Дуб звычайны

Дуб звычайны
Агульны выгляд дарослага дрэва Бельгія
Навуковая класіфікацыя
Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Букакветныя Сямейства:  Букавыя Род:  Дуб Від:  Дуб звычайны
Міжнародная навуковая назва
Quercus robur L., 1753
Сінонімы
Quercus longaeva Salisb. nom. illeg. Quercus pedunculata Ehrh. — Дуб ранні, дуб зімні
Арэал
Ахоўны статус
Выклікаюць найменшыя асцярогі IUCN 3.1 Least Concern : / 63532
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   19405 NCBI   38942 EOL   1151323 GRIN   t:30739 IPNI   296690-1 TPL   kew-174750

Дуб звычайны, Дуб летні, Дуб чарэшчаты (Quércus róbur) — лістападнае дрэва; від роду Дуб (Quercus) сямейства Букавыя (Fagaceae).

Назва

Відавы эпітэт «чарэшчаты» гэты від атрымаў за доўгія пладаножкі, якія адрозніваюць яго ад іншых відаў. Іншыя беларускія назвы: дуб цвёрды, дуб, летнік, лядны дуб.

Апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Дрэва, якое дасягае вышыні 20-40 метраў. Светалюбнае дрэва, расце павольна, можа дажыць да 2000 гадоў, але звычайна жыве 300—400 гадоў. Рост у вышыню спыняецца ва ўзросце 100—200 гадоў, прырост у таўшчыню, хоць і нязначны, працягваецца ўсё жыццё. Верагодна, найстарэйшым прадстаўніком варта лічыць Стэлмужскі дуб з акружнасцю ствала 13 метраў у Літве. Яго ўзрост, па розных ацэнках ад 1500 да 2000 гадоў.

Ствол у дыяметры больш за 1 м, часта разгалінаваны на некалькі тоўстых галін.

Каранёвая сістэма складаецца з вельмі доўгага стрыжневага кораня; з 6-8 гадоў пачынаюць развівацца бакавыя карані, якія таксама сыходзяць глыбока ў зямлю.

Крона густая шатраподобная або шырокапірамідальная, асіметрычная, разгалістая, з моцнымі галінамі і тоўстым ствалом (1-1,5 м у дыяметры). У маладых дрэў ствол няправільны, каленчаты, з узростам становіцца прамым і цыліндрычным.

Кара цёмна-шэрая, чарнаватая, тоўстая, з падоўжнымі расколінамі. У маладых дубкоў кара шэрая, гладкая, бліскучая, гадавыя пабегі чырвона-бурыя. На 20-30 годзе на кары ўтвараюцца больш-менш глыбокія расколіны. У дрэў, якія выраслі на волі, кара да 10 см таўшчыні.

Маладыя парасткі пухнатыя, бурыя або чырванавата-шэрыя, бліскучыя, з бурымі плямамі і злёгку даўгаватымі чачавічкамі.

Пупышкі тупа-пяцігранныя, 5 мм даўжынёй і 4 мм шырынёй, бакавыя трохі драбней і адлеглыя, лускавінкі шматлікія, пяцірадныя, акругленыя, бурыя, голыя і толькі па краі раснічастыя. Усе пупышкі звычайна яйкападобныя, амаль шарападобныя, светла-бурыя, на вяршыні акругленыя або тупа завостраныя, ліставы рубец з 7-15 слядамі. Верхавінкавыя пупышкі акружаны большай часткай некалькімі бакавымі.

Зверху ўніз: мужчынскія суквецці, плады

Лісцеразмяшчэнне чарговае, на вяршыні галінак у выглядзе пучкоў. Лісце даўгаватае, даўгавата-зваротна-яйкападобнае, дадолу звужанае або сэрцападобнае, часта з вушкамі, на вяршыні тупое або з выемкай, пёрысталопасцевае, 40-120 мм даўжынёй, 25-70 мм шырынёй, з чатырма — сям'ю лопасцямі, цвёрдае, амаль скурыстае, зверху цёмна-зялёнае, бліскучае, знізу жаўтлявае або зялёнае, з моцна выбітнымі больш светлымі жылкамі, голыя з абодвух бакоў, з кароткімі хвосцікамі даўжынёй да 10 мм, на зіму заўсёды ападае. Лопасці тупыя, круглявыя, выразы паміж імі неглыбокія.

