Павел Навумавіч Беркаў

Павел Навумавіч Беркаў
руск.: Павел Наумович Берков
Асабістыя звесткі
Дата нараджэння	2 (14) снежня 1896 ці 14 снежня 1896(1896-12-14)
Месца нараджэння	Акерман, Бесарабская губерня
Дата смерці	9 жніўня 1969(1969-08-09) (72 гады)
Месца смерці	Ленінград
Пахаванне	Камароўскія пасялковыя могілкі[d]
Грамадзянства	Расійская імперыя  СССР
Альма-матар	Венскі ўніверсітэт (1923)
Месца працы	Пушкінскі Дом[d] Санкт-Пецярбургскі дзяржаўны ўніверсітэт
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	літаратуразнавец, гісторык літаратуры, член-карэспандэнт АН СССР,
Мова твораў	руская
Грамадская дзейнасць
Член у	Саюз пісьменнікаў СССР Акадэмія навук СССР
Узнагароды

Павел Навумавіч Бе́ркаў (4 (2) снежня 1896, Акерман, Бесарабская губерня — 9 жніўня 1969) — савецкі літаратуразнавец, бібліёграф, кнігазнавец, крыніцавед, гісторык літаратуры. Бачны спецыяліст у галіне рускай літаратуры XVIII стагоддзя.

Член-карэспандэнт АН СССР (1960), замежны член Германскай Акадэміі Навук (1967).

Біяграфія

Раннія гады

Павел Беркаў нарадзіўся ў сям'і зубнога лекара на поўдні Бесарабіі ў павятовым мястэчку Акерман, размешчаным на Днястроўскім лімане (цяпер Белгарад-Днястроўскі Адэскай вобласці Украіны). Атрымаў традыцыйную яўрэйскую адукацыю, вучыўся ў гімназіі (1909—1914), але быў выключаны з VII класа за «антыпатрыятычны настрой». У юнацтве захапіўся археалогіяй і краязнаўствам.

Жыў з сям'ёй у мястэчку Татарбунары Акерманскага павета, дзе ў 1917 годзе здаў экстэрнам экзамен на атэстат сталасці і ў тым жа годзе паступіў на класічнае аддзяленне гісторыка-філалагічнага факультэта Наварасійскага ўніверсітэта ў Адэсе. Займаўся перакладамі з іўрыта на рускую мову; верш Саула Чарніхоўскага «Калі начною парой…» у перакладзе з іўрыта студэнта П. Н. Беркава ўвайшоў у вядомую «Анталогію маладой яўрэйскай паэзіі» пад рэдакцыяй У. Ф. Хадасевіча і Л. Б. Яфе (1875—1948), якая выйшла з прадмовай М. В. Гершэнзона ў маскоўскім выдавецтве «Сафрут» у 1918 годзе. У 1919 годзе ў адэскім выдавецтве «Кинерет» выйшаў «Зборнік яўрэйскай нацыянальнай лірыкі. Ад Луцата да Бяліка» у перакладах П. Н. Беркава.

Пасля анексіі Бесарабіі Румыніяй у 1918 годзе вымушаны быў перарваць навучанне і вярнуўся ў Татарбунары, дзе ў 1918—1920 гадах працаваў настаўнікам у гімназіі Таварыства змагароў асветы. У 1921 годзе паступіў на аддзялення параўнальнай семіталогіі і славянскай філалогіі факультэта філасофіі Венскага ўніверсітэта, дзе ў 1923 годзе абараніў тэзіс па тэме «Адлюстраванне рускай рэчаіснасці канца XIX стагоддзя ў творах Чэхава» і атрымаў ступень доктара філасофіі.

