працадаўцы VEB Halbleiterwerk  (англ.), Франкфурт пацярпеў ад высокага беспрацоўя і нізкага эканамічнага росту  (англ.). Колькасць яго насельніцтва значна скарацілася з прыкладна 87 000 чалавек на момант аб’яднання Германіі ў 1990 годзе. Адзінымі рэшткамі індустрыі паўправадніковых тэхналогій у Франкфурце да 2003 года быў Інстытут інавацый для высокапрадукцыйнай мікраэлектронікі  (ням.) (IHPM).

Сёння гарады Франкфурт і Слубіцы звязваюць сяброўскія адносіны, яны маюць некалькі агульных праектаў і аб’ектаў. Польшча далучылася да Еўрапейскага Саюза 1 мая 2004 года і рэалізавала Шэнгенскае пагадненне 21 снежня 2007 года, што прывяло да адмены пастаяннага памежнага кантролю.

У сакавіку 2008 г. яўрэйская абшчына  (фр.) Франкфурта адзначыла сваё першае прысвячэнне Торы пасля Халакоста. Працэсія новага скрутка Торы пачалася з таго месца, дзе да Другой сусветнай вайны стаяла Франкфуртская сінагога, за 500 метраў ад цяперашняй мяжы Германіі з Польшчай. Удзельнікі святкавання прайшлі са скруткам у гарадскі цэнтр Хабад  (англ.)-Любавіч, дзе танчылі з Торай, якую ахвяравалі члены суполкі Хабад-Любавіч у Берліне.[13]

Франкфурт знаходзіцца ва ўсходняй частцы Германіі ў федэральнай зямлі Брандэнбург, на заходнім (левым) беразе Одэра, які адасабляе горад ад мяжы з Польшчай. У цэнтры горада вышыня над узроўнем мора, складае 27 м. Найбольшая вышыня горада — 135 м.

Одэр фармуе ўсходнія межы горада і адначасова з’яўляецца нямецкай часткай мяжы з Польшчай. На іншым беразе ракі знаходзіцца польскі горад Слубіцы, былы прыгарад Франкфурта.

Самы нізкі ўзровень вады ў Одэры за ўсю гісторыю гідраназіранняў (вядуцца з 7 кастрычніка 1910), быў зарэгістраваны 8 жніўня 1950 года. У гэты дзень узровень вады быў на адзнацы 86 см. А самага высокага ўзроўню вада дасягнула ў 1997 годзе падчас Одэрскага патопу (узровень вады прыпыніўся на адзнацы 657 см). Да таго часу, найвышэйшай адзнакай з’яўлялася 635 см, якая была вызначана 7 лістапада 1930 г.

З 1 чэрвеня 1998 года ў горадзе афіцыйна існуе яўрэйская абшчына, членамі якой з’яўляюцца эмігранты з краін былога СССР. Існуе таксама польская меншасць з больш за 2000 жыхарамі[14].

Насельніцтва 1875—2020
Год Насельніцтва
1990 86 171
1995 80 807
2000 72 131
2005 63 748
2010 60 330
2015 58 092
2020 57 015

Гістарычныя і архітэктурныя помнікі

[правіць | правіць зыходнік]
Гарадская ратуша
Пазараённы горад Франкфурт-на-Одэры на адміністрацыйнай карце зямлі Брандэнбург

Асноўныя помнікі горада — рэлігійныя збудаванні: гатычная царква Божай Маці (ням.: Marienkirche), Царква францысканскага манастыра (ням.: Nikolaikirche) (каля 1226, перабудавана ў XVI ст. у стылі рэнэсанс), барочны дом Генрыха фон Клейста (ням.: Kleist Gedenk und Forschungstaette) (1777) і Царква Святой Гертруды[15].

Размешчаная каля Франкфурта-на-Одэры пакінутая вёска Гроненфельд таксама з’яўляецца месцам пахаванняў некалькіх соцень салдатаў і ваеннапалонных, загінулых падчас Першай сусветнай вайны на закінутых могілках.

Еўрапейскі ўніверсітэт

[правіць | правіць зыходнік]
Еўрапейскі ўніверсітэт «Viadrina», з вежай царквы Божай Маці

Першым універсітэтам маркграфства Брандэнбурга была франкфурцкая Alma Mater Viadrina, заснаваная ў 1506 г. Ёахімам I Нестарам, курфюрстам Брандэнбурга  (англ.). Ранні канцлер, біскуп Георг фон Блюменталь  (англ.) (1490–1550), быў вядомым праціўнікам Пратэстанцкай Рэфармацыі, паколькі ён заставаўся каталіком. Франкфурт таксама падрыхтаваў вядомага архібіскупа Альберта Брандэнбургскага  (англ.) каля 1510 г., які таксама стаў адкрытым праціўнікам Рэфармацыі. Універсітэт быў зачынены ў 1811 годзе, а яго актывы падзелены паміж двума новымі ўніверсітэтамі, заснаванымі пры каралі Фрыдрыху Вільгельме III: Берлінскім універсітэтам Фрэдэрыка Вільгельма, цяпер Універсітэт Гумбальта  (англ.); і Сілезскім універсітэтам Фрэдэрыка Вільгельма ў Брэславе, цяпер Універсітэт Вроцлава  (англ.).

Універсітэт быў адноўлены ў 1991 годзе як Еўрапейскі ўніверсітэт «Viadrina», у цесным супрацоўніцтве з Універсітэтам Адама Міцкевіча ў Познані; яны сумесна кіруюць Collegium Polonicum  (англ.) у Слубіцах.