Кветкі раздзельнаполыя. Цвіценне пачынаецца ў дрэў узростам ад 40 да 60 гадоў, разам з распусканнем лісця, звычайна ў маі. Расліна аднадомная. Тычынкавыя кветкі сабраны ў доўгія павіслыя каташкі 20-30 мм даўжынёй, з дзесяццю і больш кветкамі, па 2-3 разам або адзінкава на вяршынях леташніх парасткаў або ў ніжняй часткі маладых парасткаў. Кожная кветка сядзіць выдалена ад іншай, таму паміж імі ясна бачны кветканос, мае пяці- ці сяміраздзельны, па краях махрысты, перапончаты, зялёны калякветнік, а таксама 5-6 і больш тычынак з кароткімі ніткамі і жоўтымі буйнымі пылавікамі. Жаночыя кветкі звычайна размяшчаюцца на маладых парастках вышэй мужчынскіх, сабраны ў дробныя па два-тры разам на асобным чырвоным сцяблінцы, маюць шасціраздзельны, па краях чырванаваты калякветнік, які акружаны зялёнымі, валасістымі, на вяршыні чырванаватымі лускавінкамі, якія прадстаўляюць сабой будучую плюску. Завязь трохлопасцевая, чырвонага колеру, лычык ніткападобны, трохі выдаецца вонкі. Гнёзды ў завязі фармуюцца толькі пасля апылення, у ліку трох, з двума яйкамі у кожным.

З кожнай завязі звычайна развіваецца толькі па адным жалуду. Жалуды вісяць парамі, радзей па 1-5 на сцяблінцы да 80 мм даўжынёй.

Формулы кветак: $\mathrm {\ast \;P_{(4-8)}\;A_{4-12}}$; $\mathrm {\ast \;P_{(8)}\;G_{({\overline {3}})}}$.

Цвіце ў красавіку-маі (ранняя феналагічная форма) ці ў канцы мая (позняя форма), распускаецца пазней за іншыя дрэвы.

Плод — арэх (жалуды) голы, буравата-карычневы (1,5-3,5 см даўжынёй), на доўгай (3-8 см) пладаножцы. Жалуды размешчаны ў сподачку, або кубкападобнай місачцы — плюсцы (0,5-1 см даўжынёй). Плады спеюць у верасні-кастрычніку.

Вядомыя дзве формы дуба звычайнага — ранняя і позняя. У ранняга дуба лісце распускаецца ў красавіку і на зіму ападае, а ў позняга распускаецца на два-тры тыдні пазней і на маладых раслінах застаецца на зіму.

Батанічная сістэматыка: падвіды

Праростак дубу звычайнага, які прарастае з жалуда

• Quercus robur subsp. brutia (Ten.) O.Schwarz
• Quercus robur subsp. imeretina (Steven ex Woronow) Menitsky
• Quercus robur L. subsp. robur

Арэал

Дуб чарэшчаты ў Гомельскім парку

Шырока распаўсюджаны ў Заходняй Еўропе і еўрапейскай часткі Расіі, сустракаецца на поўначы Афрыкі і ў заходняй Азіі. Паўночная мяжа арэалу праходзіць па паўднёвай Фінляндыі і поўначы Ленінградскай вобласці, пры гэтым на заходнім узбярэжжы Нарвегіі, з прычыны ўплыву Гальфстрыму, яна дасягае 65-й паралелі. Па меры прасоўвання на ўсход мяжа арэалу рэзка зрушваецца на поўдзень, а ў Сібіры ў цяперашні час гэты від зусім не жыве. Усходнімі межамі арэалу дуба звычайнага служыць водападзел рэк Волгі і Урала (узвышша Агульны Сырт), а таксама даліны рэк Юрузань і Сылвы.

Расце на большай частцы Украіна, у стэпе радзей, галоўным чынам па далінах рэк. Яго насаджэнні займаюць 26,3% плошчы дзяржаўнага ляснога фонду Украіны. Асноўныя нарыхтоўкі робяць падчас высечак догляду і галоўных высечак у Ровенскай, Цярнопальскай, Хмяльніцкай, Вінніцкай, Чаркаскай, Кіеўскай, Чарнігаўскай, Палтаўскай, Сумскай, Харкаўскай , Данецкай, Івана-Франкоўскай, Львоўскай і Чарнавіцкай абласцях.