У СССР

У тым жа годзе атрымаў савецкае падданства і пераехаў у СССР, пасяліўся ў Петраградзе, служыў па ведамству аддзела народнай адукацыі. У 1923—1929 гадах быў загадчыкам Ленінградскай працоўнай школы № 48 (былая 5-я гімназія), выкладаў рускую мову і літаратуру. З 1925 года пачаў друкавацца ў савецкай прэсе. У 1925—1926 гадах — асістэнт Ленінградскага педагагічнага інстытута імя А. І. Герцэна, супрацоўнік другога разраду, аспірант (1925—1929), а з 1929 года — старшы навуковы супрацоўнік, загадчык вучэбнай часткай Інстытута параўнальнага вывучэння літаратур і моў Захаду і Усходу (пазней — Інстытут маўленчай культуры) пры Ленінградскім дзяржаўным універсітэце. У 1929 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю па тэме «Ранні перыяд рускай літаратурнай гістарыяграфіі» (1929). Займаў пасады старэйшага навуковага супрацоўніка і загадчыка вучэбнай часткай інстытута. У 1929—1933 гадах — выкладчык гісторыі кнігі на Вышэйшых курсах бібліятэказнаўства.

Адначасова ўзначальваў сектар кнігі Інстытута кнігі, дакумента і пісьма Акадэміі навук СССР (1931—1937). З 1933 да канца жыцця П. Н. Беркаў з'яўляўся навуковым супрацоўнікам Інстытута рускай літаратуры (Пушкінскага дома) — вучоны сакратар арганізаванай ім жа групы па вывучэнні літаратуры XVIII стагоддзя ў 1934—1941 гадах — і выкладчыкам (дацэнтам) Ленінградскага інстытута філасофіі, літаратуры і гісторыі, чытаў курсы па ўвядзенні ў літаратуразнаўства, тэорыі літаратуры, рускай літаратур XVIII стагоддзя, гісторыі журналістыкі. У 1935—1936 гадах — старшы навуковы супрацоўнік сектара дапаможных дысцыплін Гісторыка-археаграфічнай інстытута (з 1936 года — Ленінградскае аддзяленне Інстытута гісторыі АН СССР).

У 1936 у абараніў доктарскую дысертацыю «Ламаносаў і літаратурная палеміка яго часу, 1750—1765», у 1938 годзе атрымаў званне прафесара (1938—1941, 1944—1969) філалагічнага факультэта Ленінградскага дзяржаўнага ўніверсітэта, загадчык кафедры рускай літаратуры ў 1937—1941 гадах. Старэйшы навуковы супрацоўнік ленінградскага Інстытута мовы і мыслення АН СССР (1938—1941, з перапынкам у перыяд заключэння).

17 чэрвеня 1938 года Берке быў арыштаваны, падчас следства ўтрымліваўся ў Крастах і ва ўнутранай турме УГБ пры У НКУС Ленінградскай вобласці, некалькі месяцаў правёў у камеры-адзіночцы. Вызвалены 15 жніўня 1939 года. У 1941—1944 гадах знаходзіўся ў эвакуацыі ў Кіргізіі, быў загадчыкам кафедры рускай і ўсеагульнай літаратуры, прафесарам Кіргізскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута (Пржэвальск Ісык-Кульскай вобласці — Фрунзэ). Старэйшы навуковы супрацоўнік Кіргізскага філіяла Акадэміі навук СССР (1944).

Пасляваенны перыяд

У 1944—1969 працягваў працу ў Ленінградскім дзяржаўным універсітэце: чытаў курсы па гісторыі рускай літаратуры XVIII стагоддзя, па гісторыі літаратур народаў СССР, спецыяльныя курсы па тэхніцы літаратуразнаўчага аналізу, тэксталогіі, крыніцазнаўству і іншыя. Слухач Універсітэта марксізму-ленінізму пры ЛГК ВКП (б) у 1949—1951 гадах. Член Саюза пісьменнікаў СССР па секцыі крытыкаў з 1952 года.