Вядомыя ўраджэнцы і жыхары

[правіць | правіць зыходнік]

Гарады-пабрацімы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. Bevölkerungsentwicklung und Flächen der kreisfreien Städte, Landkreise und Gemeinden im Land Brandenburg 2020 (чэрвень 2021). Архівавана з першакрыніцы 24 ліпеня 2021. Праверана 14 верасня 2023.
  2. Frankfurt (Oder), Kreisfreie Stadt. Regionaldatenbank Deutschland. Праверана 4 мая 2018.(недаступная спасылка)
  3. Märkische Oderzeitung/Frankfurter Stadtbote, 7 ліпеня 2006 г., с. 15.
  4. Edward Rymar. Rywalizacja o ziemię lubuską i kasztelanię międzyrzecką : (pl). — Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka. — № 4/1979. — С. 481.
  5. а б в Bröckling (1998), с.57
  6. а б Mackillop (2003), с.64
  7. Christopher Clark: Preußen, с. 58
  8. Friedenskirche Frankfurt (Oder) (ням.)(недаступная спасылка). Seenland Oder-Spree. Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2020. Праверана 12 ліпеня 2020.
  9. Anisimov, Evgeniǐ Viktorovich (1995) Empress Elizabeth: Her Reign and Her Russia, 1741–1761 Academic International Press, p. 132. ISBN 0875691404
  10. Chronology of the Berlin-Frankfurter (O) Railway (ням.)(недаступная спасылка). EPILOGmedia. Архівавана з першакрыніцы 1 снежня 2014. Праверана 18 November 2014.
  11. Maria Wardzyńska. Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion (польск.). — Варшава: ІНП, 2009. — С. 60.
  12. Frankfurt (Oder) (ням.). Праверана 9 мая 2020.
  13. German Border Town Gets First Torah Since World War II. Chabad.org News. Праверана 20 сакавіка 2021.
  14. slubice24.pl. Архівавана з першакрыніцы 16 чэрвеня 2018. Праверана 16 чэрвеня 2018.
  15. Rainer Marbach. Volker Weiß. Konformitäten und Konfrontationen: Homosexuelle in der DDR. — Männerschwarm Verlag GmbH, 2017. — 249 с. — ISBN 9783863001858.
  16. https://www.frankfurt-oder.de/Verwaltung-Politik/Verwaltung/Frankfurt-International/Partnerst%C3%A4dte/index.php?La=1&object=tx,2616.3706.1
  17. https://www.vantaa.fi/instancedata/prime_product_julkaisu/vantaa/embeds/vantaawwwstructure/107504_Taskutilasto_2013_SU.pdf
  18. https://www.frankfurt-oder.de/Verwaltung-Politik/Verwaltung/Frankfurt-International/Partnerst%C3%A4dte/index.php?La=1&object=tx,2616.5227.1
  19. http://old.vratza.bg/userfiles/file/obs/Novini/Spogodba_Frnkfurt_na_Oder_01112009.pdf
  20. https://www.frankfurt-oder.de/Verwaltung-Politik/Verwaltung/Frankfurt-International/Partnerst%C3%A4dte/index.php?La=1&object=tx,2616.4963.1
  21. https://www.frankfurt-oder.de/Verwaltung-Politik/Verwaltung/Frankfurt-International/Partnerst%C3%A4dte/index.php?La=1&object=tx,2616.5888.1
  22. https://www.heilbronn.de/leben/heilbronn-entdecken/partnerstaedte/frankfurt-oder.html
  23. https://www.frankfurt-oder.de/Verwaltung-Politik/Verwaltung/Frankfurt-International/Partnerstädte/index.php?La=1&object=tx,2616.5961.1
  24. http://www.gorzow.pl/PL/3042/Miasta_partnerskie/
  25. https://www.frankfurt-oder.de/Verwaltung-Politik/Verwaltung/Frankfurt-International/Partnerst%C3%A4dte/index.php?La=1&object=tx,2616.5671.1&kat=&kuo=2&sub=0
  26. https://www.frankfurt-oder.de/Verwaltung-Politik/Verwaltung/Frankfurt-International/Partnerst%C3%A4dte/index.php?La=1&object=tx,2616.5156.1&kat=&kuo=2&sub=0
  27. https://www.nimes.fr/mairie/jumelages.html
  28. https://www.frankfurt-oder.de/Verwaltung-Politik/Verwaltung/Frankfurt-International/Partnerst%C3%A4dte/index.php?La=1&object=tx,2616.4879.1&kat=&kuo=2&sub=0
  29. https://www.frankfurt-oder.de/Verwaltung-Politik/Verwaltung/Frankfurt-International/Partnerst%C3%A4dte/index.php?La=1&object=tx,2616.3353.1
  30. https://www.frankfurt-oder.de/Verwaltung-Politik/Verwaltung/Frankfurt-International/Partnerst%C3%A4dte/index.php?La=1&object=tx,2616.4837.1&kat=&kuo=2&sub=0
  • Bröckling, Ulrich; Sikora, Michael (1998). Armeen und ihre Deserteure: Vernachlässigte Kapital einer Militärgeschichte der Neuzeit(ням.). Vandenhoeck & Ruprecht. ISBN 3-525-01365-5. Праверана 27 August 2009.
  • Mackillop, Andrew; Murdoch, Steve (2003). Military governors and imperial frontiers c. 1600-1800: A study of Scotland and empires. BRILL. ISBN 90-04-12970-7. Праверана 27 August 2009.