На Беларусі дуб звычайны пашыраны па ўсёй тэрыторыі, на поўдні ўтварае дубовыя лясы; найбольш пашыраны на Палессі, дзе захаваліся ўнікальныя поймавыя дубровы. На Беларусі ёсць дубы ва ўзросце 500—550 гадоў, у дыяметры 1,5-1,9 м. Больш за 40 дубоў-волатаў і іх груп абвешчана помнікамі прыроды.

Інтрадукаваны на паўночным усходзе Паўночнай Амерыкі.

Дуб звычайны — адна з асноўных лесаўтваральных парод шыракалістых лясоў Еўропы, а таксама супольнасцяў еўрапейскага лесастэпу, расце побач з грабам, ясенем, ліпай, клёнам, вязам, букам, бярозай, елкаю, піхтай, хвояй і некаторымі іншымі дрэвамі. У сярэдняй лясной зоне буйных масіваў не ўтварае.

Маладыя дубкі (асабліва праросткі) ценялюбныя (для нармальнага развіцця важна перш за ўсё бакавое зацяненне) і адрозніваюцца высокай ценявынослівасцю (доўгі час могуць існаваць пад полагам густога дрэвастою), па меры росту праяўляюць усё большую светлалюбнасць. Да глеб дуб патрабавальны.

Знакамітыя дубы ў свеце

Сярод дубоў, якія з’яўляюцца аднымі з самых доўгажывучых дрэў, найбольш знакамітымі з’яўляюўцца наступныя:

• Дуб Кайзера (Германія),
• Дуб Баўбліс (Літва),
• Запарожскі цар-дуб - 1000—1100 гадоў (Украіна),
• Стэлмужскі дуб (Літва),
• Дуб Стэфана Вялікага (Малдова),
• Запарожскі дуб (Украіна),
• Дуб-капліца (Францыя),
• Дуб Таме-Лауры,
• Польскі Цар-дуб у Белавежскай пушчы (кв. 513А).

Знакамітыя дубы ў Беларусі

Юсціянаўскі дуб-волат

На тэрыторыі Беларусі найбольш вядомымі з’яўляюцца наступныя дубы:

• Астанкавіцкія дубы-блізняты (Калінкавіцкі раён),
• Буда-Кашалёўскія дубы-волаты (Буда-Кашалёўскі раён),
• Дуб Вацлава Ластоўскага (Полацк),
• Дуб-волат (Грозава) (Капыльскі раён),
• Высокаўскі пірамідальны дуб (Камянецкі раён),
• Пажэжынскі цар-дуб (Маларыцкі раён),
• Дуб-трайнік (Зэльвенскі раён),
• Туганавіцкія дубы-блізняты (Баранавіцкі раён),
• Сахонаўскі дуб (Верхнядзвінскі раён),
• Цар-дуб (Тадуліна) (Лепельскі раён),
• Юсціянаўскі дуб-волат (Верхнядзвінскі раён).

Шкоднікі і хваробы

Патагенныя грыбы

Лісцевы гал, верагодна, Andricus quercusfolii на лістку дубу звычайнага

На дубе звычайным паразітуе сумчаты грыб Taphrina caerulescens, які вызывае плямістасць і адміранне лісця. Гэты грыб сустракаецца і на іншых відах дубу.

На паўднёвым усходзе арэала і ў лесапалосах Валгаградскай вобласці з канца XX стагоддзя адзначана масавае ўсыханне дарослых дрэў з прычыны паразы іншым аскаміцэтам — Ophiostoma roboris.

Можа паражацца таксама мучністай расой дуба, Armillaria mellea і Laetiporus sulphureus.

Патагенныя бактэрыі

На тэрыторыі Усходняй Еўропы ў дуба звычайнага адзначаны наступныя важнейшыя бактэрыяльныя захворванні:

• Бактэрыяльная вадзянка. Пры гэтым захворванні кара і драўніна хутка (на працягу 1-2 сезонаў) «мокнуць» і адміраюць, лісце пакрываецца бурымі плямамі няправільнай формы і доўга не ападае зімой. З моцна паражаных ствалоў вылучаецца багатая бурая слізь. Узбуджальнік — Erwinia multivora.
• Папярочны рак. На маладых галінах утвараюцца эліптычныя нарасты, з часам павялічваюцца і часта ахопліваюць галіну або ствол па акружнасці. Заражаныя дрэвы не гінуць, але ствалы і галіны абломваюцца па месцах паразы. Узбуджальнік дакладна не выяўлены, часцей за ўсё выяўляецца Pseudomonas quercina.