Па сумяшчальніцтву працягваў працу ў Пушкінскім доме (старшы навуковы супрацоўнік, вучоны сакратар). З 1955 года аднавіў дзейнасць Групы па вывучэнню рускай літаратуры XVIII стагоддзя, узначаліўшы яе і працуючы на грамадскіх пачатках. Член вучоных саветаў Пушкінскім доме, Дзяржаўнай Публічнай бібліятэкі, БАН, ЛДУ. Старшыня секцыі літаратуразнаўства і мовазнаўства (1954), старшыня навукова-метадычнай рады па літаратуры і мове (1960) Усерасійскага таварыства «Знание» (Ленінградскае аддзяленне). Член (1956), затым член Бюро і намеснік старшыні (1959) Камісіі па гісторыі філалагічных навук пры Аддзяленні літаратуры і мовы АН СССР. Член Тэксталагічнай (1956), Тэрміналагічнай (1959) і Пушкінскай (1961) камісій пры Аддзяленні літаратуры і мовы АН СССР. Старшыня Інфармацыйна-бібліяграфічнай камісіі пры Міжнародным камітэце славістаў (1958—1963). Член савета па выданням класічнай літаратуры пры Аддзяленні літаратуры і мовы АН СССР (1964). Член Ленінградскага аддзялення археаграфічнай камісіі Аддзялення гісторыі АН СССР (1965). Доктар Honoris causa Берлінскага ўніверсітэта імя Гумбальдта (1967).

Навуковая дзейнасць

П. Н. Беркаў даследаваў рускую літаратуру, літаратуру народаў СССР, узаемасувязі рускай і замежных літаратур, гісторыю тэатра і журналістыкі, беларускую старажытную і сучасную літаратуру, кнігазнаўства, тэксталогію, тэхніку літаратуразнаўчай працы, тэорыю і методыку бібліяграфіі.

П. Н. Беркаву належыць каля 700 навуковых публікацый. Ён прымаў сталы ўдзел у часопісах і серыйных выданнях «Працы Інстытута кнігі, дакумента, пісьма», «Руская літаратура», «Працы Аддзела старажытнарускай літаратуры», «Пушкін. Даследаванні і матэрыялы», «Весткі Аддзялення мовы і літаратуры АН», «Філалагічныя навукі», «Вучоныя запіскі ЛДУ», «Веснік Ленінградскага ўніверсітэта», а таксама ў замежных выданнях «Zeitschrift für Slavistik», «Revue des études slaves» і шматлікіх іншых.

Асноўныя працы прысвечаны гісторыі рускай літаратуры XVIII стагоддзя, а таксама творчасці рускіх пісьменнікаў XIX стагоддзя і сучаснікаў, кнігазнаўстве і бібліяграфіі, тэарэтычным аспектам тэксталагічны працы. П. Н. Беркаў — аўтар фундаментальных прац «Гісторыя рускай журналістыкі XVIII стагоддзя» (1952) і «Гісторыя рускай камедыі XVIII стагоддзя» (1977).

Асобнымі выданнямі таксама выйшлі «Казьма Пруткоў — дырэктар Прабірнай палаткі і паэт: Да гісторыі рускай пародыі» (1933), «Бібліяграфічнае апісанне выданняў Вольнай рускай друкарні ў Лондане» (1935), «Бібліяграфія твораў А. С. Пушкіна і літаратуры пра яго за 1886—1889 гады» (1949), «Уводзіны ў тэхніку літаратуразнаўчага даследавання: Крыніцазнаўства. Бібліяграфія. Пошукі» (1955), «Бібліяграфічная эўрыстыка: да тэорыі і методыкі бібліяграфічных пошукаў»(1960), «Уводзіны ў вывучэнне гісторыі рускай літаратуры XVIII стагоддзя»(1964), манаграфіі пра М. В. Ламаносава («Ламаносаў і літаратурная палеміка яго часу», 1936), А. П. Сумарокава (1949), У. І. Лукіна (1950), В. В. Капніста (1950), А. І. Купрына (1956), літаратуразнаўчыя працы прысвечаныя М. М. Хераскаву, Д. І. Фанвізіну, А. М. Радзішчаву, М. М. Карамзіну і многім іншым, у тым ліку малавядомым рускім літаратарам. Займаўся таксама польскай літаратурай («Руска-польскія літаратурныя сувязі ў XVIII стагоддзі», 1958; «Міжнароднае супрацоўніцтва славістаў і пытанні арганізацыі славяназнаўчай бібліяграфіі», 1958) і кіргізскім народным эпасам «Манас». Падрыхтаваў навуковае выданне мноства тэкстаў, пераважна пісьменнікаў XVIII стагоддзя, і выступаў у якасці рэдактара шэрагу бібліяграфічных даведнікаў і паказальнікаў. Навуковы метад П. Н. Беркава звязаны, з аднаго боку, з акадэмічным літаратуразнаўствам XIX стагоддзя (культурна-гістарычная школа з элементамі кампаратыўнага аналізу), з другога — блізкі да прынцыпаў позняга этапу сацыялагічнай школы (ідэалагічны падыход)

Беркаў быў навуковым кіраўніком і адным з рэдактараў «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (т. 1-2, 1968-69).