Насякомыя-шкоднікі

Сярод насякомых, якія наносяць шкоду дубу звычайнаму, можна згадаць наступныя віды: Leiopus nebulosus, Trypodendron domesticum, Phyllobius sinuatus, Eulia ministrana, Chrysobothris affinis, Xyleborus saxeseni, Xyleborus dispar, Pandemis corylana, Hylesinus fraxini, Mesosa nebulosa, Amphipyra pyramidea і іншыя.

Хімічны склад

У кары ўтрымліваецца 10-20 % дубільных рэчываў пірагалавай групы, галавая і элагавая кіслоты, кверцэцін, таксама прысутнічае цукар, тлушчы. У жалудах утрымліваецца да 40 % крухмалу, 5-8 % дубільных рэчываў, бялковыя рэчывы, цукры, тлусты алей — да 5 %. У лісці знойдзеныя дубільныя рэчывы кверцэцін і кверцэтрын, а таксама пентазаны.

Практычнае выкарыстанне

Драўнінная, лекавая, фітанцыдная, харчовая, меданосная, фарбавальная, кармавая, дэкаратыўная і фітамеліяраціўная расліна.

Дубільная прамысловасць

Кара і драўніна дуба з’яўляюцца крыніцай для атрымання аднаго з лепшых дубільнікаў.

Для дубільнай прамысловасці найлепшай лічыцца кара дуба ва ўзросце 15-20 гадоў. Паколькі кара яго з’яўляецца прыгожым дубільнікам, яе ўжываюць непасрэдна як дубільныя матэрыял, а з дрэва вырабляюць дубільныя экстракты. Маючы вялікую масу, дубовае дрэва з’яўляецца адной з асноўных крыніц для вытворчасці танідаў.

Фарбавальная прамысловасць

Лісце дуба ўтрымлівае пігмент кверцыцін, якім у залежнасці ад канцэнтрацыі фарбуюць воўну і валеныя вырабы ў жоўты, зялёны, зелянява-жоўты, карычневы і чорны колеры.

У даўніну з хваробных разрастанняў на лісці дуба, выкліканых галіцамі, — «чарнільных арэшкаў» — рыхтавалі чарніла.

Драўніна

Драўніна дубу звычайнага

Драўніна дубу звычайнага

Бочкі, зробленыя з дубу

Драўніна дуба мае прыгожую афарбоўку і тэкстуру, адрозніваецца высокай якасцю, трываласцю. Яна шчыльная, моцная, пругкая, добра захоўваецца на паветры, у зямлі і пад вадой, умерана рэпаецца і карабаціцца, лёгка колецца, стойкая супраць загнівання і хатняга грыбка.

Драўніна дуба выкарыстоўваецца ў суднабудаванні, мэблевай прамысловасці, для вытворчасці клёпкі, паркету, шахтавых і гідратэхнічных збудаванняў, для вырабу вобадаў, палазоў, фанеры і струганага шпону, такарных і разьбяных вырабаў, дэталяў конных павозак: дышлаў, аглабель, разводаў, колаў. Драўніна дуба не мае асаблівага паху, з яе вырабляюць бочкі пад каньяк, віно, піва, спірт, воцат, алей.

Драўніна дуба таксама выкарыстоўваецца для вырабу трун. Звычай хаваць нябожчыкаў у драўляных трунах, запазычаны хрысціянствам з вераванняў славянскіх і іншых індаеўрапейскіх плямёнаў, быў распаўсюджаны ім амаль па ўсёй Паўночнай Еўропе (як Усходняй так і Заходняй). Устаноўлена, што на гэтых тэрыторыях у свой час было характэрна пахаванне нябожчыкаў у калодах, зрубах ці магілах вырабленых з розных парод дрэва, у тым ліку і з дубу. У гэтых адносінах драўніна дуба ўжо набывае ў некаторым родзе рытуальны характар ​​(адсюль пайшло жартоўны выраз «даць дуба», у сэнсе «сканаць», «памерці»). Адгалоскі гэтых традыцый дайшлі да нашых дзён у звычайным роспісе хваёвых (або з іншай таннай хвойнай пароды) трунаў «пад дуб».

Асабліва шануецца «мораны дуб» — ствалы дрэў, якія праляжалі на дне азёр ці рэк шмат гадоў. Такая драўніна набывае незвычайную трываласць і амаль чорны колер.

Драўніна дубу з’яўляецца выдатным палівам.

У медыцыне

Кара дубу звычайнага, медыцынская сыравіна

У якасці лекавай сыравіны выкарыстоўваюць кару дуба (лац.: Cortex Quercus). Сыравіну нарыхтоўваюць з маладых парасткаў у перыяд руху соку з красавіка да чэрвеня. Сушаць яе, расклаўшы тонкім пластом у памяшканнях з добрай вентыляцыяй, а таксама на сонцы.

Кара мае звязальныя, супрацьзапаленчыя, антысептычныя і кровесуцішальныя ўласцівасці. Адвар кары выкарыстоўваюць для паласкання пры гінгівітах, стаматытах, ангінах, дрэнным паху з рота і пры запаленні слізістай абалонкі глоткі і гартані, у выглядзе ваннаў, абмыванняў і кампрэсаў выкарыстоўваюць для лячэння апёкаў, абмаражэнняў, гнайнікоў і іншых скурных захворванняў, для нажных ваннаў пры потлівасці ног, для абмыванняў крывацечных гемараідальных вузлоў, п'юць пры паносах, дызентэрыі, пры атручваннях алалкоідамі і солямі цяжкіх металаў, страўнікава-кішачных крывацёках, моцных менструацыях.

Свежае здробненыя лісце прыкладваюць да гнайнікоў і ран для іх гаення.

Высушанае насенне дуба, стоўчанае ў парашок, ужываюць пры захворванні мачавога пузыра, пры паносах.

З жалудоў вырабляюць сурагат кавы, які з’яўляецца не толькі пажыўным, але і лячэбным сродкам пры страўнікава-кішачных захворваннях, рахіце, анеміі і залатусе ў дзяцей. Ён карысны таксама нервовахворым і пры празмерных менструальных крывацёках.

У ветэрынарыі кару дуба шырока ўжываюць як сродак супраць расстройстваў страўніка.

Дуб у жывёлагадоўлі

Жалуды дуба з’яўляюцца высокапажыўным кормам для дзікіх жывёл і хатніх свіней. Аднак вядомыя выпадкі атручвання жалудамі (асабліва зялёнымі) іншых свойскіх жывёл. Найбольш адчувальныя да атручвання каровы (асабліва дойныя) і коні, менш адчувальныя авечкі. Жалудовая мука падыходзіць і ў ежу чалавека (так бывала ў галодныя гады).

Нярэдка ў пасадках дуба пасвіцца скот, які наносіць вялікую шкоду нармальнаму росту і развіццю маладых раслін.

У зялёным будаўніцтве і дэкаратыўным садоўніцтве

Форма 'Fastigiata'

Дуб звычайны выкарыстоўваюць у зялёным будаўніцтве як дэкаратыўную і фітанцыдную расліну пры стварэнні прыгарадных гаяў, алей, курцін, адзіночных насаджэнняў у парках і лесапарках. Вядомыя такія дэкаратыўныя формы дуба звычайнага: з пірамідальнай кронай і формай, у якой лісце ападае на 15-20 дзён пазней, чым у звычайнага.

Дуб звычайны рэкамендуецца як галоўная парода ў лесамеліярацыйных насаджэннях, у полеахоўных лясных палосах, у супрацьэразійных насаджэннях па бэльках і ярах, на змытых грунтах. Яго можна высаджваць уздоўж арашальных каналаў, паколькі яго каранёвая сістэма не дрэнажуе сценкі каналаў і не руйнуе іх пакрыццё.

Дуб у пчалярстве

Дуб звычайны — вясновы пылканос. Пчолы збіраюць на ім шмат высокапажыўны пылок, у асобныя гады з жаночых кветак збіраюць нектар. Але на дубе часта з’яўляюцца медзвяная раса і падзь. У месцах, дзе дуб займае вялікія масівы, пчолы збіраюць шмат медзвяной расы і падзі, з якіх выпрацоўваюць непрыдатны для зімовага паглынання мёд. Каб пазбегнуць масавай гібелі пчол падчас зімоўкі такі мёд адпампоўваюць.

Іншае

З маладых галін вяжуць венікі для лазні.