П. Н. Беркаў істотна пашырыў крыніцазнаўчую базу для вывучэння рускай літаратуры XVIII стагоддзя. Ён быў ініцыятарам і кіраўніком бібліяграфічных прац: «Апісанне выданняў грамадзянскага друку. 1707 — студзень 1725» (1955; складальнікі Т. А. Быкава і М. М. Гурэвіч), «Апісанне выданняў, надрукаваных кірыліцай. 1689 — студзень 1725 г.» (1958; складальнікі Т. А. Быкава і М. М. Гурэвіч) і фундаментальнага даведніка «Гісторыя рускай літаратуры XVIII стагоддзя. Бібліяграфічны паказальнік» (1968; складальнікі В. П. Сцяпанаў і Ю. В. Сценік. Пад рэдакцыяй, з дапаўненнямі і прадмовай П. Н. Беркава). У 1964 у была апублікавана кніга Беркава «Нарыс літаратурнай гістарыяграфіі XVIII стагоддзя», якая прадстаўляе першую частку запланаванай працы «Уводзіны ў вывучэнне рускай літаратуры XVIII стагоддзя».

У апошнія гады жыцця П. Н. Беркаў актыўна цікавіўся рухам кнігалюбаў, апублікаваў прысвечаную гэтай тэме серыю з трох кніг «Пра людзей і кнігі: Запіскі кнігалюба» (1965), «Рускія кнігалюбы: Нарысы» (1967) і «Гісторыя савецкага бібліяфільства (1917—1967)» (1971). Пасмяротна былі апублікаваныя зборнікі артыкулаў і перавыданні прац Беркава («Выбранае: Працы па кнігазнаўстве і бібліяграфазнаўстве», 1978; «Праблемы гістарычнага развіцця літаратур: Артыкулы», 1981; «Гісторыя савецкага бібліяфільства. 1917—1967», пашыранае выданне пад рэдакцыяй Д. С. Ліхачова, 1983; «Артыкулы па бібліяграфічнай эўрыстыцы», 1996), а таксама раней невыданая «Гісторыя рускай камедыі XVIII стагоддзя» (1977).

Сын П. Н. Беркава — Валерый Паўлавіч Беркаў (1929—2010) — расійскі філолаг-германіст, буйны спецыяліст у вобласці (старажытна) ісландскай і нарвежскай моў, загадчык кафедры скандынаўскай філалогіі Санкт-Пецярбургскага дзяржаўнага ўніверсітэта (1978—1997), аўтар першага «Ісландска-рускага слоўніка», замежны член Нарвежскай і Фрызскай (Нідэрланды) Акадэмій Навук.

Цікавыя факты

Фундаментальная бібліятэка імя Я. Коласа АН БССР набыла асабістую калекцыю кніг Беркава (каля 17 тысяч адзінак).

Літаратура

• Лотман Ю. М. Павел Наумович Берков. // Труды по русской и славянской филологии. Т. 15: Литературоведение. Тарту, 1970. С.383-384.
• Лихачёв Д. С. П. Н. Берков — учёный и человек // Берков П. Н. Проблемы исторического развития литератур: Статьи. Л., 1981. С. 3-20.
• Воспоминания о Павле Наумовиче Беркове, 1896—1969: Из истории российской науки / Отв. ред. Н. Д. Кочеткова, Е. Д. Кукушкина. — М.: Наука, 2005. — 179 с.— ISBN 5-02-033554-1

Спасылкі

• О П. Н. Беркове см. здесь (H.Д. Кочеткова), здесь (Филологический факультет СПбГУ) Архівавана 8 чэрвеня 2011. и здесь (Пушкинский Дом)
• Детальная библиография научных работ П. Н. Беркова
• Вяч. Огрызко. Обвиненный в австрийском шпионаже