Збор, перапрацоўка і захоўванне

Кару дуба звычайнага для урачэбных мэтаў нарыхтоўваюць пераважна падчас руху соку (красавік — май), здымаючы яе з маладых галін і тонкіх ствалоў (да 10 см у дыяметры) на лесасеках або высечках догляду. Каб зняць кару, праз кожныя 30 см робяць колцападобныя надрэзы, якія злучаюць падоўжнымі разрэзамі, пасля гэтага кара лёгка здымаецца. Сушаць пад падстрэшкам з добрай вентыляцыяй. Выхад сухой сыравіны 40-50 %. Сухую кару пакуюць у цюкі вагой па 100 кг. Захоўваюць у сухім памяшканні, якое добра ветрыцца. Тэрмін захоўвання пяць гадоў.

Плады дуба (жалуды) збіраюць восенню пад дрэвамі пасля ападу. Сушаць на гарышчах пад жалезным дахам або пад навесамі з добрай вентыляцыяй, рассцілаючы ў адзін пласт на паперы або тканіны і перыядычна змешваючы. Дасушваюць у печах, на печах або ў сушылках. Жалуды чысцяць ад скурыстага каляплодніка і насеннай лупіны. Сыравіна складаецца з асобных семядоляў. Яго пакуюць ў мяшкі па 60 кг. Захоўваюць у сухіх, добра ветраных памяшканнях. Тэрмін захоўвання не усталяваны.

Сыравінай для атрымання дубільных экстрактаў з дрэва дуба з’яўляюцца пянькі, карані, а таксама адходы лесанарыхтовак і дрэваапрацоўчай прамысловасці ў выглядзе паленаў у кары або без кары. Для дублення шкур кару дуба нарыхтоўваюць з маладых дрэў (да 20-гадовага ўзросту). На больш старых дрэвах утвораецца скарынка, якая зусім непрыдатная і нават шкодная пры выкарыстанні яе для дублення. Нарыхтоўваць кару можна ў любую пару года, але лепш у перыяд руху соку (красавік — май) падчас асноўных высечак і высечак догляду. Знятую са ствалоў і галін кару сушаць пад падстрэшкам з добрай вентыляцыяй. Адносная вільготнасць сухі кары не павінна перавышаць 16 %.

Нарыхтоўка пасяўнога матэрыялу

Час паспявання і збору насення верасень-кастрычнік. Лімітавая працягласць захоўвання (без спецыяльнага абсталявання) 1 год.

Дуб звычайны ў культуры

У філатэліі

• 
  Паштовая марка СССР
• 
  Паштовая марка Беларусі
• 
  Паштовая марка Украіны

Літаратура

• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 436. Quercus robur L. — Дуб черешчатый // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 34. — ISBN 9-87317-128-9.
• проф. ДГЛИ Овсянников Г. Ф. Лиственные породы. Пособие для учащихся и лесных специалистов. — Владивосток: ОГИЗ — Далькрай, 1931. — С. 83. — 376 с.
• Нейштадт М. И. Определитель растений средней полосы европейской части СССР. Пособие для средней школы. — М.: ГУПИ МП РСФСР, 1954. — С. 169—171. — 495 с.
• Дуб черешчатый, или обыкновенный // Лекарственные растения и их применение. — 5-е, перераб. и. доп.. — Мн.: «Наука и техника», 1974. — С. 117-120. — 592 с. — 120 000 экз.
• Єлін Ю. Я., Зерова М. Я., Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ: Урожай, 1979. — 440 с.
• Алтымышев А. Лекарственные богатства Киргизии (природного происхождения). — Фрунзе: Кыргызстан, 1976. — С. 105—106. — 352 с.
• Котуранов Д. Л. Опыт и перспективы искусственного восстановления дубрав в средней полосе России. Автореф. дисс. … канд. сельскохоз. наук. М., 2005.
• В. И. Чопик, Л. Г. Дудченко, А. М. Краснова; «Дикорастущие полезные растения Украины» Справочник; Киев, Навукова думка, 1983. (руск.)

Спасылкі

• Дуб (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі (Праверана 7 снежня 2009)
• Сибирь даст дуба : Алтайские лесоводы пустили в рост ценную породу Архівавана 7 снежня 2013. (руск.)
• Oaks from Bialowieza Forest (biggest oak cluster with the monumental sizes in Europe) Архівавана 4 снежня 2012. (англ.)
• Дуб черешчатый: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)